Ο Καζαντζάκης επιστολογράφος

Ο Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957) ήταν εμμονικός επιστολογράφος. Την ημέρα, ο κρητικός συγγραφέας έγραφε τα έργα του και τη νύχτα συνέτασσε επιστολές σε φίλους, συγγενείς, συνεργάτες. Χιλιάδες επιστολές, ορισμένες από αυτές εκδομένες (οι επιστολές στην πρώτη γυναίκα του, Γαλάτεια, στον φίλο Παντελή Πρεβελάκη κ.ά.), κάποιες δημοσιευμένες σε περιοδικά, οι περισσότερες όμως ανέκδοτες. Μέσα από αυτές σκιαγραφείται ζωντανά η φυσιογνωμία του ιδιωτικού Καζαντζάκη, του αεικίνητου στοχαστή, του προβληματιζόμενου πολίτη, του αφοσιωμένου συγγραφέα. «Πρώτη φορά αισθάνομαι ότι ξέρω πραγματικά τον Καζαντζάκη τώρα, μετά την ανάγνωση των επιστολών» λέει ο αμερικανός νεοελληνιστής Πίτερ Μπίεν, επιμελητής και μεταφραστής στα αγγλικά του πολυσέλιδου τόμου με επιλογή επιστολών του Καζαντζάκη Τhe Selected Letters of Nikos Kazantzakis (Princeton University Press, 2012, σελ. 960, τιμή 79 ευρώ). Τα λόγια αυτά έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα, μια και ο 82χρονος φιλόλογος είναι ένας από τους ειδικούς στον Καζαντζάκη, ο οποίος ασχολείται με το έργο του, μεταφράζοντάς το και μελετώντας το, πενήντα χρόνια.

Ο τόμος επιλεγμένης αλληλογραφίας του Καζαντζάκη παρουσιάστηκε στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη τη Δευτέρα 15 Οκτωβρίου, στη διάρκεια εκδήλωσης που διοργάνωσε η Διεθνής Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη (ΔΕΦΝΚ). Περιλαμβάνει επιστολές του από τον Σεπτέμβριο του 1902 ως τον Αύγουστο του 1957, τρεις μήνες πριν από τον θάνατό του. Την πρώτη απευθύνει ο 19χρονος Νίκος Καζαντζάκης στον «σεβαστό του πατέρα» από την Αθήνα, την τελευταία, ένα εικονογραφημένο δελτάριο, στέλνει από το Τόκιο στον «αδερφό» Παντελή Πρεβελάκη. Ανάμεσα σε αυτές βρίσκονται επιστολές προς τη μητέρα και τις αδερφές, προς τη Γαλάτεια Καζαντζάκη (την πρώτη του σύζυγο) και την Ελένη Σαμίου (τη δεύτερη σύζυγο), προς τον φιλόλογο Ι. Θ. Κακριδή, με τον οποίο μετέφρασαν την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Χιλιάδες γράμματα, τα οποία συνέλεξε ο επιμελητής από μουσεία και βιβλιοθήκες αλλά κυρίως από προσωπικά αρχεία ανθρώπων που είχαν σχετιστεί με τον Καζαντζάκη, από την Ουψάλα ως τη Νέα Υόρκη. Κράτησε όσα ήταν πλήρη, προσπαθώντας να συμπεριλάβει σε αυτή την ανθολογία αλληλογραφίας τουλάχιστον μία επιστολή προς κάθε παραλήπτη. Με τον απαραίτητο σχολιασμό και χωρίς λογοκρισία. Χαρακτηρισμοί που έχουν απαλειφθεί από την έκδοση των επιστολών στον Πρεβελάκη τώρα αποκαλύπτονται, για τον «αηδή αριβίστα» Θράσο Καστανάκη ή τον «παλιάνθρωπο» εκδότη Δημητράκο. Οι όψεις του εαυτού του, που ο Καζαντζάκης παρουσιάζει μέσα από τις επιστολές του σε ποικίλους παραλήπτες, οι ιδέες, οι σκέψεις, αλλά και όλο το «νόστιμο ζουμί» των βιωμάτων συνθέτουν τη συνολική εικόνα του, που προβάλει τώρα καθαρή, με τις λεπτομέρειές της.

