Πορφυρά μάτια, πράσινα φτερά

Ενας άγγελος προβάλλει μέσα από τα πολύχρωμα σύννεφα του ουρανού. Στα χέρια του δεν κρατάει σάλπιγγα αλλά μια ράβδο ξύλινη, με χρυσή επικάλυψη, πλατύτερη στη μία πλευρά, στενότερη στην άλλη. Είναι μια ιατρική ράβδος που προσφέρει σε έναν νέο με φωτοστέφανο. Χρυσό το φωτοστέφανο του νέου, ρόδινο το πρόσωπό του, κοντά τα μαλλιά του, όπως ήταν η μόδα στο τέλος της Αρχαιότητας. Ο νέος είναι ο Αγιος Δημήτριος, στον οποίο ο άγγελος προσφέρει την ιατρική ράβδο και το εκ Θεού χάρισμα να θεραπεύει. Είναι ένα από τα εκπληκτικά ψηφιδωτά που βρίσκονται στη βασιλική του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη και που παρουσιάζει την καθιέρωση του αγίου ως αρχιάτρου. Η βασιλική του Αγίου λειτουργούσε ως νοσοκομείο. Η θεραπεία ακολουθούσε και τις ιπποκρατικές μεθόδους, με φάρμακα κτλ., αλλά και τη σιωπηλή θαυματουργία.

Το εντοίχιο αυτό ψηφιδωτό, όπως και τα άλλα ψηφιδωτά της βασιλικής του Αγίου Δημητρίου, μαζί με τα ψηφιδωτά της Ροτόντας, της Μονής Λατόμου, της Αχειροποιήτου, της Αγίας Σοφίας και των Αγίων Αποστόλων αποτελούν μια μεγάλη και συγκλονιστική «συλλογή» έργων όπου αντιπροσωπεύονται όλες οι περίοδοι της βυζαντινής τέχνης, από τον 4ο ως τον 14ο αιώνα. Τα έργα αυτά, συγκεντρωμένα και φωτογραφημένα, παρουσιάζονται για πρώτη φορά ως σύνολο στον τόμο Ψηφιδωτά της Θεσσαλονίκης, μια έκδοση που αποτελεί μεγάλο στοίχημα της Ραχήλ και του Μωυσή Καπόν, των ομώνυμων εκδόσεων. Φυσικά η έκδοση αυτή δεν θα μπορούσε να υπάρξει αν δεν είχε προηγηθεί έναν τιτάνιο έργο συντήρησης και στερέωσης των ψηφιδωτών που διήρκεσε περίπου 40 χρόνια, από το 1976 και μετά, με την ευθύνη των εφόρων Βυζαντινών Αρχαιοτήτων της Θεσσαλονίκης, της Ευτυχίας Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου (1976-1981, 1986-1996), της Χρυσάνθης Μαυροπούλου-Τσιούμη (1981-1986) και του Χαράλαμπου Μπακιρτζή (1996-2007). Είναι οι συγγραφείς του τόμου που τεκμηριώνουν και παρουσιάζουν τις αρχαιολογικές, ιστορικές, καλλιτεχνικές και αισθητικές πλευρές αυτού του μεγάλου συνόλου μαζί με τις ιστορίες της διάσωσής τους και της συντήρησής τους. Συχνά τα κείμενα διαβάζονται σαν μυθιστόρημα, από τα οποία δεν λείπει η υποψία ενός αστυνομικού μυστηρίου.

«Μυστήριο» ήταν για μένα η λέξη-κλειδί για να παρακολουθήσω ως ένας τρίτος παρατηρητής την ημερίδα που οργανώθηκε στο τέλος Μαΐου στο Ινστιτούτο Τέχνης Κόρτολντ του Λονδίνου (οι περισσότεροι το ξέρουμε ως Ινστιτούτο Κουρτό) με θέμα «The Mosaics of Thessaloniki Revisited». Οργανώθηκε από τον Αντονι Ιστμοντ του Ινστιτούτου και τη βυζαντινολόγο Μυρτώ Χατζάκη, με τη χρηματοδότηση του Ιδρύματος Λεβέντη, και ήταν φανερό ότι αυτή η νέα θεώρηση των ψηφιδωτών δεν θα ήταν δυνατή αν δεν υπήρχε ο τόμος των εκδόσεων Καπόν. Από τους βασικούς ομιλητές ο Χαράλαμπος Μπακιρτζής, που μας έδωσε όλο το πλαίσιο των εικονογραφικών θεμάτων των ψηφιδωτών του Αγίου Δημητρίου.

