Η αντοχή του Στρατή Τσίρκα τριάντα χρόνια από τον θάνατό του

«Τι να πει κανείς για τον Τσίρκα; Εχουν ειπωθεί όλα» αναφέρει ο ποιητής Τίτος Πατρίκιος, αλλά αμέσως μετά συμπληρώνει: «Δεν σταματάω ποτέ να απολαμβάνω το έργο του.Κάθε φορά ανακαλύπτω κάτι καινούργιο». Οι φαινομενικά αντιφατικές δηλώσεις αποτυπώνουν την τύχη του έργου του ποιητή, διηγηματογράφου, μυθιστοριογράφου, κριτικού, στοχαστή και αγωνιστή αιγυπτιώτη συγγραφέα, το οποίο συζητήθηκε πολύ στην εποχή του αλλά εξακολουθεί να παραμένει επίκαιρο κριτικά και εμπορικά. Η τριλογία «Ακυβέρνητες πολιτείες» («Η Λέσχη» 1961, «Αριάγνη» 1962, «Η Νυχτερίδα», 1965) κυκλοφόρησε το 2005 σε νέα έκδοση και σε μονοτονικό σύστημα, με φιλολογική επιμέλεια και σχολιασμό της Χρύσας Προκοπάκη, και βρήκε ανταπόκριση σε μια νέα γενιά αναγνωστών του Τσίρκα που ανακαλύπτει το έργο του. Με πέντε ανατυπώσεις και περίπου 12.000 αντίτυπα για κάθε τόμο από τον Ιανουάριο του 2005 ως τον Απρίλιο του 2007 η τριλογία του Τσίρκα αποτελεί ένα από τα long sellers της νεοελληνικής πεζογραφίας.

Ο πολυσχιδής Στρατής Τσίρκας επισκιάζεται συχνά από τη φήμη της γνωστότερης συγγραφής του, της μυθιστορηματικής τριλογίας «Ακυβέρνητες πολιτείες», εμβληματικού έργου της μεταπολεμικής λογοτεχνίας μας, το οποίο εισάγοντας με τον πρώτο τόμο του νεωτερικές τεχνικές γραφής αλλά και αντιδογματικές απόψεις προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων στην ευαίσθητη εποχή όπου οι ανανεωτικές τάσεις στην Αριστερά συγκρούονταν με τον κομματικό δογματισμό.

Η πρόσληψη του έργου του από τη μαρξιστική κριτική καλύπτει πλούσια βιβλιογραφία, αλλά δεν εξαντλείται μόνο εκεί. Ενδεικτικά ο Βαγγέλης Αθανασόπουλος, καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, μελέτησε την πολιτική διάσταση της «μυθικής μεθόδου», η Αννα Τζούμα, καθηγήτρια Θεωρίας της Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ανέλυσε τις αφηγηματικές τεχνικές του, ο Χ.-Δ. Γουνελάς , καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, εξέτασε την ιδεολογική δομή της τριλογίας μέσα από το φιλοσοφικό πρίσμα των δύο τελευταίων αιώνων.

Από τους νεότερους μελετητές του έργου του ο Γιάννης Πάγκαλος, λέκτορας Γερμανικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ανέλυσε τους άνδρες ήρωες των «Ακυβέρνητων πολιτειών» μέσα από το πρίσμα του έμφυλου λόγου, ο Μίλτος Πεχλιβάνος , καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, προσέγγισε την τριλογία του Τσίρκα μέσα από τη σκοπιά της αναγνωστικής πρόσληψης, ενώ ο Γιάννης Παπαθεοδώρου, επίκουρος καθηγητής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, εξετάζει το έργο του Τσίρκα μέσα από τη σκοπιά της μετααποικιακής θεωρίας. Δεν ήταν όμως η ιδεολογία και τα ιστορικά γεγονότα που χαρακτηρίζουν το έργο του Τσίρκα. «Αυτό που ενδιαφέρει τον συγγραφέα είναι οι επιπτώσεις τους στον ψυχισμό και στις συμπεριφορές καθώς οι κραδασμοί της Ιστορίας προκαλούν ψυχικούς κραδασμούς» γράφει η Χρύσα Προκοπάκη στο σημείωμά της στη νέα έκδοση της «Λέσχης». Βαθιά πολιτικοποιημένος και πάντοτε δραστήριος ο Τσίρκας ήταν επίσης άνθρωπος θερμός, ερωτικός, δοτικός, αφοσιωμένος φίλος, που ενέπνεε δυνατές φιλίες (όπως συμπεραίνουμε από τη μάχη που έδωσε ο Δημήτρης Ραυτόπουλος από τις σελίδες της «Επιθεώρησης Τέχνης» για να υπερασπιστεί τον Τσίρκα απέναντι στον Μάρκο Αυγέρη ), καλός ακροατής αλλά και ομιλητής που ερέθιζε τη σκέψη των συνομιλητών του, θυμάται ο Τίτος Πατρίκιος, κυρίως όμως συνεπής, επισημαίνει η Χρύσα Προκοπάκη. «Να καταπολεμούμε την τυραννία και την καταπίεση όχι μόνο με τον λόγο μας αλλά και με την ίδια μας τη ζωή» έγραφε μαζί με τον ποιητή Λάγκστον Χιουζ στον «Ορκο στο δολοφονημένο ποιητή Λόρκα», στο πλαίσιο του Β΄ Διεθνούς Συνεδρίου Συγγραφέων στο Παρίσι το 1937, όπου μαζί με τον Πάμπλο Νερούντα, τον Λουί Αραγκόν, τον Μπέρτολτ Μπρεχτ και άλλους ευρωπαίους σοσιαλιστές διανοούμενους χαράσσουν τη στρατηγική τους απέναντι στον φασισμό και στον πόλεμο. Και για όσους τον γνώρισαν ο Τσίρκας ήταν ένας πολιτικός διανοούμενος και λογοτέχνης του οποίου η ζωή ήταν συνεπής με τα λόγια του.