Χειρ Ελ Γκρέκο: Ανάσταση!

Στις 7 Απριλίου συμπληρώθηκαν 400 χρόνια από τον θάνατο του διάσημου έλληνα ζωγράφου Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (Ηράκλειο Κρήτης, 1541 – Τολέδο Ισπανίας, 1614). Η επέτειος αυτή και η αναστάσιμη ημέρα δίνουν την ευκαιρία για μια αναφορά στον καλλιτέχνη και στο επίκαιρο θεματολόγιο του έργου του. Γεννημένος στον Χάνδακα της Κρήτης, το σημερινό Ηράκλειο, σε εποχή που το νησί βρισκόταν υπό βενετική διακυβέρνηση και είχε γνωρίσει οικονομική ακμή και καλλιτεχνική άνθηση, ο νεαρός Δομήνικος εκπαιδεύτηκε στη βυζαντινή παράδοση, γνώρισε όμως και τη δυτική ζωγραφική, ενώ απέκτησε ευρύτερη καλλιέργεια, με στοιχεία αρχαιογνωσίας, όπως πιστοποιεί το ίδιο το πρώιμο έργο του. Από αυτό σώζονται μόνο η Κοίμηση της Θεοτόκου (Σύρος) και ο Ευαγγελιστής Λουκάς που ζωγραφίζει την Παναγία και η Προσκύνηση των Μάγων (Μουσείο Μπενάκη). «Μαΐστρος» στην τέχνη του από το 1563, έζησε ως 26-27 χρόνων στην Κρήτη. Στη συνέχεια ταξίδεψε στη Βενετία (1567-70) και στη Ρώμη (1570-76) ως την οριστική εγκατάσταση στο Τολέδο (1577).

Στις δύο εκατοντάδες έργα του περιλαμβάνονται θέματα από το Θείο Πάθος και την Ανάσταση που η χριστιανική Εκκλησία γιορτάζει τη Μεγάλη Εβδομάδα και τα οποία φτάνουν σε λυτρωτική κορύφωση το βράδυ της Ανάστασης. Από τον πλούσιο κύκλο αναστάσιμων θεμάτων της βυζαντινής και της δυτικοευρωπαϊκής εικονογραφίας ο Θεοτοκόπουλος ζωγράφισε μόνο το θέμα της Ανάστασης και αυτό δύο μόνο φορές σε αυτόγραφα έργα (για άλλα δύο υπάρχουν διιστάμενες γνώμες). Πρόκειται για μνημειακούς πίνακες αγίας τράπεζας (ή πετάσματα βωμού) για καθολικές εκκλησίες που φιλοτεχνήθηκαν ο πρώτος το 1577-79 και ο δεύτερος αρκετά χρόνια αργότερα.

Το πέτασμα βωμού του 1577-79, διαστάσεων 2,10Χ1,28 μ., ανήκει σε σειρά εννέα πινάκων που παραγγέλθηκε για τον ναό του Αγίου Δομήνικου του Παλαιού στο Τολέδο και αποτέλεσε την πρώτη μεγάλη ανάθεση στον νεοφερμένο ξένο καλλιτέχνη. Το σύνολο παρήγγειλε ο Don Diego de Castilla, ιερατικός προϊστάμενος του καθεδρικού ναού του Τολέδο και εκτελεστής της διαθήκης της Don^~a Maria de Silva. Ανάμεσα σε αυτά είναι η Προσκύνηση των Ποιμένων (Santander), η Ανάληψη της Θεοτόκου (Σικάγο) και η Αγία Τριάδα (Μαδρίτη). Ολα είναι εξαιρετικές δημιουργίες των πρώτων χρόνων του Γκρέκο στην Ισπανία. Η Ανάσταση εικονίζει τον Χριστό ψηλά, τους έκπληκτους στρατιώτες κάτω, ενώ στην κάτω αριστερή γωνία απεικονίζεται ο Αγιος Ιλδεφόνσος, προστάτης του Τολέδο. Η μορφή του Χριστού, με την παλάμη στραμμένη στον ουρανό, δείχνει τον θριαμβευτή επί του θανάτου, τριγυρισμένο από θεϊκό φως, ο οποίος, με το βλέμμα χαμηλωμένο στον Αγιο Ιλδεφόνσο (έχει θεωρηθεί πορτρέτο του Don Diego de Castilla), εμπνέει ελπίδα σωτηρίας στους πιστούς.

