Αρθουρ Μίλερ: Ο θεατρικός συγγραφέας που αγαπήθηκε παντού

Οταν πέθανε πριν από δέκα χρόνια ο Αρθουρ Μίλερ, τα φώτα σε όλα τα θέατρα του Μπρόντγουεϊ χαμήλωσαν –ύστατος φόρος τιμής για τον τελευταίο σπουδαίο αμερικανό θεατρικό συγγραφέα που αγαπήθηκε σε όλον τον κόσμο: από τη Λατινική Αμερική ως την Απω Ανατολή. Ηταν ενενήντα ετών, ωστόσο εξακολουθούσε να γράφει. Και αν στο έργο του περιλαμβάνονται μυθιστορήματα, διηγήματα, κινηματογραφικά σενάρια και βιβλία για παιδιά, ο Μίλερ είναι κατ’ εξοχήν ο θεατρικός συγγραφέας που τα έργα του εξακολουθούν να παίζονται παντού. Από αυτά το Ηταν όλοι τους παιδιά μου, Οι μάγισσες του Σάλεμ, Η θέα από τη γέφυρα και βέβαια το αριστούργημά του, Ο θάνατος του εμποράκου, θα παραμείνουν στο διεθνές δραματολόγιο για πολλά ακόμη χρόνια. Το Ηταν όλοι τους παιδιά μου ανέβηκε το 1947 στο Μπροντγουέι και την ίδια χρονιά από τον Κάρολο Κουν στο Θέτρο Τέχνης σε μια παράσταση που άφησε εποχή, με τους Βασίλη Διαμαντόπουλο, Βάσω Μεταξά, Λυκούργο Καλλέργη και Ελλη Λαμπέτη. Και άλλοι θίασοι όμως ως τις μέρες μας εξακολουθούν να ανεβάζουν τα έργα του.

Γόνος εύπορης οικογένειας Αμερικανοεβραίων, που πτώχευσε με το κραχ του 1929, ο Μίλερ αναγκάστηκε από πολύ μικρή ηλικία να κάνει διάφορα επαγγέλματα. Κατάφερε όμως να σπουδάσει δημοσιογραφία, αν και δεν έμεινε στο επάγγελμα. O προορισμός του ήταν το θέατρο και η βαθύτερη επιθυμία του να γίνει θεατρικός συγγραφέας.

Η επιτυχία δεν ήλθε νωρίς. Τη σηματοδότησε το ανέβασμα στο Μπρόντγουεϊ τού Ηταν όλοι τους παιδιά μου. Η σαρωτική επιτυχία όμως ήρθε δύο χρόνια αργότερα (1949), με τον Θάνατο του εμποράκου που τον σκηνοθέτησε ο Ηλίας Καζάν. Το έργο κέρδισε τρία μεγάλα αμερικανικά βραβεία: το βραβείο Τόνι, το Πούλιτζερ και το Βραβείο Κριτικών της Νέας Υόρκης . Η Αμερική είχε πλέον έναν θεατρικό συγγραφέα εφάμιλλο του Ευγένιου Ο’ Νιλ.

Ο Αρθουρ Μίλερ είχε περιπετειώδη ζωή, όπως την περιγράφει στην αυτοβιογραφία του Timebends που κυκλοφόρησε το 1985 (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη με τίτλο Στη δίνη του χρόνου). Δεν φωτίζει μόνο τη ζωή και το έργο του αλλά και μια ολόκληρη εποχή, ιδίως την περίοδο του Μακαρθισμού, όταν και ο ίδιος κλήθηκε από την Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών να δώσει ονόματα «κομμουνιστών» συγγραφέων και καλλιτεχνών και αρνήθηκε, παρά τις πιέσεις του πανίσχυρου αφεντικού τής Twentieth Century Fox Σπύρου Σκούρα. Ενώ δεν έκανε το ίδιο δύο χρόνια νωρίτερα ο σκηνοθέτης των έργων του και στενός του φίλος Ηλίας Καζάν. Ο Μίλερ διέκοψε κάθε σχέση μαζί του για τα επόμενα δέκα χρόνια. Ο ίδιος, εξαιτίας της άρνησής του, καταδικάστηκε σε ολιγόμηνη φυλάκιση την οποία εξαγόρασε για 500 δολάρια. Κατά πάσα πιθανότητα η ποινή θα ήταν μεγαλύτερη αν δεν συνδεόταν τότε με τη Μέριλιν Μονρόε (την οποία ο Σκούρας αποκαλούσε «κόρη» του). Επιπλέον, δεν του ανανέωσαν το διαβατήριο, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να ταξιδέψει στο εξωτερικό.

