Ο Πόλεμος που άλλαξε τη Μουσική

Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος επηρέασε τον χώρο της μουσικής με περισσότερους του ενός τρόπους. Ο πρώτος ήταν τα πολεμικά τραγούδια: τα λόγια και οι μελωδίες που συνέβαλλαν αποφασιστικά στη διατήρηση του υψηλού φρονήματος των στρατιωτών στα χαρακώματα. Στο πλαίσιο αυτό, λοιπόν, δεν είναι λίγοι όσοι υποστηρίζουν ότι η εφετινή επέτειος των 100 χρόνων από την κήρυξη της σύρραξης που άφησε πίσω της εκατομμύρια νεκρούς αποτελεί καλή αφορμή για τη συλλογή, συντήρηση και ψηφιοποίηση αυτού του ανεκτίμητου πολιτιστικού και γλωσσικού πλούτου…

Σε ό,τι αφορά τη λεγόμενη κλασική μουσική, το τοπίο είναι σαφώς πιο χαρτογραφημένο: υπάρχουν ντοκουμέντα που έχουν να κάνουν με τη ζωή και τη δημιουργία των συνθετών –πολλοί εκ των οποίων έλαβαν μέρος στις μάχες -, ηχογραφήσεις, βιβλία, ντοκιμαντέρ, πρακτικά συνεδρίων και πάνω απ’ όλα ο ίδιος ο σχετικός διάλογος ο οποίος παραμένει «ζωντανός»…

Μέσα από αυτό το πρίσμα προκύπτουν δεδομένα αλλά και ερωτήματα. Εναν αιώνα αργότερα το σίγουρο είναι ότι τα έργα της περιόδου δεν αποτύπωσαν μόνο τη φρίκη, τις εκατόμβες των νεκρών και τη βιβλική καταστροφή αλλά και τις ανακατατάξεις που προέκυψαν καθώς αυτοκρατορίες ολόκληρες κατέρρευσαν με αποτέλεσμα η κοινωνία αλλά και η ίδια η μουσική να υποστούν βαθιές αλλαγές…

Μια σύντομη ματιά στον βίο και τη δημιουργία μερικών από τους συνθέτες που έχουν να επιδείξουν σημαντικό έργο τόσο πριν όσο και μετά τον Πόλεμο (Μπάρτοκ, Ραβέλ, Σένμπεργκ, Μπεργκ, Ρίχαρντ Στράους, Στραβίνσκι κ.ά.) γεννά την απορία κατά πόσο η μετέπειτα δουλειά τους διαφέρει από την προγενέστερη. Η αλήθεια είναι πως η αντίδρασή τους στο γεγονός της σύρραξης –και σε προσωπικό αλλά και σε δημιουργικό επίπεδο –δεν ήταν η ίδια: κάποιοι προσπάθησαν να αντισταθούν στη φρίκη επιστρέφοντας σε δρόμους του παρελθόντος, κάποιοι άλλοι συνέχισαν στην πεπατημένη ενώ δεν έλειψαν και αυτοί που τόλμησαν να χαράξουν νέες κατευθύνσεις οι οποίες επηρέασαν τη μουσική δημιουργία ως τις ημέρες μας…

