Σε ένα υψίπεδο σκεπασμένο με την άμμο της ερήμου στέκονται οι πυραμίδες της Γκίζης. Χτίστηκαν πριν από 4.500 χρόνια εδώ, επάνω από τις καταπράσινες όχθες του Νείλου, έτσι ώστε να μην τις φθάνουν τα νερά του ποταμού όταν πλημμυρίζει. Ενα καλά σχεδιασμένο σύστημα καναλιών εξυπηρετούσε τις σχεδίες που μετέφεραν τους ογκόλιθους από το ορυχείο που υπήρχε σε μικρή απόσταση στην απέναντι όχθη του ποταμού. Το οικοδομικό υλικό έφθανε σε ειδικές προκυμαίες εκφορτώσεως και τοποθετείτο σε ξύλινες ράμπες επάνω στην άμμο και οι εργάτες το μετέφεραν τελικά στο ύψωμα όπου χτίζονταν οι τάφοι των Φαραώ. Οπως ήταν φυσικό τα μνημεία αυτά, που υψώνονταν περήφανα κάτω από τον καυτό ήλιο της ερήμου, είχαν εντυπωσιάσει τον αρχαίο κόσμο και θεωρήθηκαν ένα από τα επτά θαύματα. Από επιγραφές γνωρίζουμε τους βασιλείς και τις βασίλισσες, γνωρίζουμε τους ιερείς και διαβάζουμε και τα ονόματα των ευγενών και ακόμη και των αρχιτεκτόνων που σχεδίασαν αυτά τα μνημεία για να μείνουν στην αιωνιότητα. Δεν ξέρουμε όμως τίποτε για τις χιλιάδες εργάτες που χρησιμοποιήθηκαν για το χτίσιμο αυτών των μνημείων. Ποιοι ήταν λοιπόν εκείνοι που έχτισαν τις πυραμίδες;
Ως πρόσφατα πιστεύαμε ότι για το χτίσιμο των πυραμίδων χρησιμοποιήθηκαν στρατιές δούλων που δούλευαν κάτω από την απειλή του βούρδουλα. Η αποκάλυψη ενός νεκροταφείου στην πλαγιά ενός αμμόλοφου κοντά στη Σφίγγα έρχεται να ανατρέψει την παλιά άποψη για τους δούλους και την καταναγκαστική εργασία και οι αιγύπτιοι αρχαιολόγοι μιλάνε τώρα για εργάτες οι οποίοι κατά διαστήματα (πιθανόν ορισμένους μήνες τον χρόνο) ήταν υποχρεωμένοι να δουλέψουν στην ανέγερση των πυραμίδων. Σαν δηλαδή να επρόκειτο για ένα είδος υποχρεωτικής υπηρεσίας, όπως η στρατιωτική θητεία σήμερα, κατά την οποία όμως παρέχονταν στους εργάτες και στις οικογένειές τους στέγη, τροφή, ακόμη και περίθαλψη υγείας. Για την ανασκαφή αυτού του νεκροταφείου μίλησε στο «Βήμα» ο διευθυντής των Πυραμίδων της Γκίζας δρ Zahi Hawass.
Η απειλή των τουριστών
Στην Αίγυπτο τον αποκαλούν Mr. Pyramid. Είναι ο κ. Zahi Hawass, ένας από τους διασημότερους αιγύπτιους αρχαιολόγους ο οποίος διευθύνει εδώ και 10 χρόνια τον αρχαιολογικό χώρο της Γκίζας έξω από το Κάιρο. Παράλληλα διδάσκει Αιγυπτιακή Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο του Καΐρου, στο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο στο Κάιρο και στο Πανεπιστήμιο της UCLA των Ηνωμένων Πολιτειών. Οι ανασκαφές που διεξάγει τα τελευταία χρόνια στον αρχαιολογικό χώρο της Γκίζας έφεραν στο φως νέα ευρήματα που είχαν μείνει σκεπασμένα από την άμμο που πατιέται καθημερινά από χιλιάδες ανυποψίαστους τουρίστες. Δίπλα στην πυραμίδα του Μυκερίνου (είναι μία από τις τρεις μεγάλες πυραμίδες της 4ης Δυναστείας του Παλαιού Βασιλείου, 2561-2450 π.Χ.) βρήκε πριν από δύο χρόνια ένα μεγάλο διπλό γλυπτό του Ραμσή Β’. Είναι ένα ημίεργο, ένα γλυπτό που έσπασε κατά την επεξεργασία του και εγκαταλείφθηκε μισοτελειωμένο, με σκαλισμένες επάνω του δύο μορφές. Η μία είναι του Ραμσή και η άλλη είναι η μορφή ενός θεού. Γιατί όμως 1.300 χρόνια μετά τον Μυκερίνο σκαλίζεται στα πόδια της πυραμίδας του ένα υπερμέγεθες άγαλμα του Ραμσή; Δεν είναι σπάνιες οι φορές στην αρχαιολογία όπου τα ευρήματα, αντί να δίνουν απαντήσεις, θέτουν νέα ερωτήματα…
Ο κ. Hawass αποκάλυψε ακόμη δύο πυραμίδες που ήταν θαμμένες στην άμμο, μία μικρή που βρέθηκε δίπλα στην πυραμίδα του Χέοπος και μία άλλη στη Σακκάρα. Η μεγάλη όμως αποκάλυψη είναι το νεκροταφείο των εργατών που έχτισαν τις πυραμίδες. Αυτό το τελευταίο μαζί με ένα μακρόπνοο σχέδιο για την οργάνωση και την κυκλοφορία των επισκεπτών στον αρχαιολογικό χώρο της Γκίζας, σε συνδυασμό με τη συντήρηση των πυραμίδων, είναι τα δύο σημαντικότερα προγράμματα της αρχαιολογικής ομάδας της Γκίζας. Το πρώτο επειδή έτσι καταρρίπτεται η θεωρία ότι οι πυραμίδες χτίστηκαν από δούλους και το δεύτερο επειδή ο κ. Hawass πιστεύει ότι η μεγαλύτερη απειλή και η κύρια αιτία φθοράς των πυραμίδων είναι ο μεγάλος αριθμός των τουριστών που τις επισκέπτονται καθημερινά.
