Νύχτες και ημέρες, για αιώνες των αιώνων, η φαντασία των Ευρωπαίων προβάλλεται στην Ανατολή. Εκεί, Αμαζόνες, Πυγμαίοι, μυρμήγκια-μαμούθ, τα τέρατα του Πλίνιου, εκεί η Πηγή της Αμάραντης Νιότης, εκεί φυσικά η Εδέμ. Φρούτα, λουλούδια, φυτά με ιδιότητες μαγικές, πετράδια στραφταλιστά, μετάξια. Και όλα πνιγμένα στην ευωδιά των μπαχαρικών. Που νοστιμίζουν τα εδέσματα, καλύπτουν ή χασομερούν τη σήψη, αρωματίζουν κρασιά, ανάβουν τον ερωτικό πόθο, οξύνουν τον νου. Για να ζητήσει νέες θαλάσσιες οδούς, να φτιάξει στρατηγικές, να ψάξει καινούργια γνώση. Να αναπαραστήσει τον κόσμο αλλιώς.
Μνημονεύουμε συχνά τον Κολόμβο για τη σοκολάτα, την ντομάτα, τις πατάτες. Και λησμονούμε τον Μεγάλο Αλέξανδρο. Πρώτο δυτικό ηγεμόνα που πάτησε τους δρόμους της μέταξας και των μπαχαρικών.
Ο ναύαρχός του, ο Νέαρχος, πλέει ως τον Ινδό και τον Ευφράτη από τον Περσικό Κόλπο και τη θάλασσα του Ομάν.
Πλέει από τα ζεστά νερά του Ινδικού πίσω στην Ερυθρά Θάλασσα καταλήγοντας στην Αλεξάνδρεια, εξόχως λιμάνι των μυριστικών. Ελληνική πρωτοπορία 3 αιώνες π.Χ. Διακόσια χρόνια μετά, ένας άλλος ναυτικός πρόγονός μας ανακαλύπτει τον Μουσώνα. Εκτοτε αλλάζει η ρότα προς τη δυτική ακτή. Let΄s go West.
Οι μερακλήδες Ρωμαίοι
M ε το χρυσάφι του Ρήνου και της Γαλατίας οι Ρωμαίοι τιμούν το τρυφηλό γούστο τους. Πιπέρι, κανέλα, γαρίφαλο και το ψυχοτρόπο μοσχοκάρυδο συναποτελούν τη βασική τετράδα. Ζαφορά και το αφροδισιακό τζίντζερ- που οι κινέζοι ναύτες έτρωγαν και για το σκορβούτο-, κίμινο, κόλιαντρο, καρδάμωμο, λιβάνι, μύρα, αλόη, μόσχος, καμφορά, σανταλόξυλο, η παρέα των βαλσαμικών ουσιών. Τα όρια μαγειρικής, οινοτεχνίας, φαρμακοποιίας και αρωματοποιίας συγχέονται. Μπαχαρικά, αρώματα, υφάσματα, αδειάζοντας τα μεταλλωρυχεία και τα ταμεία του Ιmperium, συντείνουν στην πτώση. Αλλά αν η Ρώμη παρήκμασε και φτώχυνε, κάποιοι πλούτισαν. Ποιοι;
Οι μεσάζοντες. Σιγά την πρωτοτυπία. Ενα κιλό πιπέρι, που στην πηγή αξίζει 1-2 γραμμάρια ασήμι, ο τελικός καταναλωτής θα το πληρώσει 20-30 γραμμ. ασήμι. Ηδη στις αγορές της Αντιόχειας, της Παλμύρας, της Αλεξάνδρειας η αρχική τιμή έχει πενταπλασιαστεί-επταπλασιαστεί. Δυνάμεις ενδιάμεσες ελέγχουν τη ροή τούτου του πλούτου. Μερικοί παίκτες ευνοούνται απλώς από τη γεωγραφία. Αλλοι αποθηκεύουν ή μεταφέρουν το πο λύτιμο φορτίο. Καραβάνια, σοφοί, μυστικιστές, θαλασσοπόροι, πειρατές, τυχοδιώκτες, απατεώνες. Εθνη, ομάδες, πρόσωπα επιθυμούν, παλεύουν και συχνά παίρνουν μερτικό από τη μοσχοβολιστή περιπέτεια.