Ο Αυστριακός Αρνολντ Σένμπεργκ (1874-1951), επικεφαλής της Δεύτερης Σχολής της Βιέννης, αποτελεί αναμφίβολα μια ιδιαίτερα σημαντική περίπτωση. Παρ’ όλο που με την κήρυξη του Πολέμου κρίθηκε ακατάλληλος προς στράτευση για λόγους υγείας, τον Δεκέμβριο του 1915, κατόπιν νέας κρίσεως, θεωρήθηκε κατάλληλος και υπηρέτησε για έναν χρόνο. Οι κακουχίες ωστόσο του προκάλεσαν εκ νέου προβλήματα με αποτέλεσμα, όταν επέστρεψε στη στρατιωτική υπηρεσία το 1917, να επωμιστεί ελαφρύτερες ευθύνες. Η συζήτηση περί του αν η εισαγωγή της ατονικότητας –η μεγαλύτερη συμβολή του, δηλαδή, στη μουσική –υπήρξε αποτέλεσμα της εμπλοκής του στον Πόλεμο ή ήταν αναπόφευκτη και λογική εξέλιξη της ίδιας της δημιουργίας του η οποία απλώς επιταχύνθηκε από τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις καλά κρατεί. Ο Σένμπεργκ θεωρούσε ανέκαθεν τον εαυτό του έναν συνθέτη ο οποίος ακολουθούσε τη γερμανική παράδοση του Μπαχ, του Μπετόβεν, του Μπραμς και του Βάγκνερ. Για τον ίδιο ο σειραϊσμός ήταν μια λογική, σχεδόν νεοκλασική προσέγγιση που οδηγούσε τη μουσική εκεί ακριβώς όπου έπρεπε να κατευθυνθεί. Αξίζει όμως να έχει κανείς στον νου του ότι μετά την ήττα τους στον Πόλεμο η κατάσταση στη Γερμανία και την Αυστρία ήταν ιδιαίτερα ρευστή. Στο πλαίσιο αυτό, αρκετοί θεωρούν ότι η εξαιρετικά λογική και αυστηρή ανανέωση την οποία επέφερε ο Σένμπεργκ σήμαινε και την αναζήτηση ενός είδους σταθερότητας μέσα σε μια απρόβλεπτη κοινωνική ατμόσφαιρα. Οι ίδιοι αναφέρουν ως έτος-σταθμό και ταυτόχρονα χαρακτηριστικό παράδειγμα το 1923: την ίδια χρονιά που ο υψηλός πληθωρισμός προκάλεσε ισχυρότατες αναταράξεις στη γερμανική οικονομία ο Σένμπεργκ εισήγαγε τη 12φθογγη σειρά στη μουσική.

Η εφετινή επέτειος των 100 χρόνων από το ξέσπασμα του Πολέμου θα τιμηθεί με πολλές και σημαντικές μουσικές εκδηλώσεις στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Το διάσημο Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ –διοργάνωση η οποία σε έναν βαθμό «γεννήθηκε» ως αντίδραση στη σφαγή και τη φρίκη –είναι αφιερωμένο εξ ολοκλήρου στα έργα της περιόδου. Και, παρ’ όλο που οι ΗΠΑ δεν εισήλθαν στον Πόλεμο πριν από το 1917, πολλές εκδηλώσεις μνήμης έχουν προγραμματιστεί για εφέτος: μεταξύ αυτών η πρεμιέρα του πολυμεσικού έργου «Πέρα από το μηδέν, 1914-1918» από το διάσημο Κουαρτέτο Kronos τον προσεχή Απρίλιο στην Καλιφόρνια.

«Ενα σημαντικό μέρος της δουλειάς μας έχει να κάνει με τους κάθε είδους πολέμους» δήλωνε πρόσφατα στην εφημερίδα «The New York Times» ο Nτέιβιντ Χάρινγκτον, ιδρυτής του συνόλου. «Φαίνεται πως είναι κάτι που η μουσική καλείται διαρκώς να αντιμετωπίσει, δεν έχεις επιλογή… Οφείλουμε να βρίσκουμε τρόπους να εντάσσουμε κατά κάποιον τρόπο τη σκληρή πραγματικότητα που έχουν αντιμετωπίσει πολλοί άνθρωποι στον πλανήτη σε μια τέχνη της οποίας είμαστε όλοι κοινωνοί…».

Στη συναυλία ειρήνης που προγραμματίζει η περίφημη Φιλαρμονική Ορχήστρα της Βιέννης υπό τον αυστριακό αρχιμουσικό Φραντς Βέλσερ Μεστ στο Σαράγεβο στις 28 Ιουνίου, ακριβώς έναν αιώνα μετά τη δολοφονία εκεί του Αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου, διαδόχου του Αυστροουγγρικού Θρόνου η οποία άναψε το φιτίλι της σύρραξης, θα ακουστούν έργα δύο συνθετών που ενεπλάκησαν επίσης στις εχθροπραξίες: του Αυστριακού Αλμπαν Μπεργκ και του Γάλλου Μορίς Ραβέλ.

