Διαβάζοντας το βιβλίο του Πολυμέρη Βόγλη για την ελληνική κοινωνία στην Κατοχή, έχει επιτέλους κανείς την αίσθηση ότι τα πράγματα μπαίνουν στη θέση τους, μετά τη φουρτούνα που προκάλεσαν νέα και παλαιά κύματα. Πράγματι, χωρίς δημαγωγία και πολεμική, αλλά και με συναίσθηση των κρίσιμων ζητημάτων που ανέδειξε η δεκαετής συζήτηση για τον Εμφύλιο, ο Βόγλης επιχειρεί μια σύνοψη των μελετών και των νέων προσεγγίσεων για την περίοδο του πολέμου, της Κατοχής και της απελευθέρωσης (1940-1944). Δεν είναι τυχαίο ότι ο τίτλος του βιβλίου εστιάζεται στον όρο κοινωνία. Επιβάλλει επομένως μια διαπραγμάτευση των δραματικών γεγονότων εκείνης της εποχής όχι ως ασυσχέτιστων συμπτωμάτων βίαςόπως συνήθως γίνεται στη δημόσια συζήτηση- αλλά μέσα από μια συνολική αντιμετώπιση της κοινωνίας, ενός οργανισμού που βιοπορίζεται, έχει παρελθόν, είναι σύνθετος, πολυεπίπεδος, γεωγραφικά κατακερματισμένος, με όμοιες και ανόμοιες εμπειρίες και επιδιώξεις. Αφορά μια κοινωνία που μπήκε στον πόλεμο πριν καν συνέλθει από τις κοσμογονικές μεταβολές που έφερε ο προηγούμενος πόλεμος με τις μεταφορές εδαφών, πληθυσμών και παραγωγικών δικτύων από την οθωμανική επικράτεια στην ελληνική, με ενάμισι εκατομμύριο πρόσφυγες, μειονότητες, ανάδυση νέων πολιτικών υποκειμένων και πρωτεϊκές μεταμορφώσεις του πολιτικού συστήματος.
Τα κεφάλαια του βιβλίου αντικατοπτρίζουν τις σιωπηλές αλλά παραγωγικές μετατοπίσεις της ιστοριογραφίας. Οχι μόνο ο ελληνοαλβανικός πόλεμος, αλλά επίσης η συνθηκολόγηση και η διάλυση του μετώπου. Οχι μόνο η πείνα, αλλά συνολικά η αποδιάρθρωση της οικονομίας. Η Αντίσταση όχι ως αυτονόητο, αλλά ως φαινόμενο, και κυρίως στις πόλεις που έλειπαν από το κάδρο των ενδόξων καπεταναίων του Βουνού. Οι «άλλοι» Ελληνες, δηλαδή οι εβραίοι, οι Σλαβομακεδόνες, οι Τσάμηδες, οι μειονότητες. Οι εμφύλιες συγκρούσεις, και όχι χωρισμός της περιόδου στη φωτεινή πλευρά της Αντίστασης και στη σκοτεινή του Εμφυλίου. Τέλος, η πύκνωση της ιστορίας το μοιραίο έτος 1944, πριν και μετά την απελευθέρωση.
Η δημόσια συζήτηση
Τι καινούργιο μάς φέρνει η μελέτη αυτή; Παρακολουθώντας τη δημόσια συζήτηση ως τώρα, θα νόμιζε κανείς πως ό,τι συνέβη εκείνη την εποχή αφορούσε μόνο εμφύλιες συγκρούσεις. Στο βιβλίο αποκαθίσταται η σημασία της Αντίστασης, οι συγκρούσεις με τους Γερμανούς και οι συνέπειές τους. Επισημαίνεται ο ρόλος των Γερμανών, και ιδιαίτερα της πολιτικής αντιποίνων τον τελευταίο χρόνο, στις εμφύλιες συρράξεις. Φυσικά και δεν υποβαθμίζει τις εμφύλιες συγκρούσεις που ξέσπασαν στην Κατοχή, αλλά εκείνο που μας λέει ο Βόγλης είναι πως πολλές από αυτές, ειδικότερα εκείνες που είχαν σχέση με τις μειονότητες, έχουν προιστορία στον Μεσοπόλεμο και στις εκκρεμότητες που άφησε η διευθέτηση των μειονοτικών ρυθμίσεων. Αλλωστε, η εμπλοκή των μειονοτήτων στην πολιτική πολέμου δεν ήταν κάτι που συνέβη μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε ευρεία έκταση στην Ανατολική Ευρώπη. Ο συσχετισμός με τον Μεσοπόλεμο δείχνει κάτι που έχει επισημανθεί επανειλημμένα: η δεκαετία του ΄40, όσο δραματικά γοητευτική και αν είναι, τόσο για τους μελετητές όσο και για το κοινό που ενδιαφέρεται για την Ιστορία, δεν πρέπει να μελετάται ξεκομμένα από τις προπολεμικές εξελίξεις.