Το μυστήριο επιβλήθηκε αμέσως μόλις ανέβηκε στο βήμα ο πρώτος ομιλητής, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Βασιλείας Μπιτ Μπρενκ. Πότε φιλοτεχνήθηκαν τα ψηφιδωτά; Ποιοι ήταν οι καλλιτέχνες τους; Ποιοι τα κατέστρεψαν; Πολλές απαντήσεις, πολλές ερμηνείες, πολλές παρανοήσεις που επιτάθηκαν στη διάρκεια του 20ού αιώνα μέσα από την πολλαπλότητα των προσεγγίσεων, που προσδιορίζονται από όρους-λέξεις όπως: ύφος, connoisseurship, εικονογραφία, εικονολογία, αγιογραφία, επιγραφολογία αλλά και ψυχολογία και κοινωνιολογία. Η ατμόσφαιρα μυστηρίου παγιώθηκε με τον δεύτερο ομιλητή, τον ομότιμο καθηγητή Τορπ του Πανεπιστημίου του Οσλο. Το θέμα του ήταν η χρονολόγηση των ψηφιδωτών της Ροτόντας. Τα μελετάει 60 χρόνια για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η φιλοτέχνησή τους άρχισε όταν η Ροτόντα μετετράπη σε χριστιανική εκκλησία, στα πρώιμα χρόνια της βασιλείας του Θεοδοσίου του Μεγάλου (379-395 μ.Χ.). Ο καθηγητής Τορπ μιλούσε με μεγάλο πάθος και συχνά εξέφραζε τη διαφωνία του, με μορφασμούς, προς άλλους ομιλητές. Ο καθηγητής Ρόμπιν Κόρμακ του Κέιμπριτζ συνέδεσε τα ψηφιδωτά με τις ισχυρές αντιπαραθέσεις γύρω από τη φύση της εικονομαχίας. Τελικά τι έγινε με τα πρώιμα ψηφιδωτά κατά τον 8ο αιώνα; Τα φύλαξαν ή τα κατέστρεψαν; Και ήταν ο 9ος αιώνας μια περίοδος ανανέωσης; Ο Κόρμακ, στον οποίο οφείλουμε (όπως και στη μαθήτριά του Μαρία Βασιλάκη) την εκπληκτική έκθεση του Μουσείου Μπενάκη για το Βυζάντιο στη Βασιλική Ακαδημία Τεχνών πριν από μερικά χρόνια, ζήτησε την επανεξέταση αρχαιολογικών δεδομένων μαζί με γραπτά κείμενα της εποχής για να δοθεί μια απάντηση στο θέμα. Μυστήριο και στην ομιλία της καθηγήτριας Λιζ Τζέιμς από το Πανεπιστήμιο του Σάσεξ που παρουσίασε τα ψηφιδωτά των Αγίων Αποστόλων, δείγματα της παλαιολόγειας τέχνης. Ποιοι ήταν οι καλλιτέχνες τους; Ντόπιοι ή από αλλού; Και από πού ήρθαν τα υλικά; Και πώς συνδέονται τα ψηφιδωτά των Αγίων Αποστόλων με αυτά της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη;

Ο νέος και το παγόνι
Οι αναρωτήσεις, οι υποθέσεις, οι αναθεωρήσεις σε σχέση με τη μεγάλη βεβαιότητα που είναι το ίδιο το σύνολο των ψηφιδωτών κάνουν τον μη ειδικό να θέλει να μάθει ακόμη περισσότερα γι’ αυτά τα μοναδικά έργα, για τις αφηγήσεις που εμπερικλείουν, για τα πρόσωπα που παρουσιάζουν, για τα χρώματα ή για τη σχέση τους με κείμενα και άλλες μυστικές ή συμβολικές αναπαραστάσεις. Μείναμε άφωνοι μπροστά στη χρωματολογική ανάλυση των ψηφιδωτών της Ροτόντας από την καθηγήτρια Κίλεριχ του Πανεπιστημίου του Μπέργκεν. Και αναγνωρίσαμε εκεί τους μακρινούς προδρόμους σύγχρονων καλλιτεχνών και σχολών, είδαμε τον Σινιάκ και τον πουαντιγισμό. Ετσι κι αλλιώς στο Βυζάντιο η πρόσληψη της ομορφιάς ήταν απτή και συγκεκριμένη και όχι μόνο μια αφηρημένη αισθητική ιδέα, όπως έδειξε η Μυρτώ Χατζάκη παρουσιάζοντας χαρακτηριστικά παγόνια, ουράνια τόξα και όμορφους άντρες. Εναν άλλον δρόμο μας άνοιξε η καθηγήτρια Λόρα Νασράλα από τη Θεολογική Σχολή του Χάρβαρντ παρουσιάζοντας το ψηφιδωτό της Μονής Λατόμου που εικονίζει τον Χριστό ως Θεό καθήμενο σε ουράνιο τόξο και συνδέοντάς το με διάφορες τελετουργικές πρακτικές και τη διαμάχη γύρω από αυτές. Μια άλλη προοπτική μας έδωσε η Δήμητρα Κοτούλα από το Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας συνδέοντας τη μελέτη των ψηφιδωτών με τα αρχεία της Βρετανικής Σχολής στην Αθήνα. Μας θύμισε ότι και τα ψηφιδωτά έχουν όψεις γεωπολιτικής αφού το ενδιαφέρον για τη μελέτη τους συνέπεσε με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η Θεσσαλονίκη γίνεται κέντρο του νοτιοανατολικού μετώπου.