Γιατί κάποια εξωτικά πουλιά έχουν τόσο ζωηρά χρώματα και πώς τα αποκτούν; Σε τι εξυπηρετούν οι ρίγες της ζέβρας; Τι θέλει να πει ένας χαμαιλέοντας όταν επιδεικνύει τις εντυπωσιακές αποχρώσεις του; Και πώς θα βλέπαμε τα πολύχρωμα λουλούδια αν τα κοιτάζαμε μέσα από τα μάτια μιας μέλισσας; Αν και θα μπορούσε κανείς να πει ότι ορισμένα πράγματα αποκτούν μια χρησιμότητα μόνο και μόνο για την ευχαρίστηση που μας προσφέρουν, η άχαρη αλήθεια είναι ότι τίποτε στη φύση δεν γίνεται χωρίς σκοπό. Ειδικά στους έμβιους οργανισμούς όλα φαίνονται να κινούνται από τους νόμους της εξέλιξης. Το χρώμα δεν θα μπορούσε να ξεφύγει από τον κανόνα.
Αυτό ακριβώς θέλει να δείξει με τον πιο επεξηγηματικό τρόπο η έκθεση «Τhe Language of Color» (Η γλώσσα του χρώματος) που διοργανώνεται από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ. «Σκοπός αυτής της έκθεσης» λέει μιλώντας στο «Βήμα» η έφορος του Μουσείου και καθηγήτρια των Φυσικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Χόπι Χέκστρα, «είναι να δείξει πώς ο φυσικός κόσμος αντιλαμβάνεται,χρησιμοποιεί και παράγει το χρώμα,και πώς αυτό εξυπηρετεί τον τρόπο ζωής και την επιβίωση των διαφόρων ειδών».
Χρώμα πολλών χρήσεων
Ορισμένα ζώα χρησιμοποιούν το χρώμα του δέρματός τους ως καμουφλάζ για να ενσωματωθούν στο περιβάλλον και να περάσουν απαρατήρητα. Αλλα το χρησιμοποιούν ως μέσο άμυνας, στέλνοντας ένα προειδοποιητικό σήμα στους επίδοξους κυνηγούς τους. Ενα από τα πιο «χτυπητά» παραδείγματα είναι ο δηλητηριώδης βάτραχος δενδροβάτης. Τα έντονα γαλάζια ή κόκκινα χρώματά του δεν είναι απλώς εντυπωσιακά: είναι ένα σήμα κινδύνου το οποίο προειδοποιεί τα αρπακτικά ότι δεν είναι κατάλληλος για τροφή. «Οι δενδροβάτες» εξηγεί η κυρία Χέκστρα «λέγονται και δηλητηριώδεις βάτραχοι του βέλους, επειδή οι ιθαγενείς ποτίζουν με το δηλητήριο από το δέρμα τους τα βέλη τους για να κυνηγήσουν.Είναι εξαιρετικά τοξικοί.Παίρνουν τις δηλητηριώδεις ουσίες από την τροφή τους και τις αποθηκεύουν ως έντονους χρωματισμούς στο δέρμα τους».
Ανάλογη χρήση του χρώματος παρατηρείται σε πολλούς οργανισμούς, ιδιαίτερα στα φίδια και στα έντομα. «Ακόμη πιο ενδιαφέρον όμως» τονίζει η κυρία Χέκστρα «είναι το γεγονός ότι πολλές φορές άλλα είδη,τα οποία δεν είναι δηλητηριώδη,μιμούνται τους ίδιους χρωματισμούς σε μια τακτική άμυνας για να ξεγελάσουν τα αρπακτικά και να γλιτώσουν από αυτά». Το εντελώς ακίνδυνο φίδι Lamproppeltis triangulum ή Μilk Snake μιμείται για παράδειγμα τα κόκκινα δαχτυλίδια του κοραλλιοειδούς φιδιού, το οποίο είναι γνωστό για το ισχυρό νευροτοξικό δηλητήριό του.
Ερευνητές του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ μελετούν επίσης τελευταία ένα ανάλογο φαινόμενο στις πεταλούδες. Ενα είδος πεταλούδας με πολύ άσχημη γεύση έχει πολύχρωμα φτερά με πορτοκαλί, μαύρα και κίτρινα σχέδια. Οπως παρατηρήθηκε πρόσφατα, κάποια άλλα είδη πεταλούδας, τα οποία δεν παρουσιάζουν κανένα γευστικό πρόβλημα για τα ζώα που τρέφονται με αυτά, έχουν αναπτύξει παρόμοιους χρωματισμούς και σχέδια μόνο και μόνο για να αποφύγουν να φαγωθούν. «Αυτός ο μιμητισμός» εξηγεί η κυρία Χέκστρα «παρατηρείται σε πολλά είδη τα οποία έχουν εξελιχθεί ανεξάρτηταμεταξύ τους,επειδή έχει αποδειχθεί μια πολύ καλή στρατηγική επιβίωσης».