«Φρόντιζε το κορμί σου, η ψυχή μας δεν έχει άλλο γάιδαρο σε τούτη τη γη», γράφει στον ρουμάνο λογοτέχνη και φίλο Παναΐτ Ιστράτι, και τον παροτρύνει να μην πίνει και να μην καπνίζει. «Οι επιστολές μας πληροφορούν για το τι έτρωγε, τι έβλεπε, τις οικονομικές έγνοιες του, τις πολιτικές του αρχές, τη μοναξιά του», σχολίασε ο Πίτερ Μπίεν. Στα 1922-23 ο συγγραφέας βρίσκεται στο Βερολίνο. Υποφέρει από μοναξιά, νιώθει ότι δεν αξίζει τίποτε, περνά μια ψυχολογική κρίση: «Τίποτε δε μου δίνει χαρά», γράφει στη Γαλάτεια. Είναι η εποχή που σχηματίζεται μέσα του, όπως μαρτυρούν οι επιστολές, η κοσμοθεωρία «Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο, καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο» την οποία διατυπώνει στην Ασκητική. «Αναμείχθηκα στα πολιτικά για να βοηθήσω ώστε να συσταθεί ενιαίο σοσιαλιστικό κόμμα. Ο σκοπός μου επιτεύχθηκε» γράφει σε επιστολή του στον πρωθυπουργό Θεμιστοκλή Σοφούλη τον Ιανουάριο του 1946, με την οποία παραιτείται από το αξίωμα του υπουργού άνευ χαρτοφυλακίου, το οποίο είχε αναλάβει τον Νοέμβριο του 1945. Οι επιστολές από τα ταξίδια του στη Ρωσία, στην Κίνα, στην Ιαπωνία χρωματίζονται από χυμώδεις λεπτομέρειες για τη «ρώσικη ράτσα» που θαυμάζει και τις λυγερόκορμες, απόκοσμες κινέζες «γυναίκες-σπαθιά».

Ο Καζαντζάκης έγραφε επιστολές ακατάπαυστα. Συχνά έστελνε την ίδια επιστολή σε δύο ή και τρεις παραλήπτες. «Έγραφε γράμματα γιατί αυτός ήταν ο πιο βολικός τρόπος επικοινωνίας για εκείνον. Δεν μπορούσε να εκφράσει τις ιδέες και τα συναισθήματά του χωρίς μια πένα στο χέρι. Δεν τα πήγαινε πολύ καλά με τους ανθρώπους. Ήταν για πολλά χρόνια μακριά από την πατρίδα, αλλά και στην Ελλάδα ένιωθε εξόριστος στον ίδιο του τον τόπο. Για όποιον δεν έχει πατρίδα, το γράψιμο είναι τόπος να ζήσει», εξήγησε ο Πίτερ Μπίεν.

«Οι επιστολές είναι μια αποκάλυψη», υποστήριξε σε ομιλία του στη διάρκεια της εκδήλωσης ο Δημήτρης Γουνελάς, αναπληρωτής καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ο Καζαντζάκης παρουσιάζεται με αμεσότητα μέσα σε όλες τις αντιφάσεις του και εκείνο που προβάλει ως κοινός παρονομαστής είναι ο ασυμβίβαστος χαρακτήρας του, η ανεξαρτησία ενός στοχαστή που προσπαθεί να βρει τρόπο να σκέφτεται από μόνος του, που δεν μπορεί να ταξινομηθεί κάτω από ταμπέλες. «Συνυπολογίζοντας τον χαρακτήρα του Καζαντζάκη, όπως διαγράφεται μέσω των επιστολών, συνειδητοποιούμε ότι ακραίες θέσεις του, όπως η υποστήριξη του Μουσολίνι, του Χίτλερ και του πολέμου, αποτελούν πειρακτικές εκφάνσεις της ακατανίκητης παρόρμησης που κλείνεται στο ασυμβίβαστο άτομο», κατέληξε ο ομιλητής.

