Πάτρικ Λι Φέρμορ: Ιδιοφυής ταξιδιώτης και «γιος της περιπέτειας»

Ηταν ο μεγαλύτερος συγγραφέας ταξιδιωτικής λογοτεχνίας στον 20ό αιώνα. Και ταυτοχρόνως άνθρωπος της περιπέτειας και της δράσης. Ο Πάτρικ Λι Φέρμορ που πέθανε το 2011 (στα ενενήντα έξι του χρόνια) ήταν από τις πνευματικές φυσιογνωμίες για τις οποίες έργο και ζωή ταυτίζονται. Εκείνος ο άτακτος νεαρός που αποβλήθηκε από το King’s School του Καντέρμπερι είχε τη στόφα του συγγραφέα που ήθελε να γνωρίσει τα πάντα, να τα ζήσει –και να τα ξαναζήσει γράφοντας.

Στα δεκαοκτώ του χρόνια πραγματοποιεί ένα μεγάλο ταξίδι από το Χουκ της Ολλανδίας ως την Κωνσταντινούπολη διασχίζοντας τη μισή Ευρώπη με τα πόδια. Κοιμάται σε παλάτια, σε χωριατόσπιτα, σε μοναστήρια, ακόμη και σε ένα πορνείο. Και από τις σημειώσεις που κράτησε χρόνια αργότερα προέκυψαν δύο βιβλία: Η Εποχή της Δωρεάς –Πεζός στην Κωνσταντινούπολη: Από το Χουκ της Ολλανδίας στον Μέσο Δούναβη και Ανάμεσα στα δάση και τα νερά. Και τα δύο μαζί συνιστούν ένα έργο αξεπέραστο, με το οποίο μόνο ένα άλλο, μολονότι διαφορετικό, μπορεί να συγκριθεί: ο Δούναβης του Κλάουντιο Μάγκρις.

Αυτός ο προικισμένος συγγραφέας, που η συμβολή του στην ανάπτυξη της αγγλικής πρόζας θεωρείται ανεκτίμητη, γνώρισε την Ελλάδα το 1935, την περπάτησε από το ένα ως το άλλο άκρο της και την αγάπησε όσο κανένας από τους περιηγητές που προηγήθηκαν, γιατί ο Πάτρικ Λι Φέρμορ, ο «Πάντι» για τους φίλους του, δεν ήταν περιηγητής. Ηταν γιος της περιπέτειας, θαυμαστής των τοπίων αλλά και των ανθρώπων, που στα βιβλία του εκφράζουν την ψυχή των τόπων. Οι άνθρωποί του δεν είναι απλοί χαρακτήρες αλλά η κοινωνία όπου υποστασιώνεται η φύση.

Τα δύο βιβλία του για την Ελλάδα, η Μάνη και η Ρούμελη, είναι απτά δείγματα αγάπης και νοσταλγίας, όπου η γοητεία και η οικειότητα πάνε μαζί και όπου αισθάνεσαι ότι λογοτεχνία είναι ο ζωντανός χρόνος. Γι’ αυτό και διαβάζονται σαν σημερινά κείμενα, ενώ αναφέρονται σε μια εποχή που έχει παρέλθει.

Η αγάπη του για την Ελλάδα αποδεικνύεται και από τη συμμετοχή του στην Αντίσταση κατά τη διάρκεια της Κατοχής, όπου με το ψευδώνυμο «Μιχάλης» και μεταμφιεσμένος σε βοσκό έζησε πάνω από δύο χρόνια στα βουνά της Κρήτης και οργάνωσε την ομάδα που συνέλαβε τον γερμανό διοικητή Χάινριχ Κράιπε.

Αποδεικνύεται ακόμη από το γεγονός ότι μετά τον πόλεμο και ως τον θάνατό του περνούσε τον μισό του χρόνο εδώ, στο σπίτι του στην Καρδαμύλη της Μάνης, όπου έγραψε και τα βιβλία που θα τον έκαναν διάσημο σε όλον τον κόσμο. Είχε εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ζωή αλλά θα μείνει στα παγκόσμια Γράμματα για το έργο του.

