Γεώργιος Μπαμπινιώτης: Η κατάκτηση της γλώσσας είναι έργο ζωής

Πενήντα χρόνια καριέρας στη διδασκαλία της γλώσσας και στην υπηρεσία της λεξικογραφίας. Πού έχει καταλήξει; Οτι «στη γλώσσα δεν υπάρχει «ο ιδανικός ομιλητής»». Είναι ανακούφιση να το ακούς από τα χείλη του Γεώργιου Μπαμπινιώτη, ομότιμου καθηγητή της Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αμέσως συμπληρώνει όμως: «Από τα πρώτα χρόνια της ζωής μας μέχρι βαθέος γήρατος διατελούμε μαθητές της γλώσσας. Η κατάκτηση της γλώσσας είναι έργο ζωής και δεν φθάνει ποτέ στην τελειότητα. Είναι μια συνεχής αναμέτρηση με έναν γίγαντα που δεν καταλήγει ποτέ σε δική μας νίκη». Τι μένει λοιπόν; Κατακτήσεις μικρές, καθημερινές, που κάνουν την έκφραση και την επικοινωνία ποιοτικότερες: «Η κατάκτηση νησίδων γλωσσικής ποιότητας είναι ό,τι μπορούμε να πετύχουμε με πολύ κόπο και με αδιάλειπτη επαφή με σημαντικά κείμενα» μας είπε ο διαπρεπής γλωσσολόγος σε μια συζήτηση για τα λάθη και τις δυσκολίες της γλώσσας μας.

Η έκδοση τώρα ενός αυτοτελούς λεξικού δυσκολιών και λαθών στη χρήση της ελληνικής δηλώνει ότι το χρειαζόμαστε σήμερα περισσότερο από ό,τι προηγούμενες γενιές;

«Η σωστή χρήση της ελληνικής γλώσσας, ή καλύτερα η ποιοτική χρήση της, με έχει πράγματι απασχολήσει άμεσα ή έμμεσα στις 7.000 σελίδες που καταλαμβάνουν τα έξι λεξικά μου που προηγήθηκαν του παρόντος λεξικού. Ωστόσο, η ανάγκη για ένα ειδικό «Λεξικό των δυσκολιών και των λαθών» δεν οφείλεται στο ότι σήμερα κάνουμε περισσότερα λάθη. Το θέμα δεν είναι ποσοτικό. Κάναμε, κάνουμε και θα κάνουμε λάθη. Πολλοί παράγοντες καθορίζουν τη σχέση μας με τη γλώσσα, τις δυσκολίες και τα λάθη μας: ο τρόπος που διδάσκεται η γλώσσα στα σχολεία, τα ακούσματα και τα διαβάσματά μας, η σχέση μας με τα παλιότερα ελληνικά μας (που έλεγε ο Σεφέρης), προπάντων δε η προσωπική μας σχέση με τη γλώσσα (κατά πόσο τη θεωρούμε μέγιστη αξία και πρόκληση για συνεχή ενασχόληση ή ένα απλό εργαλείο συνεννόησης). Αν εκτιμήσουμε –όπως εγώ νομίζω –ότι οι παράγοντες αυτοί δεν λειτουργούν σήμερα όπως και όσο θα έπρεπε, τότε περιμένουμε και ανάλογη αύξηση των δυσκολιών και των λαθών στη γλώσσα».

«Ο ρόλος του γλωσσολόγου στην αντιμετώπιση των δυσκολιών και των λαθών είναι όπως τον προσδιορίζω στον υπότιτλο του λεξικού μου: είναι ο «γλωσσικός σύμβουλος» κάθε ομιλητή της γλώσσας. Ο γλωσσολόγος δεν «μαλώνει» τους ανθρώπους. Δεν τους κουνάει το δάχτυλο. Δεν ασκεί γλωσσική εξουσία ή καταπίεση. Ο γλωσσολόγος επισημαίνει, εξηγεί, ευαισθητοποιεί και προτείνει λύσεις και δυνατές επιλογές. Το κυριότερο: Δεν μένει στο τι, προχωρεί στο γιατί. Γιατί μόνο η γνώση του θέματος είναι αυτή που βοηθάει τον ομιλητή να θυμάται πώς θα αντιμετωπίσει ένα πρόβλημα ή πώς θα επιλέξει μια καλύτερη διατύπωση. Τέτοιος είναι και ο δικός μου ρόλος στο νέο λεξικό μου από την πρώτη ως την τελευταία σελίδα του. Εχω μάλιστα προσπαθήσει κι αυτό το λεξικό μου να είναι ένα λεξικό που διαβάζεται. Κάθε δυσκολία ή λάθος αποτελεί λήμμα του λεξικού, το οποίο σχολιάζεται επιτόπου ή παραπέμπεται σε ένα συγκεντρωτικό σχόλιο για περισσότερες περιπτώσεις. Σε 5.500 λήμματα-σχόλια εξηγούνται με απλό και κατανοητό τρόπο οι δυσκολίες και τα λάθη και προτείνονται οι κατάλληλες επιλογές».

