Είναι βέβαιον ότι οι περισσότεροι από εμάς έχουμε δει «φωτογραφίες» μωρών τα οποία δεν έχουν ακόμη γεννηθεί και έχουμε μάθει το φύλο τους αρκετούς μήνες προτού τα κρατήσουμε στην αγκαλιά μας, χάρη στην τεχνολογία των υπερήχων. Πόσοι όμως γνωρίζουμε ότι πίσω από την πληθώρα πληροφοριών (σχετικών με την υγεία του εμβρύου) που μπορούν να μας δώσουν οι υπέρηχοι κρύβεται ο κυπριακής καταγωγής γιατρός Κύπρος Νικολαΐδης; Ο πενηντάχρονος καθηγητής εμβρυϊκής ιατρικής στο King’s College του Λονδίνου έθεσε κατά τη διάρκεια της τελευταίας εικοσιπενταετίας (φωτογραφία) τις βάσεις αυτού του συνεχώς αναπτυσσόμενου επιστημονικού πεδίου. Το 1996 ίδρυσε το Ιδρυμα Εμβρυϊκής Ιατρικής (Fetal Medicine Foundation), το οποίο εκπαιδεύει γιατρούς από όλον τον κόσμο και θέτει τους κανόνες για την εφαρμογή της εμβρυϊκής ιατρικής. «Το Βήμα» συνάντησε τον καθηγητή Κ. Νικολαΐδη κατά τη διάρκεια σύντομης επίσκεψής του στην Ελλάδα και του ζήτησε να εξηγήσει για τους αναγνώστες του όχι μόνο τις δυνατότητες των υπερήχων, αλλά και τους κανόνες που πρέπει να διέπουν την εφαρμογή τους στην εμβρυϊκή ιατρική.
Οι υποψήφιοι γονείς που προσέρχονται για την υπερηχογραφική εξέταση του εμβρύου τους έχουν τις περισσότερες φορές την αίσθηση ότι θα πάρουν φωτογραφία του μωρού τους. Πρόκειται όμως για μια εξέταση μείζονος διαγνωστικής σημασίας. Ετσι δεν είναι;
«Πράγματι ο σκοπός των υπερήχων είναι να αποτρέψουν τον πόνο που φέρει ο περιγεννητικός θάνατος ή η αναπηρία ενός παιδιού και ως εκ τούτου η εξέταση είναι μείζονος σημασίας. Δεν πρέπει όμως να παραβλέψουμε και το συναισθηματικό κομμάτι. Εχει σημασία να δει η υποψήφια μητέρα το έμβρυο στις 12 εβδομάδες. Ομοίως και ο πατέρας ή τα αδέλφια. Πρόκειται για ένα σημαντικό γεγονός, το οποίο συμβάλλει στην ανάπτυξη των οικογενειακών δεσμών. Προσωπικά, προτρέπω όλη την οικογένεια να παρίσταται κατά τη διάρκεια της εξέτασης. Αν υπάρχει ένας κίνδυνος, αυτός δεν έχει να κάνει με την οικογένεια, αλλά με τη μετατροπή της ιατρικής σε εμπόριο φωτογραφιών».
– Θα ήθελα να επανέλθουμε σε αυτό που μόλις είπατε, αλλά πρώτα να εξηγήσουμε τι μπορούν να προσφέρουν οι υπέρηχοι.
«Ας πάρουμε λοιπόν τα πράγματα από την αρχή. Οι βασικοί λόγοι περιγεννητικού θανάτου είναι τέσσερις: οι συγγενείς ανωμαλίες, ο πρόωρος τοκετός, η πλακουντική ανεπάρκεια και τα λάθη, τα ατυχήματα κατά τη διάρκεια του τοκετού. Οι υπέρηχοι μπορούν να συμβάλουν στην αποτροπή του περιγεννητικού θανάτου και στις τέσσερις περιπτώσεις».