Μία εικόνα χίλιες λέξεις
Πολύ συχνά επίσης το χρώμα χρησιμοποιείται ως μέσο επικοινωνίας. Οι εντυπωσιακές σαύρες Αnolis, για παράδειγμα, έχουν έναν χρωματικό κώδικα για να επικοινωνούν μεταξύ τους αλλά και με άλλα ζώα. Τα αρσενικά αυτού του είδους έχουν στο δέρμα κάτω από το σαγόνι τους μια χρωματιστή πτύχωση την οποία προεκτείνουν με διάφορους τρόπους ανάλογα με το τι θέλουν να πουν. «Μπορεί» λέει η καθηγήτρια «να στείλουν ένα σήμα σε άλλα αρσενικά για να φυλάξουν το έδαφός τους ή στα θηλυκά για να τους πουν ότι είναι καλοί για ζευγάρωμα.Μπορεί επίσης να είναι ένα σήμα προς τα αρπακτικά:προεκτείνουν,για παράδειγμα,την πτύχωση για να πουν σε ένα αρπακτικό ότι έχει γίνει αντιληπτό και άρα η κρυφή επίθεση που προετοίμαζε δεν πρόκειται να επιτύχει».
Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες πρόσφατες ανακαλύψεις των ερευνητών που μελετούν τη χρήση του χρώματος στα ζώα αφορά τους χαμαιλέοντες. Οπως αποδεικνύεται, η εκπληκτική ικανότητα αυτών των ερπετών να αλλάζουν τις αποχρώσεις του δέρματός τους δεν χρησιμεύει μόνο για καμουφλάζ- μια εξαιρετικά επιτυχημένη τακτική επιβίωσης που επίσης παρατηρείται σε πολλά είδηαλλά και ως μέσο επικοινωνίας. «Μέσα στα τελευταία δύο χρόνια» υπογραμμίζει η κυρία Χέκστρα «οι αντιλήψεις μας για τους χαμαιλέοντες έχουν ανατραπεί,καθώς έχει ανακαλυφθεί ότι πολλές φορές χρησιμοποιούν το χρώμα τους για να επικοινωνήσουν μεταξύ τους.Τα διάφορα χρώματα που επιδεικνύουν εκφράζουν διαφορετικά συναισθήματα:οργή,φόβο ή ευχαρίστηση».
Το μυστήριο της ζέβρας
Παρά την πρόοδο που έχει σημειωθεί στη μελέτη αρκετών οργανισμών, πολλά σημεία παραμένουν ακόμη άλυτα για τους ερευνητές. Ενα από αυτά είναι το «μυστήριο» που περιβάλλει τις ρίγες της ζέβρας. Διάφορες θεωρίες έχουν διατυπωθεί για να εξηγήσουν τον σκοπό και τη χρησιμότητά τους, όλες όμως συναντούν αντιρρήσεις . «Νομίζω ότι η επικρατέστερη εξήγηση» λέει η κυρία Χέκστρα «είναι πως οι ζέβρες έχουν ρίγες για να “σπάζουν” την εικόνα τους.Ειδικά όταν συγκεντρώνονται σε ομάδες, από μακριά δεν μπορείς να δεις το περίγραμμα κανενός ζώου ξεχωριστά. Αλλες θεωρίες υποστηρίζουν ότι ίσως με αυτόν τον τρόπο αποφεύγουν τα παράσιτα.Ουσιαστικά είναι μια παρόμοια λειτουργία,η εικόνα “σπάζει” και αποτρέπει,για παράδειγμα,τη μύγα τσε τσε,η οποία προτιμά να κάθεται σε μονόχρωμες επιφάνειες και όχι σε ριγέ».