«Το πιο συνηθισμένο πράγμα στη γλώσσα είναι οι δυσκολίες όλων μας ως προς τη χρήση μιας λέξης ή ενός γραμματικού τύπου ή μιας συντακτικής εκφοράς ή της ορθογραφίας μιας λέξης ή γενικότερα μιας διατύπωσης.

Σε γλώσσες μάλιστα όπως η ελληνική θα έλεγα ότι οι δυσκολίες υπερτερούν κατά πολύ των λαθών. Γιατί έχουμε να κάνουμε με μια γλώσσα που έχει αδιάσπαστη προφορική παράδοση 40 αιώνων, με τεράστια μορφολογική ποικιλία (284 τύπους έχει μόνο το ρήμα της ελληνικής!), με ευρεία συντακτική ποικιλία (δυνατότητα λ.χ. εναλλαγής επιρρήματος, επιρρηματικού ονόματος, εμπρόθετης εκφοράς, επιρρηματικής πρότασης, επιρρηματικής μετοχής), με ένα λεξιλόγιο που δηλώνει περίπου 300.000 σημασίες (μη συμπεριλαμβανομένων των επιστημονικών όρων) και με μια ιστορική-ετυμολογική ορθογραφία που καλύπτει τη μορφή και την εξέλιξη των λέξεων για πολλούς αιώνες.

Από εκεί και πέρα, σε μεγαλύτερη ή μικρότερη έκταση ανάλογα με τους ομιλητές, εμφανίζονται παρεκκλίσεις από την καθιερωμένη χρήση της γλώσσας, που για το γλωσσικό αίσθημα των περισσότερων ομιλητών αποτελούν τα λεγόμενα λάθη. Ας σημειωθεί ότι η έκταση των λαθών σε σχέση με τον όγκο των δυσκολιών είναι πολύ περιορισμένη. Τα λάθη είναι λίγα, οι δυσκολίες είναι πολλές στη γλώσσα».

«Η ορθογραφία στην οποία αναφέρεστε είναι ένα πρόβλημα, όχι πάντως το πιο σημαντικό. Από αυτό το λεξικό μου προκύπτει αβίαστα ότι θέματα του λεξιλογίου, της γραμματικής ή της σύνταξης είναι καθοριστικά για τη χρήση της γλώσσας, και λειτουργικά και γιατί έχουν και μεγαλύτερη συχνότητα στη χρήση.

Η γλώσσα είναι μια κατεξοχήν δυναμική οντότητα, έτσι και η επιστήμη της γλώσσας –και κάθε επιστήμη –έχει μια δυναμική που οδηγεί σε νέα γνώση και αναθεώρηση παλαιών απόψεων. Ο γλωσσολόγος, όπως και κάθε άλλος επιστήμονας, δεν μπορεί να είναι «κολλημένος» σε όλα όσα έχουν λεχθεί παλαιότερα. Πρέπει να τολμά να προτείνει αλλαγές και αναθεωρήσεις με πειστικά επιχειρήματα, με σύνεση και με φειδώ. Στη γλώσσα ανατροπές για τις ανατροπές δεν ισχύουν. Επίσης, το να υπάρχουν διαφορετικές γνώμες μεταξύ των γλωσσολόγων σε ορισμένα θέματα είναι φυσικό και σύνηθες, ιδίως στις ανθρωπιστικές επιστήμες».

«Το λάθος που γίνεται ευρύτερα αποδεκτό παύει να είναι λάθος. Καθιερώνεται στη χρήση και αποτελεί πια το σωστό. Ετσι μεταβάλλεται η γλώσσα. Γι’ αυτό και ο γλωσσολόγος είναι ιδιαίτερα προσεκτικός όταν μιλάει για λάθη, που είναι μόνο αποδεκτά σε εξόφθαλμες παρεκκλίσεις εκ μέρους μεμονωμένων ή μικρών ομάδων ομιλητών από την ευρύτερη καθιερωμένη και αποδεκτή χρήση τής γλώσσας. Λάθος είναι λ.χ. το να πω «υπέγραψε εδώ» αντί «υπόγραψε εδώ», το να πω ο «αναλογούν φόρος» ή «του Σόλων» κ.τ.λ. Το θέμα της ορθογραφίας είναι ένα διαφορετικό τεχνικό θέμα, που κακώς θεωρείται αντικείμενο της σχολικής γραμματικής».