Η σχέση του με τη Μέριλιν

Στον Μίλερ οφείλεται κατά κύριο λόγο ο χαρακτηρισμός της μακαρθικής περιόδου ως «κυνήγι μαγισσών». Οταν τη χρονιά που ο Καζάν υπέκυψε στις πιέσεις του φίλου του Σπύρου Σκούρα και «έδωσε» ονόματα αριστερών συγγραφέων στην Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών ο Μίλερ επισκέφθηκε το Σάλεμ, διαπίστωσε μελετώντας τα αρχεία πως οι εκεί «δίκες των μαγισσών» το 1692, όπου καταδικάστηκαν σε θάνατο και απαγχονίστηκαν 19 αθώοι, άνδρες και γυναίκες, παρουσίαζαν μεγάλες ομοιότητες με τις ακροάσεις της Επιτροπής. Εγραψε λοιπόν το Crusible (γνωστότερο ως Δοκιμασία ή Οι μάγισσες του Σάλεμ), μια πολιτική θεατρική αλληγορία, το γνωστότερο παγκοσμίως και πλέον πολυπαιγμένο έργο του. Ο ίδιος είπε χρόνια αργότερα ότι από το πώς ανέβαινε και τι είδους υποδοχή είχε σε κάθε χώρα το έργο του καταλάβαινε το πολιτικό κλίμα που επικρατούσε εκεί.

Η σχέση του με το σύμβολο του σεξ Μέριλιν Μονρόε, ο γάμος και το διαζύγιό τους αποτέλεσαν αντικείμενο σχολίων, κουτσομπολιού και επιθέσεων εναντίον του για πολλά χρόνια. Κατηγορήθηκε μάλιστα για ανηθικότητα, όταν μετέφερε στο έργο του Μετά την πτώση ελάχιστα αλλαγμένα κάποια περιστατικά της κοινής τους ζωής. Για τη ζωή αυτή ο ίδιος, ως το 1985 που εξέδωσε την αυτοβιογραφία του, αρνήθηκε να μιλήσει. Εκεί όμως μας δίνει το πορτρέτο της Μέριλιν, του ευαίσθητου πλάσματος που έφυγε από τη ζωή έναν χρόνο μετά το διαζύγιό τους, το 1961.

Πνεύμα ανήσυχο και άγρυπνη πολιτική συνείδηση, ο Αρθουρ Μίλερ το 1965 εξελέγη πρόεδρος του Διεθνούς PEN Club, που το ανέδειξε ως οργανισμό με τεράστιο κύρος όσον αφορά την ελευθερία της έκφρασης. Και την περίοδο της δικτατορίας των συνταγματαρχών απαγόρευσε να ανεβαίνουν τα έργα του στη χώρα μας.

Το 2004, στα 89 του χρόνια, ανακοίνωσε ότι θα παντρευόταν (για τρίτη φορά) την τριανταπεντάχρονη ζωγράφο Αγνή Μπάρλεϊ με την οποία συζούσε. Πολλοί είπαν τότε ότι είχε ξεμωραθεί. Πέθανε την επόμενη χρονιά στο Ρόξμπερι του Κονέκτικατ.