Ο τρόπος με τον οποίο οι διάφοροι οργανισμοί παράγουν τα χρώματά τους παρουσιάζει επίσης ενδιαφέρον για τους ερευνητές και διαφέρει από είδος σε είδος. Πολλά ζώα παράγουν τα ίδια τις χρωστικές που χρωματίζουν το δέρμα τους, κάποιες φορές ήδη από το στάδιο του εμβρύου. Αλλα μεταβολίζουν χρωστικές που απορροφούν από την τροφή τους. Τα φλαμίνγκο, για παράδειγμα, συνθέτουν το ροζ χρώμα τους τρώγοντας κόκκινα μικροσκοπικά οστρακοειδή και κόκκινα φύκη. Κάποια άλλα είδη, από τις σουπιές ως τους βατράχους και πολλά πουλιά, δεν οφείλουν το χρώμα τους σε χρωστικές αλλά στο γεγονός ότι διαθέτουν μικροδομές φολίδων που αντανακλούν διαφορετικά μήκη φωτός. «Τα γαλάζια χρώματα που βλέπουμε σε πολλά πουλιά» εξηγεί η κυρία Χέκστρα «παράγονται από τέτοιες μικροδομές που αντανακλούν το γαλάζιο φως.Επίσης σε πολλά ζώα που έχουν πράσινους χρωματισμούς, όπως στις σαύρες και σε πολλά πουλιά,η απόχρωση παράγεται από μικροδομές που αντανακλούν το γαλάζιο φως επάνω από κίτρινες χρωστικές» .
Ετσι είναι αν έτσι το βλέπετε…
Τα χρώματα είναι σε μεγάλο, αν όχι σε απόλυτο βαθμό, υποκειμενικά, εξαρτώνται από τον τρόπο με τον οποίο τα αντιλαμβάνεται αυτός που τα κοιτάζει, και αυτό είναι κάτι που συχνά μας διαφεύγει. Ο άνθρωπος έχει ίσως τη μεγαλύτερη ικανότητα αντίληψης των χρωμάτων από όλα τα άλλα είδη, αλλά συνήθως δεν έχει συναίσθηση αυτής της ικανότητάς του. «Πιστεύουμε ότι ο κόσμος είναι έτσι όπως τον βλέπουμε,ωστόσο άλλοι οργανισμοί βλέπουν τον κόσμο εντελώς διαφορετικά,με έναν τρόπο που εξυπηρετεί καλύτερα τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής τους» τονίζει η καθηγήτρια. Οι σκύλοι, για παράδειγμα, αν και μπορούν να εκπαιδευτούν ώστε να αναγνωρίζουν τα χρώματα, στην ουσία βλέπουν μόνο τόνους του γκρίζου. Τα ελάφια ξεχωρίζουν αρκετά χρώματα αλλά όχι το κόκκινο. Το ίδιο και οι ταύροι, οι οποίοι βλέπουν τον κόσμο σαν ασπρόμαυρη ταινία.
Ορισμένα πουλιά και οι μέλισσες δεν βλέπουν μόνο τα χρώματα που βλέπουμε εμείς αλλά και κάποια παραπάνω, αφού μπορούν να ξεχωρίσουν και τις υπεριώδεις ακτίνες, οι οποίες δεν είναι αντιληπτές από τον άνθρωπο. «Για τον λόγο αυτόν» επισημαίνει η κυρία Χέκστρα «πολλά λουλούδια είναι χρωματισμένα με συγκεκριμένους τρόπους ώστε να προσελκύουν τις μέλισσες στη γύρη τους και σχηματίζουν σχήματα- σαν έναν μεγάλο στόχο στα σημεία όπου βρίσκεται η γύρη- τα οποία μπορούν να δουν μόνο οι μέλισσες,χωρίς να γίνονται αντιληπτά από τα άλλα ζώα». Ολες αυτές οι ανακαλύψεις και παρατηρήσεις παρουσιάζονται στην έκθεση, η οποία θα διαρκέσει ως τον Σεπτέμβριο του 2009, διεξοδικά και, κάποιες φορές, με ιδιαίτερα εντυπωσιακούς τρόπους. Ετσι, για παράδειγμα, οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να δουν τους δηλητηριώδεις βατράχους δενδροβάτες ζωντανούς στο φυσικό τους περιβάλλον, μέσα σε μια μίνι ζούγκλα, και να παρατηρήσουν, σαν να κοιτάζουν μέσα από ισχυρό μικροσκόπιο, τους τρόπους σχηματισμού των χρωμάτων στα φτερά, στο τρίχωμα και στο δέρμα διαφόρων ειδών. Επίσης, με τη βοήθεια οπτικών οργάνων και ειδικών εφέ, μπορούν να «δουν» με τα μάτια μιας μέλισσας ή ενός παπαγάλου και να αποκτήσουν μια αίσθηση του κόσμου όπως τον αντιλαμβάνονται άλλοι συγκάτοικοί μας σε αυτόν τον πλανήτη.
