Ορσον Γουέλς: Αυτοκαταστροφική ιδιοφυΐα

Οπως όλα τα μεγάλα πνεύματα, ο Ορσον Γουέλς είχε το γνώθι σαυτόν. Γνώριζε πολύ καλά ότι η προσφορά του στον κινηματογράφο μετά τον «Πολίτη Κέιν» (1941) δεν υπήρξε αντάξια της πρώτης, θρυλικής ταινίας του. Και το παράξενο είναι ότι οι περισσότερες από τις ταινίες που ακολούθησαν τον «Κέιν» (ανάμεσα σε άλλες «Οι υπέροχοι Αμπερσον», «Η κυρία από τη Σανγκάη» και «Ο άρχων του τρόμου») ήταν, αν όχι εξίσου ιδιοφυείς, τουλάχιστον ευφυείς, όπως το δαιμόνιο μυαλό που κρατούσε την μπαγκέτα του σκηνοθέτη, του συν-σεναριογράφου, του παραγωγού και σε αρκετές του πρωταγωνιστή τους. Παρ’ όλα αυτά, όμως, είχε πει: «Ξεκίνησα από την κορυφή και κατρακύλησα».

«Η καριέρα του είναι η σημαντικότερη όλων αλλά και η πιο τραγική, εκείνη με τις περισσότερες προειδοποιήσεις για όλους τους υπολοίπους» γράφει πολύ σωστά στο βιογραφικό λεξικό του για τον Γουέλς ο Ντέιβιντ Τόμσον. Γίγαντας με τα όλα του, ακόμη και στο πληθωρικό σώμα του, ο Ορσον Γουέλς ασχολήθηκε με κάθε είδος θεάματος αποδίδοντας σε όλα. Το «παιδί-θαύμα», που παρέμεινε έτσι ως τα γεράματά του, γεννήθηκε στις 6 Μαΐου 1915 στην Κενόσα του Γουισκόνσιν, γιος βιομηχάνου και εφευρέτη και πιανίστριας που πέθανε πρόωρα. Τα πρώτα βήματά του τα έκανε ως ηθοποιός σε πειραματικό θέατρο της Ιρλανδίας και η τυχοδιωκτική – επαγγελματική καριέρα του άρχισε στα 16 του, όταν έχοντας πείσει θεατρικούς επιχειρηματίες του Δουβλίνου για την αξία του ανέλαβε τη σκηνοθεσία έργων του Αντον Τσέχοφ και του Ερρίκου Ιψεν. Ανακάλυψε ωστόσο κάπως καθυστερημένα τα βασιλικά δράματα του Γουίλιαμ Σαίξπηρ, με τον οποίο ασχολήθηκε κυρίως στον κινηματογράφο με τις ταινίες «Οθέλλος», «Μακμπέθ» και «Φάλσταφ».

Στα τέλη της δεκαετίας του 1930, μαζί με τον βρετανό παραγωγό (και μετέπειτα ηθοποιό) Τζον Χάουζμαν, ήταν πλήρως αφοσιωμένος στο θέατρο ανεβάζοντας με τον θίασο Μέρκιουρι ριζοσπαστικές παραστάσεις στη Νέα Υόρκη. Το 1938 συντάραξε τους συμπολίτες του μέσω μιας ραδιοφωνικής διασκευής του «Πολέμου των κόσμων» του Χ. Τζ. Γουέλς. Με την ψευδαίσθηση ότι εξωγήινα όντα είχαν όντως εισβάλει στη Γη, ο κόσμος κατέβηκε πανικόβλητος στους δρόμους αναζητώντας καταφύγιο! Τον μίσησαν αλλά, κακά τα ψέματα, είχε πετύχει. Μέσα σε μία νύχτα είχε γίνει διάσημος και περιζήτητος. Η φήμη που απέκτησε από τον «Πόλεμο των κόσμων» δεν άφησε αδιάφορο το Χόλιγουντ, το οποίο σύντομα τον κάλεσε στα λημέρια του. Ετσι γυρίστηκε ο «Πολίτης Κέιν», μία από τις σημαντικότερες ταινίες στην ιστορία του μέσου. Το περίεργο είναι ότι ο κινηματογράφος ως τότε άφηνε αδιάφορο τον Γουέλς, ο οποίος μάλιστα δεν είχε ιδέα από την πρακτική του. Αν και τον ακολούθησαν όλα τα μέλη του Μέρκιουρι (15 ηθοποιοί του έπαιξαν στον «Κέιν»), στο Χόλιγουντ φρόντισε να βρει τους κατάλληλους συνεργάτες που θα τον βοηθούσαν να εκφρασθεί έτσι όπως μόνο ο ίδιος επιθυμούσε.