Πολλές μορφές στην παράσταση δημιουργήθηκαν με βάση εικαστικές πηγές οικείες στον Θεοτοκόπουλο από προγενέστερες φάσεις του. Το σώμα του Χριστού έχει αναφορά στον Μιχαήλ Αγγελο, η χειρονομία του δεξιού χεριού στον Τισιανό. Ο αποκοιμισμένος στρατιώτης κάτω δεξιά, σε προοπτική απόδοση, μεταφέρθηκε από ξυλογραφία του Αλμπρεχτ Ντύρερ με την Ανάσταση (1510-1511) συνδυάζοντας στοιχεία από μορφές σε ενύπνιο (Ενδυμίων, Αριάδνη, νύμφες) διαδεδομένες στην αρχαία κλασική και τη ρωμαϊκή τέχνη. Πιθανότατα ο ζωγράφος είδε αντίστοιχα έργα γλυπτικής στη Ρώμη, ενώ παρατήρησε και σχέδια ή χαρακτικά με απεικόνιση τέτοιων μορφών. Επίσης ο ξαπλωμένος στρατιώτης που έχει θαμπωθεί από το φως της Ανάστασης και κρύβει το πρόσωπο στους διπλωμένους βραχίονες προέρχεται και αυτός από μορφές της κλασικής τέχνης που είχαν μεγάλη διάδοση στην τέχνη της Αναγέννησης, περιλαμβανομένων χαρακτικών, π.χ. του Μαρκαντόνιο Ραϊμόντι. Ο στρατιώτης που απομακρύνεται έντρομος από τον τόπο του θείου οράματος έχει πρότυπο έναν άνδρα από πίνακα του Τισιανού, δασκάλου του Γκρέκο (απεικονίστηκε και σε χαλκογραφία του G. B. Fontana). Η επιλογή στοιχείων από διάφορες πηγές ήταν συνηθισμένη μέθοδος για καλλιτέχνες της εποχής και συνόδευε τις προσπάθειες μανιεριστών ζωγράφων για επίτευξη τελειότερου αποτελέσματος.

Ο Κρητικός τα πρώτα χρόνια στην Ισπανία βρίσκεται ακόμη υπό την επήρεια της ιταλικής σκευής. Οι εναλλαγές φωτός και σκιάς, σκοτεινών τόνων και ζωηρών χρωμάτων, θυμίζουν καλλιτεχνικές αξίες της βενετικής ζωγραφικής, ενώ το σώμα του Χριστού και η πλαστικότητα των στρατιωτών αντανακλούν την τέχνη του Μιχαήλ Αγγέλου. Παρ’ όλα τα σταχυολογήματα, όλα τα στοιχεία αφομοιώνονται σε μια συγκροτημένη και πρωτότυπη σύνθεση, με ατμόσφαιρα υπερβατικού φωτός.

Ο Θεοτοκόπουλος ζωγράφισε για δεύτερη φορά το θέμα της Ανάστασης (εικ. 3) σε έναν ακόμη μεγαλύτερο πίνακα (διαστάσεων 2,75Χ1,27 μ.), ο οποίος γενικά τοποθετείται στην πρώτη δεκαετία του 17ου αιώνα. Το έργο προοριζόταν για την εκκλησία του Κολεγίου της Don^~a Maria de Aragon στη Μαδρίτη (σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο Πράδο). Ασφαλώς ανιχνεύονται ομοιότητες με μορφές που ο Δομήνικος είχε χρησιμοποιήσει στην παλαιότερη εκδοχή.
Ωστόσο, το θέμα αποδίδεται σε διαφορετική τεχνοτροπία, με μεγαλύτερη επιμήκυνση των μορφών και δραματικές χειρονομίες, που αντανακλά περαιτέρω εξέλιξη στις καλλιτεχνικές τάσεις του. Δείχνει την αναδημιουργία μορφών και κινήσεων αγαπητών σε όλη τη διάρκεια της παραγωγής του. Ετσι το δεύτερο έργο συγκεντρώνει την επιτομή στοιχείων από την Αναγέννηση, τον μανιερισμό, τη βενετική ζωγραφική. Επιπλέον οι μορφές δεν στήνονται σε έναν αληθοφανή χώρο αλλά επικαλύπτουν η μία την άλλη. Η παρατήρηση αυτή αγγίζει την πολυσυζητημένη ανάδυση στοιχείων της βυζαντινής παράδοσης στην τελευταία φάση του Γκρέκο: η τοποθέτηση των μορφών σε απροσδιόριστο χώρο και με την υπέρθεση, τέχνασμα αγαπητό στη βυζαντινή ζωγραφική, αντανακλά πιθανώς τη βυζαντινή αντίληψη της πρώιμης παιδείας του Δομήνικου. Συγχρόνως η άρνηση του χώρου εναρμονίζεται με το θέμα, καθώς το εικονιζόμενο θαυμαστό γεγονός της χριστιανικής πίστης ανάγεται στη σφαίρα του υπερφυσικού, πέρα από τόπο και χρόνο.

Τέλος, σημειώνεται ότι ακόμη μία φορά στα 1595-98 ο καλλιτέχνης προσέγγισε το θέμα της Ανάστασης φιλοτεχνώντας για το παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή στο Νοσοκομείο Tavera στο Τολέδο ένα ξυλόγλυπτο και επιζωγραφισμένο αγαλματίδιο (ύψους 45 εκ.), του Αναστημένου Χριστού, το οποίο παρουσιάζει ομοιότητες στη στάση με τον Χριστό του Μουσείου Πράδο.

Η κυρία Μαρία Κωνσταντουδάκη-Κιτρομηλίδου είναι καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας, διευθύντρια του Μουσείου Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου Αθηνών.