Ενα κρίσιμο ζήτημα που συζητήθηκε την περασμένη δεκαετία με ένταση είναι η ηγεμόνευση της Αριστεράς στο κίνημα Αντίστασης. Ο Βόγλης βασισμένος σε πολλές μελέτες μικρών και διαφορετικών περιοχών δείχνει τη μεγάλη πολυμορφία στον τρόπο με τον οποίο συγκροτήθηκε και αναδείχθηκε το φαινόμενο Αντίσταση, σε σχέση με ό,τι μας επιτρέπει να υποθέσουμε η ματιά που βλέπει τα πράγματα από τα πάνω, ως αποφάσεις κομμάτων. Αν στο πολύμορφο αυτό κίνημα ηγεμόνευσε η Αριστερά, αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι προπολεμικές πολιτικές ηγεσίες ενδιαφέρονταν περισσότερο για τη διανομή της μεταπολεμικής πολιτικής πίτας παρά για τα καθημερινά προβλήματα, όπως ήταν η πείνα, η μαύρη αγορά και τα συσσίτια, η παρεμπόδιση της δήμευσης της σοδειάς από τις αρχές κατοχής και της στρατολογίας εργατών για τη Γερμανία. Είναι πολύ χαρακτηριστική η αναφορά στην αλληλογραφία Βενιζέλου- Σοφούλη μέσα στην Κατοχή: το θέμα που τους απασχολούσε ήταν ο καταρτισμός ψηφοδελτίων για τις… επόμενες εκλογές!
Βίαιο και επιθετικό
Οποιος γράφει μετά το 1989 για κινήματα και επαναστάσεις είναι περίπου υποχρεωμένος από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα και τις κυρίαρχες ορθοδοξίες να τα αντιμετωπίζει περίπου ως ύποπτα ολοκληρωτισμού, πράγμα που σκιάζει την ιστορική εξερεύνηση των μοριακών αντιδράσεων του πλήθους που από ειρηνικό και φοβισμένο μπορεί να μετατραπεί σε βίαιο και επιθετικό.
Κυρίως επισκιάζει τις διαφορές, ισοπεδώνοντας κίνητρα, ιδέες και συμπεριφορές. Ο Βόγλης συνοψίζοντας με τη μεγαλύτερη διαύγεια τις έως τώρα έρευνες επιχειρεί να γράψει για τη δεκαετία του 1940 χωρίς τη δημαγωγία περί ολοκληρωτισμού και χωρίς την εξιδανικευμένη νοσταλγία του ΚΚΕ και του αντάρτικου. Εχει συνείδηση ότι ο «Δεκέμβρης», που για μερικούς δεν έχει τελειώσει συμβολικά ενώ άλλοι κυνηγούν το φάντασμά του πραγματικά, έχει περάσει στην επικράτεια της Ιστορίας, και από αυτή την αποστασιοποιημένη ματιά προσπαθεί να μας κάνει οικεία αυτή την εποχή. Το βιβλίο αυτό δείχνει ότι υπάρχει τελικά σε μια δημόσια συζήτηση για το παρελθόν ένας ρόλος για τον ιστορικό επαγγελματισμό. Βέβαια, ας μην καλλιεργούμε αυταπάτες, η συζήτηση για τον Εμφύλιο θα συνεχιστεί, έχει πια διευρυνθεί σε εκτός Ιστορίας χώρους, και πολλοί θα σπεύσουν να αυτοστρατολογηθούν με ενθουσιασμό και πάθος για έναν πολύ απλό λόγο. Γιατί δεν αφορά πλέον το παρελθόν, αλλά την κυριαρχία στις ιδεολογικές τάσεις του παρόντος.