Ο Γουέλς αφομοίωσε με δημιουργικότητα την τεχνική των παλιών δασκάλων του κινηματογράφου. Εξαρθρώνοντας τους χρόνους, τεμαχίζοντας το ντεκουπάζ και προτείνοντας πρωτοποριακές για την εποχή γωνίες λήψης και κινήσεις της μηχανής, ανανέωσε την παραδοσιακή κινηματογραφική αφήγηση. Συνοψίζοντας την τέχνη του είχε πει: «Η δουλειά μου αντανακλά την εύθυμη τρέλα, την αβεβαιότητα, την έλλειψη σταθερότητας, το μείγμα κίνησης και έντασης που χαρακτηρίζει τον κόσμο μας. Ο κινηματογράφος οφείλει να εκφράσει όλα αυτά τα πράγματα και αν θέλει να είναι τέχνη πρέπει να είναι πρώτα απ’ όλα κινηματογράφος και όχι κακέκτυπη μίμηση άλλου εκφραστικού μέσου».

Ο Φρανσουά Τρυφό είπε κάποτε ότι ο «Πολίτης Κέιν» είναι ίσως η ταινία εκείνη χάρη στην οποία οι περισσότεροι κινηματογραφιστές αποφάσισαν να ξεκινήσουν την καριέρα τους. Είναι δύσκολο όμως να εξηγήσεις τι είναι αυτό που κάνει ένα τόσο σπουδαίο έργο να είναι τόσο σπουδαίο.

Η μεγαλομανία όμως και η αστείρευτη φαντασία του Γουέλς δεν μπορούσαν να αντέξουν ένα σύστημα καταπίεσης όπως αυτό του Χόλιγουντ (ή μήπως συνέβη το αντίθετο και το Χόλιγουντ δεν μπόρεσε να αντέξει την ιδιοφυΐα του Γουέλς;). Μετά τη δεύτερη ταινία του «Οι υπέροχοι Αμπερσον», που ξεπέρασε τον προϋπολογισμό παραγωγής της και τελικά σφαγιάστηκε από το στούντιο RKO στην αίθουσα του μοντάζ, ο Γουέλς διώχθηκε, η καριέρα του δεν «ανάρρωσε» ποτέ, αλλά εκείνος ποτέ δεν σταμάτησε να επιμένει.

Ο Γουέλς αναζήτησε την τελειότητα, όμως η τελειότητα έχει ανάγκη οικονομικών πόρων και η έλλειψη χρημάτων ανέκαθεν τον ακολουθούσε σαν τη σκιά του. «Πρέπει να σταματήσω να καταστρέφω έτσι τη ζωή μου» είπε αργότερα απογοητευμένος από την έλλειψη χαράς που του «προσέφερε» ο κινηματογράφος. «Δεν είναι δυνατόν να περάσω τη ζωή μου ολόκληρη σε φεστιβάλ και εστιατόρια ζητιανεύοντας χρήματα». Επαιζε όντως παντού για να συγκεντρώνει τα απαραίτητα χρήματα για την παραγωγή των προσωπικών δημιουργιών του, παραμένοντας πάντα μια γοητευτική προσωπικότητα μπροστά στα φώτα της δημοσιότητας, είτε με τη συνοδεία είτε χωρίς τη συνοδεία της πρώτης από τις τρεις συζύγους του Ρίτα Χέιγουορθ, με την οποία έμεινε παντρεμένος από το 1943 ως το 1948.

Για τη σχέση του με την τελευταία έχουν γραφεί πολλά και τα περισσότερα εναντίον του Γουέλς. Ασφαλώς η Χέιγουορθ που τον αγάπησε, τον παντρεύτηκε και ίσως εν τέλει να τον μίσησε έχει τη μερίδα του λέοντος ανάμεσα στις γυναίκες του Γουέλς. Η παρουσία της υποσκελίζει την πρώτη σύζυγό του Βιρτζίνια Νίκολσον, την τρίτη του Πάολα Μόρι και τις εφήμερες σχέσεις του με τις μπαλαρίνες Βέρα Ζορίνα και Ταμάρα Τουμάνοβα, την ιρλανδή ηθοποιό Τζεραλντίν Φιτζέραλντ, την ηθοποιό Ντολόρες ντελ Ρίο και την τραγουδίστρια Ελενα Χορν, η οποία τον απέρριψε στέλνοντάς τον στην αγκαλιά της Χέιγουορθ.