– Θα θέλατε να εξηγήσετε πώς;
«Οι συγγενείς ανωμαλίες είναι ίσως αυτές που τρέμουν οι περισσότεροι υποψήφιοι γονείς, αλλά θα τις αφήσουμε για το τέλος. Σε ό,τι αφορά τον πρόωρο τοκετό, μπορούμε να εντοπίσουμε τις γυναίκες που διατρέχουν τον μεγαλύτερο κίνδυνο να γεννήσουν πρόωρα, μετρώντας το μήκος του τραχήλου και να αποφασίσουμε για το πώς θα χειριστούμε το θέμα. Εχουμε διαπιστώσει ότι η κλασική τεχνική της περίδεσης δεν έχει πάντοτε αποτελέσματα και διερευνούμε τώρα άλλες λύσεις, όπως η χορήγηση ορμονών».
– Τι είναι η πλακουντική ανεπάρκεια;
«Ο πλακούντας είναι ένα πολύ ζωτικό όργανο. Μετά τη γονιμοποίηση του ωαρίου από το σπερματοζωάριο αρχίζουν οι κυτταρικές διαιρέσεις: το ένα κύτταρο δίνει δύο, τα δύο τέσσερα, τα τέσσερα οκτώ κ.ο.κ. Από τα πρώτα 64 κύτταρα του εμβρύου, τα 60 δημιουργούν τον πλακούντα, ενώ τα υπόλοιπα 4 το έμβρυο. Αν παρομοιάσουμε το έμβρυο σαν ένα δένδρο που αναπτύσσεται, ο πλακούντας αποτελεί τις ρίζες του οι οποίες κολυμπούν στο αίμα της μητέρας. Θα σας φανεί παράξενο, αλλά το έμβρυο αποτελεί το πλέον επιτυχημένο παράσιτο που υπάρχει. Μπορεί στην Αφρική οι γυναίκες να λιμοκτονούν, αλλά γεννούν υγιή μωρά γιατί η φύση έχει προβλέψει ώστε τα έμβρυα να παίρνουν από τη μητέρα ό,τι τους χρειάζεται. Προκειμένου να τραφεί το έμβρυο θα πρέπει να δημιουργηθεί ένα δίκτυο αγγείων στον πλακούντα. Αν αυτή η διαδικασία δεν γίνει σωστά, η τροφοδοσία του εμβρύου είναι ελλιπής και ανάλογα με την έκταση του προβλήματος καταλήγουμε σε διαφορετικό αποτέλεσμα που μπορεί να ποικίλλει, από αποβολή του εμβρύου ως ανώμαλη ανάπτυξη των οργάνων του, διανοητική καθυστέρηση ή επιβίωση αλλά με προβλήματα, τα οποία θα εμφανιστούν στη μετέπειτα ζωή του».
– Για παράδειγμα;
«Μπορεί κανείς να αναπτύξει διαβήτη επειδή κατά την εμβρυϊκή ανάπτυξη το πάγκρεάς του δεν αναπτύχθηκε σωστά. Η ενδομητρική ιατρική γίνεται σήμερα η βάση για την εξήγηση πραγμάτων τα οποία συμβαίνουν μετά τη γέννηση».
– Τι προσφέρουν οι υπέρηχοι στην πλακουντική ανεπάρκεια;
«Η πλακουντική ανεπάρκεια μπορεί να διαγνωσθεί με τη μέτρηση της ροής του αίματος στις αρτηρίες της μήτρας και να ληφθούν αποφάσεις σχετικά με τον κατάλληλο χρόνο της γέννησης ενός παιδιού. Να σημειώσουμε ότι η πλακουντική ανεπάρκεια ευθύνεται και για την προεκλαμψία, την επικίνδυνα υψηλή πίεση της μητέρας κατά τη διάρκεια του τοκετού. Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε αν υπάρχει ή όχι πλακουντική ανεπάρκεια».
– Και με τα λάθη κατά τον τοκετό; Πώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι υπέρηχοι για την αποτροπή τους;
«Θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Η πιο συνηθισμένη ιατρική πράξη είναι η πρόκληση τοκετού. Σε ένα ποσοστό γυναικών όμως (20%-30%), η πρόκληση τοκετού δεν είναι επιτυχής και χρειάζεται να γίνει καισαρική τομή. Οι υπέρηχοι μπορούν να βοηθήσουν στον εντοπισμό των γυναικών που θα έχουν επιτυχή πρόκληση τοκετού. Ετσι, οι υπόλοιπες θα δεν θα υποβάλλονται σε αυτή τη διαδικασία, η οποία μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τη ζωή του εμβρύου».