Δεν είναι περιττό να τονίσω πως αν δεν υπήρχε ο Φέρμορ άλλη θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα η εξέλιξη της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας. Οχι μόνο για το ύφος που καθιέρωσε αλλά και –κυρίως –επειδή γράφοντας σε ώριμη ηλικία για τα όσα έζησε νέος στα ταξίδια του προβαίνει όχι σε έναν απολογισμό αλλά σε μια ανάκληση του παρελθόντος κάτω από την οποία υπάρχει το υπόστρωμα των εμπειριών που προστέθηκαν αργότερα, ένας κόσμος υποθετικός, τον οποίο ο αναγνώστης φαντάζεται σχεδόν σε κάθε σελίδα, σε κάθε γοητευτικό ξεστράτισμα της αφήγησης, αποδεικνύοντας ότι η μεγάλη γοητεία του ταξιδιού είναι η ανάκληση και η αναδημιουργία του, η μνημοτεχνική της νοσταλγίας. Ζει κανείς ταξιδεύοντας αλλά ζει για δεύτερη φορά ανακαλώντας. Στο τοπίο του συγγραφέα, που γράφει ταξιδιωτικά κείμενα, τα οποία ενώ αναφέρονται σε πραγματικά βιώματα έχουν τη δύναμη της μυθοπλασίας, ο χρόνος και ο χώρος συνυπάρχουν και αλληλοσυμπληρώνονται.

Στη λογοτεχνία πρώτης γραμμής, όπου ανήκουν τα έργα του Πάτρικ Λι Φέρμορ, καμία αφήγηση δεν είναι απολύτως ευθύγραμμη. Και έχει μεγάλη σημασία το τι μεσολαβεί ανάμεσα σε αυτό που προηγείται και σε εκείνο που έπεται, όπως και το τι μοιάζει με τι. Οι αναγνώστες που εισέρχονται στον λογοτεχνικό κόσμο του κινούνται σε ένα βάθος πεδίου πολύ μεγαλύτερο από το εξωτερικό περιβάλλον στο οποίο λαμβάνει χώρα η αφήγηση. Η μεγάλη καινοτομία του είναι πως με το έργο του αποδεικνύει ότι το ταξίδι δεν είναι απλή αποτύπωση στιγμών, αλλά εμπειρία της ζωής που το μεταμορφώνει. Αμεση αίσθηση των πραγμάτων, διείσδυση στον ψυχισμό των ανθρώπων, άσκηση αυτογνωσίας –όλα αυτά συνθέτουν τις πρισματικές αφηγήσεις του. Και τούτο εξηγεί γιατί δεν υπάρχει άλλος συγγραφέας που να μας έδωσε με τέτοια πλαστικότητα την τοιχογραφία της Ευρώπης.

Οσοι τον γνώρισαν έχουν να λένε για την αντοχή του (ως την παραμονή του θανάτου του δειπνούσε κανονικά στο τραπέζι), το χιούμορ του, το ενδιαφέρον του για τους ανθρώπους, τη χαρά της ζωής που δεν τον εγκατέλειψε ποτέ, τη λεβεντιά του. Και όπως συμβαίνει με όλες τις ωραίες φυσιογνωμίες, τη δική του ζωντάνια τη μεταβίβαζε σε όσους τον συναναστρέφονταν.

Φαντάζεται βεβαίως κανείς τον τεράστιο μόχθο που κρύβεται πίσω από τα βιβλία του. Την τελειομανία του, τις αλλεπάλληλες γραφές που προηγούνταν προτού παραδώσει το χειρόγραφο του κάθε βιβλίου του στον εκδότη.

Το αποτύπωμα που άφησε η παρουσία του στη χώρα μας είναι βεβαίως μεγάλο. Αλλά ακόμη μεγαλύτερη η εικόνα της Ελλάδας που δημιούργησε με το έργο του και την πρόβαλε στην παγκόσμια κοινωνία.