Κοσμάς Ινδικοπλεύστης
Ε υθεία η πρόσβαση από το ακρωτήρι του Ορους Σινά για την Αυτοκρατορία του Ιουστινιανού. Και οι Βυζαντινοί τα τρελαίνονται τα λούσα. Μα εδώ το μετάξι νικά τα μπαχάρια. Εξ ου και η κλοπή του μυστικού της σηροτροφίας από τους καλόγερους. Τα μυριστικά των τροπικών κλιμάτων αφθονούν. Το 567 εγκαινιάζεται διά της διπλωματικής οδού ένας εμπορικός άξονας: Σαμαρκάνδη- Κωνσταντινούπολη. Στην Ανατολή διά της Κασπίας και της Μαύρης Θάλασσας. Κατά των Σασσανιδών ο Ιουστινιανός γυρεύει συμμάχους. Θα εκχριστιανίσει τους Αιθίοπες και τους κατοίκους της σημερινής Υεμένης. Και να ΄σου κι ο Κοσμάς! Ταξιδευτής, έμπορος μπαχαρικών, θα αποκτήσει το παρατσούκλι Ινδικοπλεύστης, όταν αποσύρεται από τα εγκόσμια για να καλογερέψει στην Αλεξάνδρεια. Και να συγγράψει τη Χριστιανική τοπογραφία. Κάτι σε θρησκευτικό παραλήρημα, όταν ο συγγραφέας εξηγεί γιατί η γη έχει σχήμα παραλληλεπίπεδο και πώς είδε τον Παράδεισο κοντά στις Ινδίες, αλλά και με ενδιαφέρουσες πληροφορίες κυρίως για τις εμπορικές δραστηριότητες της Κεϋλάνης τον 6ο αι.
Η Κωνσταντινούπολη θα παραμείνει επί μακρόν κομβικό σημείο και διαμετακομιστικό κέντρο.
Ο έρως για τα Γράμματα
Σ τα μέσα του 8ου αι. και με πρωτεύουσα τη Βαγδάτη, το Ισλάμ αποκτά ρόλο πρωταγωνιστή. Πολιτισμός που αγαπά τις τέχνες, τη φιλοσοφία, την επιστήμη. Ο διάδοχος του Χαρούν ελ Ρασίντ για κάθε μεταφρασμένη σελίδα ελληνικών κειμένων καταβάλλει το βάρος της σε χρυσό. Ο θρύλος του Σίνμπαντ του ναύτη γίνεται της μόδας. Περιγράφει επτά ταξίδια του ήρωα, από τη Βασόρα στη Μαδαγασκάρη, στη Σομαλία, στην Αν. Αφρική, στις Μαλδίβες κ.α. Υπαρκτός ή όχι, ο Σίνμπαντ ενσαρκώνει τον άραβα θαλασσινό: διασταυρώνεται με τους θεούς, καταρρακώνει τους δαίμονες, αψηφά τον κίνδυνο. Ξέρει πού πάει, ποιον θα συναντήσει, τι εμπόρευμα τον συμφέρει να κουβαλήσει πού. Πληροφορία και αλληλεγγύη, δύο ισχυρά ατού των Αράβων. Στα λιμάνια, στις πόλεις, στην έρημο το αραβικό δίκτυο υποδέχεται, ενημερώνει, ενισχύει. Οι γνώσεις αστρονομίας και γεωγραφίας ερείδονται στον θρησκευτικό ενθουσιασμό. Ο ισλαμιστής πρέπει να ξέρει πού πέφτει η Μέκκα. Η θέση των αστεριών ορίζει το σεληνιακό ημερολόγιο και την ώρα της προσευχής. Ο Πτολεμαίος κυρίως, ο Αριστοτέλης, μαθηματικοί, γιατροί, βοτανολόγοι, φιλόσοφοι των Ινδιών γίνονται τιμημένες αναφορές.
«Χοιρινό, χοιρινό»: ένα επεισόδιο
Γ ια αιώνες το Ισλάμ μονοπωλεί το χρυσάφι του Σουδάν, τους μαύρους σκλάβους, το μετάξι, το πιπέρι και τα λοιπά μυριστικά, τα μαργαριτάρια της Απω Ανατολής. Στην Ασία και στην Αφρική το εμπόριο διεξάγεται στο Λεβάντε. Αλεξάνδρεια, Τρίπολη, Βηρυτός, τα αποικιακά φθάνουν σε ιταλικά χέρια σε τούτα τα λιμάνια». Fernard Βraudel.