– Τι μπορούν να μας δείξουν οι υπέρηχοι σε ό,τι αφορά τις συγγενείς ανωμαλίες;
«Τα πάντα! Μπορούμε να παρακολουθήσουμε αν το έμβρυο αναπτύσσεται σωστά, αν, για παράδειγμα, ο εγκέφαλός του και η καρδιά του είναι κανονικά. Μπορούμε να δούμε αν το έμβρυο διαθέτει χέρια, πόδια, νεφρούς, διάφραγμα… Είναι προφανές ότι κατά την εξέταση μπορούν να διαπιστωθούν διάφορες ανωμαλίες. Κάποιες από αυτές δεν θα έχουν σοβαρές συνέπειες, κάποιες άλλες θα μπορούν να διορθωθούν με χειρουργικές επεμβάσεις. Μια τρίτη κατηγορία ανωμαλιών μπορεί να συνδέεται με αυξημένη θνησιμότητα κατά την παιδική ηλικία, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις διαπιστώνουμε ότι το έμβρυο είναι καταδικασμένο».
– Ως πρόσφατα το σύνδρομο Down, μια χρωμοσωμική ανωμαλία, συνδεόταν κατά κύριο λόγο με την ηλικία της μητέρας. Θέλετε να μας πείτε πώς με τη βοήθεια των υπερήχων έχει αλλάξει το σκηνικό;
«Σε μια χώρα σαν την Ελλάδα, όπου κάθε χρόνο έχουμε περί τις 100.000 κυήσεις, τα έμβρυα με σύνδρομο Down είναι περίπου 200. Εφαρμόζοντας την αμνιοκέντηση (λήψη αμνιακού υγρού) με μόνο κριτήριο την ηλικία της μητέρας, μπορούσαμε να διαγνώσουμε μόνο το 30% των περιπτώσεων. Με άλλα λόγια, έπρεπε να εφαρμόσουμε την αμνιοκέντηση στις 150.00 γυναίκες άνω των 35 ετών για να πετύχουμε να διαγνώσουμε τις 60 από τις 200 περιπτώσεις. Τώρα όμως, με μια υπερηχογραφική εξέταση και μια αιματολογική στις 11-14 εβδομάδες της κύησης μπορεί να εντοπιστεί το 98% των περιπτώσεων και παράλληλα να μειωθεί ο αριθμός των αμνιοκεντήσεων σε λιγότερο από 5.000. Με την υπερηχογραφική εξέταση γίνεται μέτρηση της αυχενικής διαφάνειας (μέτρηση υγρού κάτω από το δέρμα του αυχένα, το οποίο είναι αυξημένο στα έμβρυα με σύνδρομο Down) και μέτρηση του ρινικού οστού (τα έμβρυα με σύνδρομο Down έχουν πολύ μικρό ρινικό οστό). Με την αιματολογική εξέταση μετρούνται τα επίπεδα δύο ορμονών που συνδέονται με την εγκυμοσύνη».
– Εχετε πραγματοποιήσει χειρουργικές επεμβάσεις σε έμβρυα. Τι είδους επεμβάσεις μπορούν να είναι αυτές;
«Μια σχετικά πρόσφατη περίπτωση αφορούσε έναν όγκο στον πνεύμονα. Η υπερηχογραφική εξέταση είχε δείξει υγρό στον έναν από τους δύο πνεύμονες του εμβρύου. Το υγρό, το οποίο οφειλόταν στην ύπαρξη ενός όγκου, πίεζε μαζί με τον όγκο τον αναπτυσσόμενο πνεύμονα, ο οποίος βεβαίως δεν μπορούσε να αναπτυχθεί. Κατά τη διάρκεια της σύντομης επέμβασης, η οποία έγινε με τοπική αναισθησία της μητέρας, καταστρέψαμε με λέιζερ την αρτηρία η οποία τροφοδοτούσε τον όγκο με αίμα. Η έλλειψη τροφής ανάγκασε τον όγκο να συρρικνωθεί, το υγρό απορροφήθηκε και ο πνεύμονας συνέχισε την ανάπτυξή του. Το έμβρυο αναπτύχθηκε κανονικά, έχει γεννηθεί και πάει καλά. Ενα άλλο κλασικό παράδειγμα είναι η χρήση λέιζερ για να διακόψουμε την επικοινωνία της αιματικής κυκλοφορίας των διδύμων, όπου το ένα αιμορραγεί μέσα στο άλλο. Οι επεμβάσεις σε πολύδυμες κυήσεις είναι πολύ συχνές».