Ο πρώτος υπηρέτησε στον αυστρο-ουγγρικό στρατό στο διάστημα 1915-1918. Στη διάρκεια μιας άδειας το 1917 ασχολήθηκε εντατικά με την πρώτη του όπερα, τον «Βότσεκ» η οποία, παρότι είναι βασισμένη σε θεατρικό του 19ου αιώνα του Γκέοργκ Μπίχνερ, απηχεί έντονα τις εμπειρίες του συνθέτη στη διάρκεια του πολέμου. Η ψυχρή βία, η αίσθηση αποξένωσης και απανθρωπιάς που αποπνέει είχαν ιδιαίτερη απήχηση στο μεταπολεμικό κοινό.

Ειδικοί στη μελέτη της μουσικής του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου επικαλούνται επιστολή του Μπεργκ η οποία χρονολογείται από το 1918 και αποκαλύπτει ότι ο συνθέτης ταυτιζόταν με τον ήρωα του τίτλου. «Υπάρχει κάτι από μένα τον ίδιο σε αυτόν τον χαρακτήρα» γράφει συγκεκριμένα ο Μπεργκ «καθώς πέρασα τα χρόνια του Πολέμου εξαρτώμενος από ανθρώπους που μισούσα, αιχμαλωτίστηκα, αρρώστησα, απογοητεύτηκα και στην κυριολεξία ταπεινώθηκα».

Ο Ραβέλ, από την άλλη, με το ξέσπασμα του Πολέμου έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι του προκειμένου να υπηρετήσει την πατρίδα του ως πιλότος. Ωστόσο, λόγω της ηλικίας και της εύθραυστης υγείας του η επιθυμία του δεν κατέστη δυνατόν να πραγματοποιηθεί με αποτέλεσμα να περιοριστεί σε υπηρεσίες οδηγού. Παρ’ όλο που στη διάρκεια του Πολέμου έχασε τη μητέρα του με την οποία ήταν ιδιαίτερα συνδεδεμένος, ενώ και η περιρρέουσα φρίκη συνέβαλε στην περαιτέρω επιδείνωση της φυσικής του κατάστασης, εντούτοις και το διάστημα αυτό κατόρθωσε να συνεχίσει τη σύνθεση. Ανάμεσα στα έργα της περιόδου ξεχωρίζει το δημοφιλές «Ο τάφος του Κουπρέν» που πέρα από το γεγονός ότι αποτελεί φόρο τιμής στον συμπατριώτη του συνθέτη του μπαρόκ, καθένα από τα μέρη του τιμά και τη μνήμη ενός φίλου του Ραβέλ που έχασε τη ζωή του στις μάχες…

Κατά τη διάρκεια του Πολέμου, εξάλλου, δημιουργήθηκε η Εθνική Επιτροπή για την Υπεράσπιση της Γαλλικής Μουσικής. Ωστόσο, και παρά την έντονη αντίθεσή του στο γερμανικό επιθετικό πνεύμα, ο Ραβέλ αρνήθηκε να ενταχθεί σε αυτήν δηλώνοντας:

«Θα ήταν επικίνδυνο για τους γάλλους συνθέτες να αγνοήσουν συστηματικά τα έργα των ξένων συναδέλφων τους και να περιοριστούν σε μια εθνικού χαρακτήρα εσωστρεφή παρεούλα: η μουσική μας τέχνη, τόσο πλούσια στην παρούσα φάση, θα γνώριζε μεγάλη παρακμή και θα κατέληγε απομονωμένη από τους ίδιους τους ακαδημαϊκούς της κανόνες».

Ο Ραβέλ ήταν, παράλληλα, ένας από τους συνθέτες που έγραψαν πιανιστικά έργα για το αριστερό χέρι για τον Πάουλ Βιτγκενστάιν, αδελφό του φιλοσόφου Λούντβιχ Βιτγκενστάιν ο οποίος έχασε το δεξί του χέρι στον Πόλεμο. Ο πιανίστας Κίριλ Γκερστάιν, ο οποίος θα ερμηνεύσει ένα από αυτά τα έργα, το Κοντσέρτο για Πιάνο για το Αριστερό Χέρι τον Μάρτιο με τη Φιλαρμονική Ορχήστρα της Δρέσδης, δήλωνε πρόσφατα ότι έχει πάντα στον νου του τις συνθήκες της σύνθεσης του έργου.