Προδρομικά συμβάντα μελλοντικών εξελίξεων. Να ένα: Αλεξάνδρεια- πάντα- 828, στα δρομάκια του παζαριού που κατεβαίνουν προς τη θάλασσα, τρέχουν δύο βενετσιάνοι έμποροι με τα σεντούκια φωνάζοντας «Κausir! Κausir!», δηλαδή γουρουνάκι. Οι Μωαμεθανοί παραμερίζουν μετά βδελυγμίας. Μόλις φθάνουν στο καράβι τους οι Ενετοί σηκώνουν άγκυρα. Το πλεούμενο καργαρισμένο: μουσελίνες, σαφράνι, πιπέρι, κανέλα, μπροκάρ. Οταν οι ακτές της Αιγύπτου δεν φαίνονται πια οι άνθρωποί μας ανοίγουν τα σεντούκια. Κάτω από τα παστά χοιρομέρια να ένα πακέτο: τα λείψανα του Αγίου Μάρκου που έκλεψαν από τους απίστους για να τα παραδώσουν όχι στον Πάπα αλλά στον δόγη. Ρrimo Veneziani, poi Cristiani. Κάθε μεσαιωνική πόλη χρειάζεται άγια λείψανα και πολιούχο. Ο φτερωτός λέων και το έμβλημα Ρax tibi, Μarce evangelista meus. Η βασιλική του Αγίου Μάρκου δεν αποτελεί μητρόπολη μα ιδιωτική εκκλησία των δόγηδων. Και αυτή στάθηκε η ιδρυτική πράξη μιας αυριανής υπερδύναμης.
Σταυροφόροι και έριδες
Τ ον 11ο αι. τρία εμπορικά ιταλικά κρατίδια θαλασσοκρατούν: Πίζα, Γένοβα, Βενετία. Η τελευταία με τις γαλέρες και μιαν ανυπέρβλητη ναυμαχική τακτική θα προστατεύσει τον βυζαντινό της αυτοκράτορα Αλέξιο Κομνηνό κατά των Νορμανδών. Αντί εντυπωσιακών προνομίων: φοροαπαλλαγές, βάσεις και το μπαχαρομονοπώλιο. Στα 1092 Πιζάνοι και Τζενοβέζοι δανείζουν τους στόλους τους στον βασιλιά της Καστίλλης εναντίον Μαυριτανών και των χριστιανών συμμάχων τους! Με αντίστοιχα οφέλη.
Ενετοί και Βυζαντινοί, Γένοβα και Πίζα με τους Φράγκους κατά τις Σταυροφορίες. Οι εμπορικές ιταλικές δημοκρατίες μεταφέρουν από την Ευρώπη σταυροφόρους, προσκυνητές, προμήθειες στην Αγία Γη. Από εκεί αγοράζουν μαλλί, βαμβάκι, λάδι, κρασί, ζάχαρη, χρώματα. Μα κυριότατα στο Λεβάντε βρίσκουν πρόσβαση στα μεταξωτά και στα χαλιά Ιράν και Μεσοποταμίας και στα μυριστικά της Κίνας. Το εμπορικό αυτό δίκτυο φθάνει ως τη Βόρεια Ευρώπη και τους Σλάβους. Οι Ιταλοί, εννοείται, αγνοούν τις παπικές απαγορεύσεις για συναλλαγές με τους Σαρακηνούς.
13 Απριλίου 1204. Με αλυσίδα προδοσιών Ενετοί και Σταυροφόροι παίρνουν την Κωνσταντινούπολη. Επακολουθεί ένα πρωτοφανές πλιάτσικο που δίνει στους Βενετσάνους τα μισά από τα βυζαντινά πλούτη. Εν οις και τα μπρούντζινα άλογα του Αγίου Μάρκου. Μοριάς, Θράκη, Ηπειρος, Δαρδανέλια, Ιόνιο, Κρήτη διανέμονται στους ενετούς πατρικίους.