– Συνοψίζοντας, τι θα μπορούσαμε να πούμε ότι επιτυγχάνουμε με τη βοήθεια των υπερήχων;
«Επιτυγχάνουμε να διαγνώσουμε μια πληθώρα ανωμαλιών, να κάνουμε πρόγνωση της περαιτέρω ανάπτυξης του εμβρύου και να βοηθήσουμε να ληφθούν οι κατάλληλες αποφάσεις».
– Ποιες μπορούν να είναι αυτές οι αποφάσεις;
«Σε ορισμένες περιπτώσεις θα πρέπει να αποφασισθεί αν η κύηση θα συνεχιστεί ή θα διακοπεί ή αν μια επέμβαση θα μπορούσε να δώσει τη λύση στο πρόβλημα».
– Σε τι ακριβώς συνίσταται ο ρόλος του γιατρού σε ό,τι αφορά τη λήψη των αποφάσεων;
«Ο ρόλος του γιατρού είναι να εξηγήσει τους κινδύνους που πιθανόν να ενέχονται σε μια κατάσταση η οποία έχει διαγνωσθεί, αλλά σε καμία περίπτωση δεν θα πάρει εκείνος την απόφαση για την αντιμετώπισή της. Αυτό θα το κάνουν οι γονείς όταν έχουν ολόκληρη την πληροφόρηση από τον γιατρό τους».
«Επικρατεί η επιδειξιμανία και όχι η ουσία»
– Εκτιμάτε ότι στη χώρα μας αξιοποιούνται σωστά όλες οι δυνατότητες που παρέχουν οι υπέρηχοι;
«Από τη μια είναι θετικό ότι οι νέες τεχνολογίες εισάγονται γρήγορα στη χώρα μας, από την άλλη όμως διατηρώ κάποιες αμφιβολίες. Δεν είμαι δηλαδή βέβαιος ότι το κίνητρο για την αγορά μηχανημάτων και εξοπλισμού δεν είναι μόνο το προσωπικό κέρδος και όχι το καλό του ασθενούς».
– Πώς ακριβώς το εννοείτε αυτό;
«Η βασικότερη αρχή της ιατρικής είναι να προσπαθεί κανείς να κάνει καλό στον ασθενή και να αποτρέψει το κακό. Οι νέες τεχνικές, όταν εφαρμόζονται χωρίς επιστημονική βάση, όταν δεν συνοδεύονται από την αντίστοιχη κατάρτιση των γιατρών ώστε να μπορούν να τις αξιοποιήσουν, όχι μόνο δεν κάνουν καλό στους ασθενείς αλλά είναι και ζημιογόνες. Εκτιμώ ότι είναι τραγωδία να πηγαίνει κανείς σε υποτιθέμενο εκπαιδευτικό ταξίδι, ας πούμε στο Παρίσι, και αφού κάνει ωραίες διακοπές και περιδιαβάσει και όλα τα μαγαζιά, να πάει μετά και σε μια διάλεξη και επιστρέφοντας να θεωρεί ότι έχει εκπαιδευθεί».
– Η ιατρική του εμβρύου βασίζεται σε νέες τεχνολογίες. Πώς εξασφαλίζετε ότι αυτές εφαρμόζονται σωστά;
«Στο Ιδρυμα έχουμε εγκαθιδρύσει μηχανισμούς για τη σωστή εκπαίδευση των γιατρών. Οχι μόνο δεν ζητούμε χρήματα και δεν έχουμε πατέντες για τις τεχνολογίες μας, αλλά εκπαιδεύουμε τους γιατρούς δωρεάν, πιστοποιούμε ότι έχουν εκπαιδευθεί σωστά και έχουμε θέσει κανόνες σε διεθνή βάση».
