Ενα κείμενο, προορισμένο να διαβαστεί με καθυστέρηση μιας εβδομάδας από τη μέρα των «επιχρυσωμένων» εκλογών, αγνοώντας τα ενδιάμεσα αποτελέσματα, μπορεί να σπάσει τα νεύρα όποιου επιμένει να το γράψει. Αλλά, όπως λένε οι ειδικοί, ο μαζοχισμός δεν επιλέγεται, επιλέγει τα θύματά του. Περί αυτού πρόκειται στην περίπτωσή μου. Σε αντάλλαγμα συστήνω ένα ανεπίκαιρο πόνημα, με άκρως επίκαιρο θέμα, προκρίνοντας τη μέθοδο της αντίφασης, έναντι της επίφασης.
Πρόκειται για έναν μικρόσχημο τόμο εκατόν πενήντα σελίδων, που οφείλεται στον ιστορικό της όψιμης αρχαιότητας Δημήτρη Κυρτάτα, πολύτιμο φίλο και συνεργάτη εδώ και κάμποσα χρόνια. Τιτλοφορείται Μαθήματα από την Αθηναϊκή Δημοκρατία και κυκλοφορεί στις «Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου», δωδέκατο μιας σειράς δεκατριών μελετημάτων, αλλοδαπών και ημεδαπών συγγραφέων, σπάνιας εγκυρότητας. Τρία παραδείγματα, για να μη μιλώ στον αέρα: Διαβάζοντας το παρελθόν (Ian Hodder – Scott Hutson), Η Ευρώπη μετά τη Ρώμη (Julia M.H.Smith), Το έθνος και τα ερείπιά του (Γιάννης Χαμηλάκης).
Για να φανεί εξαρχής η ανεπίκαιρη επικαιρότητα των οκτώ δοκιμίων του Δημήτρη Κυρτάτα, για τα οποία μιλώ, αντιγράφω τους εύγλωττους τίτλους τους: «Δανεισμοί και χρέη: οικονομική κρίση και μεταρρυθμίσεις στην αρχαϊκή Αθήνα», «Οικονομικά αιτήματα και πολιτική μεταρρύθμιση: οι κοινωνικοί αγώνες στη σκέψη του Αριστοτέλη», «Η αθηναϊκή κοινωνία από τον Σόλωνα στον Κλεισθένη ή η πορεία προς την πολιτική δημοκρατία», «Οι δούλοι της αθηναϊκής δημοκρατίας», «Δημοκρατία άμεση και αντιπροσωπευτική: διδάγματα από την κλασική Αθήνα», «Αθηναϊκές ταυτότητες του πέμπτου αιώνα», «Η καταδίκη του Σωκράτη», «Το τέλος της αθηναϊκής δημοκρατίας».
Ο δισέλιδος Πρόλογος ομολογεί ευθαρσώς περί τίνος ακριβώς πρόκειται: «Μαθήματα από την Ιστορία; Το ζήτημα σηκώνει ασφαλώς πολλή συζήτηση. Οι μεγάλοι ιστορικοί, της αρχαιότητας, Ελληνες και Ρωμαίοι, δεν είχαν βεβαίως καμιά αμφιβολία.[…]. Τα οκτώ πάντως σύντομα κεφάλαια που απαρτίζουν τον μικρό αυτόν τόμο βρίσκονται στον αντίποδα του έργου που συνέθεσε ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (πρόκειται για την Παγκόσμια Ιστορία, συνταγμένη στον πρώτο αιώνα π.Χ.). Είναι εξειδικευμένα και ασχολούνται όλα με μια σύντομη σχετικώς περίοδο. Παραμένουν αποσπασματικά, δίχως σαφή διασύνδεση και εμφανή συνέχεια […]. Ο σωστός τίτλος που τα ομογενοποιεί και τα ενώνει θα ήταν «απορίες γύρω από την αθηναϊκή δημοκρατία»».
Επεται προς υπόδειξη, ένα, ιδρυτικό εξ αντικειμένου, παράθεμα (δυστυχώς με περικοπές) από το πρώτο δοκίμιο, που επονομάζεται, όπως είπα, «Δανεισμός και χρέη: οικονομική κρίση και μεταρρυθμίσεις στην αρχαϊκή Αθήνα»:
«Ο Σόλων θεωρούσε ότι η πόλη δεν κινδύνευε από τη βούληση των θεών, αλλά από την αφροσύνη και την απληστία των πολιτών της. Τη μεγαλύτερη ευθύνη απέδιδε μάλιστα στους άρχοντες που πλούτιζαν με άδικες πράξεις και ιδιοποιούνταν ιερή και δημόσια περιουσία. […] Η αθηναϊκή κοινωνία έτεινε έτσι να χωριστεί στα δύο: από τη μια μεριά βρίσκονταν οι εύποροι δανειστές, από την άλλη οι φτωχοί δανειζόμενοι […]. Πήρε τότε, μεταξύ άλλων (ο Σόλων) δύο δραστικά μέτρα, τα οποία έγιναν αποδεκτά και εφαρμόστηκαν. Πρώτον απαγόρευσε διά παντός τους δανεισμούς με εγγύηση το σώμα […]. Και δεύτερον: παρέγραψε όλα τα χρέη που είχαν συναφθεί ως εκείνη τη στιγμή, ιδιωτικά και δημόσια. Με τα μέτρα αυτά, γνωστά ως σεισάχθεια […] επέλυσε, σχεδόν αυτομάτως, το οξύ οικονομικό και κοινωνικό πρόβλημα της Αθήνας».
Αυτά στις αρχές του έκτου προχριστιανικού αιώνα, συγκεκριμένα το 594/3, όταν ο Σόλων εξελέγη άρχων με κοινή συμφωνία όλων των πολιτών. Δεν πρόκειται για πολιτική και οικονομική χρηστομάθεια; Γιατί έναν αιώνα αργότερα, με την καθαίρεση και της ενδιάμεσης τυραννίδας των Πεισιστρατιδών, ο Κλεισθένης, βασισμένος και στην Ευνομία του Σόλωνα, προχώρησε στις μεταρρυθμίσεις εκείνες, στις οποίες βασίστηκαν, μετά τα «Περσικά», ο Εφιάλτης και ο Περικλής, ολοκληρώνοντας το μοντέλο της αθηναϊκής δημοκρατίας, που φτούρησε για μια πεντηκονταετία. Προτού αρχίσει ο εμφύλιος ανταγωνισμός του πελοποννησιακού πολέμου, καταλήγοντας για την Αθήνα στη διετία των τριάντα τυράννων. Στον τέταρτο εξάλλου αιώνα η αθηναϊκή δημοκρατία άρχισε ήδη να σαλεύει, ωσότου οι Μακεδόνες πρώτα και οι Ρωμαίοι ύστερα ουσιαστικά την κατέλυσαν.
Επείγουσα σύσταση: τα «Μαθήματα από την Αθηναϊκή Δημοκρατία» του Δημήτρη Κυρτάτα να περάσουν «αυθωρεί και παραχρήμα» στο πρόγραμμα του Λυκείου. Οχι καλά και σώνει ως εξεταστέο μάθημα. Αλλά ως εγχειρίδιο δημοκρατικής παιδείας, μορφώνοντας εγκαίρως πολίτες και μέλλοντες πολιτικούς. Προτού βρεθούμε στον πάτο ενός άδειου πηγαδιού, ψάχνοντας για φαντάσματα.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