Τη λογοτεχνική αξία των επιστολών επισήμανε στη δική του ομιλία ο Σταμάτης Φιλιππίδης, ομότιμος καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, ο οποίος τόνισε την ανάγκη να συλλεχθεί και να τυπωθεί το σύνολο της αλληλογραφίας του Καζαντζάκη, σε μια πολύτομη έκδοση με εισαγωγή και σχολιασμό, όπως στην περίπτωση της αλληλογραφίας του Παλαμά και του Σικελιανού. Έργο απαραίτητο, τόνισε, για το οποίο χρειάζεται να συνεργαστούν πολλοί φορείς που ασχολούνται με το έργο του Καζαντζάκη.

Πράγματι, τα εκδοτικά ζητούμενα στον Καζαντζάκη είναι πολλά και καθυστερούμενα. Η προϊστορία είναι γνωστή, όπως και η διαμάχη μεταξύ της ΔΕΦΝΚ και των Εκδόσεων Καζαντζάκη-Πάτροκλος Σταύρου, καθώς και τα αιτήματα των μελετητών του Καζαντζάκη. «Οι διαμάχες πλέον έληξαν οριστικά», ανακοίνωσε σε χαιρετισμό που απηύθυνε ο Γιώργος Στασινάκης, πρόεδρος της ΔΕΦΝΚ. Στο ακροατήριο βρισκόταν από τις Εκδόσεις Καζαντζάκη η εκδότρια Νίκη Σταύρου, κόρη του Πάτροκλου Σταύρου, δικαιούχου των πνευματικών δικαιωμάτων επί του έργου του Νίκου Καζαντζάκη, και ο Κώστας Παπαδάκης, πρόεδρος του Συλλόγου Φίλων του Μουσείου Νίκος Καζαντζάκης στη Μυρτιά της Κρήτης. Αυτές είναι καλές ενδείξεις ότι το 2013 –έτος συμπλήρωσης 130 χρόνων από τη γέννηση του Καζαντζάκη και 25 χρόνων από την ίδρυση της ΔΕΦΝΚ το 1988 στη Γενεύη– θα εορταστεί με σημαντικές συνεργασίες και από κοινού προσπάθειες για τη σοβαρή έκδοση, μελέτη και προβολή του έργου του μεγάλου έλληνα συγγραφέα. «Είναι κρίμα που αυτή η έκδοση των επιστολών του Καζαντζάκη πρωτοκυκλοφορεί στα αγγλικά» είπε στην αρχή της ομιλίας του ο Πίτερ Μπίεν. Η Νίκη Σταύρου υποσχέθηκε όμως την έκδοσή της στα ελληνικά, με την επιμέλεια του Δημήτρη Γουνελά.

Η διάρκεια του Καζαντζάκη τεκμηριώθηκε στη συζήτηση που ακολούθησε την παρουσίαση, υπό τον συντονισμό της Κόνστανς Ταγκοπούλου, επίκουρης καθηγήτριας Συγκριτικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου της Πόλεως της Νέας Υόρκης. Για τους φιλολόγους παραμένει αταξινόμητος, ένα ερεθιστικό μυστήριο. Για τους Κρητικούς είναι «ο δικός τους άνθρωπος». Για όλους τους υπόλοιπους Έλληνες είναι ο σπουδαίος λογοτέχνης και στοχαστής, η «βιτρίνα» της νεοελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό.

Ποιο είναι το κύριο χαρακτηριστικό της προσωπικότητας του Νίκου Καζαντζάκη, όπως προκύπτει από τις επιστολές του; ερωτήθηκε ο Πίτερ Μπίεν. «Αντοχή» απάντησε μονολεκτικά. Και τότε και σήμερα.