Γενοβέζοι και Πιζάνοι μισούν τη Βενετιά. Ο μεταξύ τους πόλεμος διήρκεσε δύο αιώνες. Πρώτη ηττάται η Πίζα. Οι ικανοί Τζενοβέζοι έχουν ήδη επισήμως νταραβέρι με την Βruges, τους Γασκώνους και Πορτογάλους. Εδρα τους η Κύπρος. Τα μπαχάρια στην Αμμόχωστο αφθονούν όσο και το ψωμί. Πλην η Γένοβα θα νικηθεί από τη Γαληνοτάτη το 1380.
Πώς μια υπερδύναμη γεννιέται από μερικές συνοικίες στηριγμένες σε πασσάλους και με μοναδικό προϊόν το αλάτι; Δυνατό, πονηρό το φτερωτό λιοντάρι διακρίνεται για τον κυνισμό, την ικανότητα επιβίωσης και προσαρμογής στον τόπο του. Δηλαδή, στο παντού. Ο Βενετός οργανώνεται, προβλέπει, σπεκουλάρει. Η διαλλακτική Serenissima φιλοξενεί σπουδαίες εμπορικές ράτσες: Αρμενίους, Εβραίους, Αραβες. Ενα άκρως επιθετικό χρηματοτραπεζικό σύστημα, ένας στόλος ελεύθερων πολιτών και όχι δούλων, αποτελεσματική διπλωματία είναι τα ατού της Δεσπόζουσας. Οι Βενετσάνοι θα διαφεντέψουν τα μυριστικά. Και θα εφεύρουν τον καπιταλισμό.
Οι Ιβηρες στον χάρτη
Ε πειδή επεκράτησαν στη Μεσόγειο, οι Ενετοί κερδίζουν την πρώτη μπαχαρική κούρσα.
Το επόμενο κατώφλι θα το διαβούν οι Πορτογάλοι. Οι Πορτογάλοι, πώς; Κατ΄ αρχάς η χώρα τους υπήρξε η πρώτηστην Ευρώπη που ολοκλήρωσε την ένωσή της εξασφαλίζοντας ειρήνη. Πολεμικός και εμπορικός στόλος με παράδοση. Συν ένας ούριος πνευματικός άνεμος που αερίζει την κυκλοφορία ιδεών και υπερβαίνει φόβους. Παρά ταύτα, η Πορτογαλία δεν θα κινούσε για να ψάξει τον κρυφό χάρτη του κόσμου δίχως τον Ερρίκο τον θαλασσοπόρο.
Τριτότοκος ινφάντης με όλα τα ιπποτικά- χριστιανικά χαρίσματα: τολμηρή διάνοια, ευλαβής, σταυροφόρος και… παρθένος. Φλογερά επικεντρώνεται στην αναζήτηση του επέκεινα των γνωστών ορίων. Στον Νότο, στο ιερό ακρωτήρι Sagres, ιδρύει μια διεθνή ακαδημία γεωγράφων και θαλασσινών, Αστεροσκοπείο, μια εξαιρετική βιβλιοθήκη και η ναυπήγηση καινούργιων σκαριών ποικίλου tonnage. Ο λουζιτανός πρίγκιψ μεθοδικά, πεισματικά και μυστικοπαθώς οργανώνει την επιστημονική ναυτοσύνη. Νότια πορεία και 17 ετών υπομονή κομίζουν τα πρώτα αποτελέσματα. Με ετήσια πρόοδο 100 ναυτικών μιλίων, το 1487 ο Βαρθολομαίος Ντίας ακοστάρει το καταραμένο Ακρωτήρι της Αιώνιας Θύελλας και της Καλής Ελπίδας. Δέκα χρόνια αργότερα σαλπάρουν τα τρία πλοία του Βάσκο ντα Γκάμα. Δέκα μήνες μετά, επιτέλους, ελλιμενίζονται στην Καλκούτα. Πολιτεία πιο προηγμένη από τη Λισαβόνα, με 700 κτίσματα, 700 πλοία αρόδο, δουκάτα βενετσιάνικα, ακόμη και κρασί δικό μας, της Μαλβαζίας! Η πρόσβαση στην πηγή των μυριστικών αποτελεί γεγονός. Με τη θριαμβευτική επιστροφή του Ντα Γκάμα, Σεπτέμβρη του 1500, η τιμή του πιπεριού πέφτει στο μισό. Αιγύπτιοι και Βενετοί πανικοβάλλονται. Οι επόμενες αποστολές αποφέρουν κέρδη 400% συν νέες ανακαλύψεις: Μαδαγασκάρη, Μαλαισία, Κεϋλάνη, Σουμάτρα, Ιάβα, Βόρνεο. Τα νησάκια Βanda παράγουν μοσχοκάρυδο και μασίς, το υπέροχο περικάρπιο. Βασικό συστατικό της Κόκα-Κόλα! Οι Πορτογάλοι απωθούν τους φιλόδοξους Νορμανδούς.