«Το βιογραφικό στοιχείο αυτού του έργου είναι διαρκώς αναγνωρίσιμο» έλεγε χαρακτηριστικά σε μια συνέντευξή του. «Είναι μόνο για το ένα χέρι και όλοι γνωρίζουμε τον λόγο για τον οποίο το άλλο δεν υπάρχει. Αυτό το έργο έχει μια μοναδικότητα: πρόκειται για ένα από τα λίγα πραγματικά σκοτεινά έργα του Ραβέλ».

Ο Πόλεμος πάντως βρήκε και υποστηρικτές ανάμεσα στους συνθέτες, τους ποιητές και τους εικαστικούς καλλιτέχνες. Ανάμεσα σε αυτούς που δικαιολόγησαν με κείμενά τους την προσφυγή στα όπλα ήταν ο Ούγκο φον Χόφμανσταλ, ο οποίος έγραψε τα λιμπρέτα σε όπερες του Ρίχαρντ Στράους. Παρά ταύτα, συνέπραξε στην ίδρυση του Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ το 1920 ως μια επίκληση στην ειρήνη και την ενότητα.

«Γεννηθήκαμε στον απόηχο του Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο» δήλωσε πρόσφατα η Χέλγκα Ραμπλ Στάντλερ, πρόεδρος της διοργάνωσης, προσθέτοντας πως τον εφετινό εναρκτήριο λόγο θα εκφωνήσει ο ιστορικός Κρίστοφερ Κλαρκ, το βιβλίο του οποίου «Οι υπνοβάτες» ανιχνεύει τα γεγονότα που οδήγησαν στην αιματηρή σύρραξη.

Η Φιλαρμονική Ορχήστρα της Βιέννης –οι προσπάθειες της οποίας τα τελευταία χρόνια να εξερευνήσει αλλά και να αποκαταστήσει το ναζιστικό της παρελθόν έχουν αποτελέσει αντικείμενο συζητήσεων διεθνώς –θα συμμετάσχει σε μερικές από τις σημαντικότερες εφετινές μουσικές εκδηλώσεις μνήμης. Τρεις μήνες πριν από τη συναυλία στο Σαράγεβο –η οποία, ας σημειωθεί, θα μεταδοθεί τηλεοπτικά σε αρκετές χώρες –θα ταξιδέψει στην Καλιφόρνια όπου μεταξύ άλλων θα συμμετάσχει σε διήμερο συμπόσιο: ο αρχιμουσικός Φραντς Βέλσερ Μεστ που θα διευθύνει την Ορχήστρα σε έργα Μότσαρτ και Μπρούκνερ θα δώσει διάλεξη με θέμα «Η ευθύνη των καλλιτεχνών».

Το συμπόσιο αποτελεί ιδέα του 43χρονου μουσικολόγου Ματίας Ταρνοπόλσκι ο οποίος, όταν κάποια στιγμή στο παρελθόν εγκαταστάθηκε στις ΗΠΑ, συνειδητοποίησε με μεγάλη έκπληξη το γεγονός ότι ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν απασχολούσε τόσο έντονα τη συνείδηση των ανθρώπων εκεί σε σχέση με τη Μεγάλη Βρετανία όπου ο ίδιος μεγάλωσε.

«Οταν πήγαινα στο σχολείο το μάθημα της Ιστορίας ήταν πραγματικά επικεντρωμένο στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ως ένα καθοριστικό σημείο καμπής» δήλωνε πρόσφατα ο ίδιος σε συνέντευξή του. «Παρούσα δεν ήταν μόνο η φρίκη της σύγκρουσης» προσέθετε «αλλά και η τέχνη, η κουλτούρα…».

Ο Ταρνοπόλσκι θεωρεί ότι οι εφετινές επετειακές εκδηλώσεις θα προσφέρουν μια ευκαιρία στο λεγόμενο ευρύ κοινό να σκεφτεί τα γεγονότα του Πολέμου αλλά και το σημείο όπου βρίσκεται η ανθρωπότητα σήμερα, έναν αιώνα αργότερα: «Στην πραγματικότητα όλο αυτό δεν μοιάζει τόσο μακρινό» εκτιμά.