Στην Ελλάδα είναι ελάχιστα γνωστός. Οχι όμως και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Τον άνθρωπο-θρύλο, ή «μυστήριο της Ευρώπης» («L’européene mystérieux») όπως τον αποκαλούσαν οι Γάλλοι, τίμησαν η μεν Γαλλία με το παράσημο του ανώτερου ταξιάρχη Λεγεώνος της Τιμής και η M. Βρετανία χρίζοντάς τον ιππότη του Μεγαλόσταυρου του Τάγματος του Μπαθ. Ο Sir Basil, όπως ήταν γνωστός στους βρετανικούς κύκλους, τιμήθηκε για τις υπηρεσίες του ως πράκτορα των Συμμάχων στον A’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ο Βασίλης Ζαχάρωφ ήταν παιδί μιας φτωχής ελληνικής οικογένειας. Γεννήθηκε στις 6 Οκτωβρίου 1849 στη Μούγλα της Τουρκίας. Σε νεαρή ηλικία οι γονείς του τον έστειλαν στην Κωνσταντινούπολη για να εργασθεί στο εμπορικό κατάστημα υφασμάτων του θείου του. Σε τρία χρόνια, το 1866, έφυγε από την Πόλη για να πάει στο Λονδίνο να συμπληρώσει τη μόρφωσή του και να αναλάβει την εκεί αντιπροσωπεία του θείου του, ο οποίος αργότερα τον κατηγόρησε για κατάχρηση εσόδων της εταιρείας. Ο Ζαχάρωφ απηλλάγη δικαστικώς και εγκατέλειψε το Λονδίνο ερχόμενος πρώτη φορά στην Ελλάδα.
Στην Αθήνα γνωρίστηκε με τον επιχειρηματία και διπλωμάτη Στέφανο Σκουλούδη, με τη διαμεσολάβηση του οποίου ήλθε σε επαφή με τον σουηδό σχεδιαστή όπλων Nordenfeldt. Το 1877 ορίστηκε αντιπρόσωπος της ομώνυμης εταιρείας για τα Βαλκάνια. Επωφελούμενος του πολεμικού πυρετού που ταλαιπωρούσε τότε τη Βαλκανική κατόρθωσε να κλείσει για τον οίκο που αντιπροσώπευε επικερδείς συμφωνίες για μεγάλες παραγγελίες όπλων. Το 1888 με προσωπική του διαμεσολάβηση κατάφερε να συγχωνεύσει τις δύο μεγαλύτερες εταιρείες όπλων της εποχής, τη Nordenfeldt και τη Maxim, που κατασκεύαζε τα ομώνυμα μυδραλιοβόλα και προμήθευε ολόκληρο τον πλανήτη. Οταν επήλθε διαφωνία μεταξύ των δύο, ο Ζαχάρωφ εγκατέλειψε τη Nordenfeldt και έγινε αποκλειστικός αντιπρόσωπος της Maxim με ποσοστά επί των πωλήσεων. Μια σειρά ενόπλων αναμετρήσεων, όπως ο ατυχής για την Ελλάδα πόλεμος του 1897, ο πόλεμος Ιαπωνίας – Κίνας και οι ευρωπαϊκοί κατακτητικοί πόλεμοι στην Αφρική, απέφεραν στον Ζαχάρωφ σημαντικά κέρδη και τον κατέστησαν πασίγνωστο, άνθρωπο με επιρροή στους πολιτικούς και στρατιωτικούς κύκλους της Ευρώπης. Το 1897 πέτυχε τη συνεργασία της εταιρείας Maxim με τον παλαιότερο οίκο κατεργασίας μετάλλων της Αγγλίας Vickers και επωφελούμενος των γνωριμιών του στη Ρωσία απέφερε σημαντικά κέρδη κατά τον ρωσοϊαπωνικό πόλεμο.