Δίπλα ωστόσο από το 1492 ο Γενοβέζος Χριστόφορος Κολόμβος τελικώς πείθει τους βασιλιάδες της Καστίλλης να χρηματοδοτήσουν την προς δυσμάς εμμονή του. Φθινόπωρο φθάνει σε Σαν Σαλβαδόρ, Κούβα, Αϊτή. Ναι, γυρίζει με χρυσάφι και… κόκκινο πιπέρι. Το chilli. Δεν βρήκε την παραμυθένια Ανατολή. Βρήκε τον μπελά του.
Για να αποτρέψει τον πόλεμο στην Ιβηρική ο Πάπας Αλέξανδρος Δ΄ χωρίζει στα δυο τη νέα οικουμένη: Σπανιόλοι προς Δυσμάς, ανατολικά οι Πορτογάλοι.
Μονοπώλια και αποικίες
Π λην ο πόλεμος επήλθε. Οι Ισπανοί προσαρτούν την Πορτογαλία. Ο φανατικός Φίλιππος Β΄ διώκει τους εβραίους που καταφεύγουν στην Πορτογαλία, εκείθεν στις Ινδίες και φιναλμέντε μετοικούν στις φιλελεύθερες Κάτω Χώρες. Μεταξύ 1580 και 1640 πορτογαλέζικα πόστα όπως η Ανγκόλα περνούν στους Ολλανδούς που συστήνουν την Ολλανδική Εταιρεία Δυτικών Ινδιών (VΟC). Παραλλήλως οι Βρετανοί φτιάχνουν Βρετανική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών και ασχολούνται κυρίως με το τσάι. Ενώ Γάλλοι, Δανοί, Σουηδοί, Αυστριακοί κλπ. σκαρώνουν ανάλογες κομπανίες. Πρόκειται για συνεταιρισμούς εμπόρων που μειώνουν τον ανταγωνισμό αυξάνοντας τις οικονομίες κλίμακος. Η VΟC θα γίνει η πλουσιότερη τέτοια κομπανία και οι Ολλανδοί οι πλέον άπληστοι και στυγνοί εκμεταλλευτές. Οι ρομαντικές φιλοδοξίες εκχριστιανισμού των αλλόθρησκων έχουν εκπνεύσει. Οι Ολλανδοί θέλουν όλο το μοσχοκάρυδο, όλα τα μοσχοκάρφια. Και προσλαμβάνουν ιάπωνες βασανιστές που εξολοθρεύουν όποιον αντιστέκεται. Χαρακτηριστικό: οι Κάτω Χώρες δεν έφτιαξαν έργα υποδομής στις αποικίες τους. Εν αντιθέσει προς τους Εγγλέζους. Το 1799 η VΟC πτωχεύει. Τα μονοπώλια πεθαίνουν, ζήτω οι ιδιώτες έμποροι.
Ψάχνοντας για τα ευώδη φυτά υφάνθηκε ένα ιστορικό νήμα που ευνόησε κάθε περιπέτεια. Γνώση και εξουσίες κυνηγώντας τα μπαχαρικά γέννησαν τις μεγάλες διανοητικές επαναστάσεις: τις πόλεις-εμπόρους, τη συστηματική ανακάλυψη της Υδρογείου, την οικονομία τού μακριά, τους γεωστρατηγικούς δεσμούς της Ευρασίας. Η Κίνα, οι Ινδίες και τα νησιά τους έγιναν απτά. Τα αποικιακά έχασαν τη μαγεία τους. Ο χώρος ελευθερώθηκε για την Ουτοπική Ανατολή. Καθένας μας μπορεί να φτιάξει το όνειρό του.