– Εφαρμόζονται αυτοί οι κανόνες;
«Στη Γερμανία η πιστοποίηση και ο έλεγχος των εργαστηρίων γίνεται μέσω του εθνικού συστήματος υγείας. Στη χώρα μας ομολογώ ότι τα πράγματα γίνονται κάπως πιο αναρχικά… Με απογοητεύει, ας πούμε, το γεγονός ότι επικρατεί η επιδειξιμανία και όχι η ουσία. Οπως είπα παραπάνω, ο εξοπλισμός της τελευταίας λέξης δεν είναι αρκετός για το καλό του ασθενούς».
– Πώς μπορεί όμως ο μέσος άνθρωπος να ξέρει τι γίνεται; Δεν έχει πάντοτε τις γνώσεις για να κρίνει…
«Μπορεί να μην έχει τις γνώσεις, αλλά έχει κριτήριο. Οι ασθενείς πρέπει να κρίνουν τον γιατρό τους. Εχω παρατηρήσει ότι στη χώρα μας η εγκυμοσύνη, το φυσιολογικότερο πράγμα στον κόσμο, θεωρείται σχεδόν ασθένεια. Πρόκειται για μια ιδέα που καλλιεργείται από τους γυναικολόγους για να δημιουργείται μια σχέση εξάρτησης με τους ασθενείς τους. Πάντως εμείς έχουμε στον δικτυακό τόπο μας (www. fetalmedicine. com) τη λίστα με τα ονόματα των γιατρών που έχουμε εκπαιδεύσει. Αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει έναν αρχικό μπούσουλα για κάποια γυναίκα που ψάχνει για έναν καλά καταρτισμένο γιατρό».
– Τι θα γίνει όμως αν ο καλά καταρτισμένος γιατρός δεν έχει χρόνο να εφαρμόσει αυτά που έμαθε; Τι πρέπει να κάνει μια γυναίκα όταν η εξέταση των υπερήχων που θα έπρεπε να διαρκεί 45 λεπτά, δεν διαρκεί παρά μόνο 10;
«Η απάντηση είναι προφανής: δεν μπορεί κανείς να έχει εμπιστοσύνη σε αυτόν τον γιατρό».
– Είπατε προηγουμένως ότι οι επεμβάσεις που αφορούν πολύδυμες κυήσεις είναι συχνές. Να υποθέσω ότι αυτές έχουν αυξηθεί λόγω της εμφύτευσης περισσότερων εμβρύων που προέρχονται από εξωσωματική γονιμοποίηση;
«Ακριβώς. Η πρακτική αυτή είναι εγκληματική! Είναι αδιανόητο όσοι ασχολούνται με την εξωσωματική γονιμοποίηση να εμφυτεύουν περισσότερα από δύο έμβρυα. Εκτεταμένες μελέτες έχουν δείξει ότι η πρακτική αυτή όχι μόνο δεν αυξάνει τις πιθανότητες η γυναίκα να μείνει έγκυος και να γεννήσει ένα φυσιολογικό παιδί, αλλά αυξάνει δραματικά τον κίνδυνο αποβολών ή γέννησης παιδιών με σοβαρές αναπηρίες. Επιπροσθέτως, η εγκληματικότητα έγκειται στο γεγονός ότι παίρνει κανείς ένα ζευγάρι, το οποίο έχει συνήθως ξοδέψει χρόνο, χρήμα και συναίσθημα στην προσπάθεια να κάνει παιδί, και το φέρνει στην τραγική κατάσταση της πολύδυμης εγκυμοσύνης, όπου πρέπει να γίνει μείωση του κυήματος. Με άλλα λόγια, αυτή η μητέρα πρέπει να περάσει και από τη συναισθηματική στενωπό του να σκοτώσει κάποιο ή κάποια από τα έμβρυα».
– Ποια είναι η συμβουλή σας στους νέους γιατρούς;
«Θα σας πω αυτό που έχω πει και στο αμφιθέατρο. Η ιατρική είναι λειτούργημα. Δεν πρέπει να την εκπορνεύουν!».