Θερμός πατριώτης, υποστήριξε την Ελλάδα στη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων με δάνεια και δωρεάν πολεμικό υλικό, αλλά και με την επιρροή που ασκούσε στους ισχυρούς πολιτικούς εκείνης της εποχής, όπως τον Λόυδ Τζωρτζ, τον Μπριάν και τον Κλεμανσώ. Γοητευμένος από την ακτινοβολία της προσωπικότητας του Ελευθερίου Βενιζέλου, όχι μόνο διαδραμάτισε ρόλο υπέρ εξόδου της χώρας από το καθεστώς ουδετερότητας, αλλά ανέλαβε και την υποχρέωση να χορηγεί ετησίως 2.500.000 δολλάρια υπέρ της Ελλάδος ενόσω βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση. H βοήθεια συνεχίστηκε και κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία, αλλά και την περίθαλψη προσφύγων μετά την Καταστροφή. Αποφασιστικός ήταν και ο ρόλος του στα διπλωματικά παρασκήνια όσο διαρκούσε το Συνέδριο της Ειρήνης (1919), βοηθώντας τον Βενιζέλο στην ικανοποίηση των εθνικών διεκδικήσεων της χώρας.
Πνεύμα τολμηρό και ριψοκίνδυνο, ενδιαφέρουσα προσωπικότητα με σπάνια ευφυΐα, συνέδεσε τον βίο του με πέπλο μυστηρίου ακόμη και στην προσωπική του ζωή. Εγκαταλείποντας τη γυναίκα του διατήρησε μακροχρόνιο δεσμό με τη δούκισσα Ντε Βιλλαφράνκα, σύζυγο του φρενοβλαβούς Φρανθίθκο ντε Μπορμπόν, μέλους της βασιλικής οικογενείας των Βουρβώνων, την οποία παντρεύτηκε μετά τον θάνατο του τελευταίου. Πέθανε στο Μόντε Κάρλο, όπου έδρευε μία από τις εταιρείες του που ειδικευόταν στον κλάδο πετρελαίων και ναυπηγείων, στον οποίο δραστηριοποιήθηκε πριν από τον A´ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ευεργέτης εντός και εκτός Ελλάδος
Ο Βασίλης Ζαχάρωφ πλην των δωρεών και χορηγιών του υπέρ της Ελλάδος στη διάρκεια των πολέμων υπήρξε χορηγός του Ινστιτούτου Παστέρ, που ιδρύθηκε μάλιστα με δική του πρωτοβουλία. Ο ίδιος παραχώρησε ένα από τα κτίρια ιδιοκτησίας του στο Παρίσι για να στεγασθεί η ελληνική πρεσβεία και προέβη σε δεκάδες δωρεές και χορηγίες, όπως η ανάθεση αντισεισμικής μελέτης σε μεγάλο γαλλικό οίκο και το στήσιμο νέων κατοικιών από τη γαλλική εταιρεία Α. Bernard υπέρ των σεισμοπαθών της Κορίνθου, η περίθαλψη ιδιωτών, η ενίσχυση της ελληνορθόδοξης κοινότητας Παρισίων κ.ά. Το έργο του ως ευεργέτη όμως δεν περιοριζόταν στην πατρίδα του.
Στη διάρκεια του A’ Παγκοσμίου Πολέμου διέθεσε το αναγκαίο ποσό για την ίδρυση έδρας Αεροπορίας στο Πανεπιστήμιο της Πετρούπολης και μιας ακόμη στη Μεγάλη Βρετανία. Ο ίδιος χρηματοδότησε επίσης την ανέγερση πολεμικού νοσοκομείου στην πόλη Biarritz, ενώ μετά τον πόλεμο χρηματοδότησε την πρώτη έδρα Γαλλικής Λογοτεχνίας που ιδρύθηκε με δική του πρωτοβουλία στην Οξφόρδη και μιας ακόμη αγγλικής στη Σορβόννη.
Η κυρία Φωτεινή Τομαή είναι προϊσταμένη της Υπηρεσίας Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου του υπουργείου Εξωτερικών.