Το νεκροταφείο των οικοδόμων
«Το όνειρό μου ήταν πάντα να βρω και να αποκαλύψω τους τάφους των εργατών που έχτισαν τις πυραμίδες στην Γκίζα. Πίστευα πάντοτε πως τόσο το χωριό όπου έμεναν όσο και το νεκροταφείο τους θα έπρεπε να τα αναζητήσουμε σε μικρή απόσταση από τις πυραμίδες, κάπου στην περιοχή που βρίσκεται νοτιοανατολικά της Σφίγγας» λέει ο κ. Hawass.
Χαμηλά στους πρόποδες του υψιπέδου της Γκίζας, εκεί όπου τελειώνει ο αρχαιολογικός χώρος στα ΝΑ της Σφίγγας, υπάρχει η σύγχρονη κωμόπολη Νάζλετ ελ Σαμάν.
Πριν από λίγα χρόνια, κατά τη διάρκεια αποχετευτικών εργασιών, αποκαλύφθηκαν θεμέλια σπιτιών από ωμούς πλίνθους και πληθώρα κεραμικής καθημερινής χρήσης, κυρίως μαγειρικά σκεύη, που χρονολογούνται από την περίοδο του Παλαιού Βασιλείου.
Δειγματοληπτικές έρευνες που έγιναν στη συνέχεια σε διάφορα σημεία της περιοχής δείχνουν ότι η αρχαία εγκατάσταση επεκτείνεται κάτω από τη σύγχρονη πόλη. Από τα κεραμικά ευρήματα και τα κατάλοιπα τροφών συνάγεται ο τρόπος διαβίωσης των ανθρώπων που έζησαν εδώ και δούλευαν στο μεγάλο εργοτάξιο των πυραμίδων.
Βρέθηκαν οι φούρνοι όπου έψηναν το ψωμί τους, η διάταξη των φτωχικών σπιτιών τους, και οι αρχαιολόγοι γνωρίζουν ότι έπιναν μπίρα και έτρωγαν χοιρινό και μοσχαρίσιο κρέας.
Ως τώρα λίγα ήταν γνωστά για τη ζωή του απλού Αιγύπτιου, του αγρότη ή του εργάτη, που έζησε κατά την περίοδο του Παλαιού Βασιλείου. Στους βασιλικούς και στους περίτεχνους τάφους των ευγενών που βρίσκονται κοντά στις πυραμίδες οι τοιχογραφίες και τα ανάγλυφα μιλάνε για το είδος της ζωής της ανώτερης τάξης, χωρίς πουθενά να γίνεται μνεία για τις χιλιάδες εργάτες που έχτισαν τις πυραμίδες. Ετσι το νεκροταφείο των εργατών που βρέθηκε πρόσφατα δίκαια θεωρείται από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις.
Το νεκροταφείο βρέθηκε τυχαία πριν από λίγα χρόνια, όταν μια αμερικανίδα τουρίστρια έπεσε από το άλογό της το οποίο σκόνταψε σε έναν τοίχο που κανένας δεν γνώριζε ως τότε ότι υπήρχε εκεί. Ο τοίχος αποδείχθηκε ότι ήταν ένας τάφος κτισμένος με πλίνθους. Εχει μια στενή αίθουσα με δύο ψεύτικες πόρτες για να επικοινωνεί ο νεκρός με τους ζωντανούς και να δέχεται τις προσφορές τους. Με κακογραμμένα ιερογλυφικά στις πόρτες αναφέρεται το όνομα του κατοίκου του τάφου και της γυναίκας του, ενώ οι τρεις ταφές που βρέθηκαν σε λάκκους σε ένα διπλανό χώρο ανήκουν στο ζεύγος και σε ένα γιο τους. Μπροστά από το κτίσμα ένα μικρό προαύλιο οριοθετείται από μια χαμηλή μάντρα.
Η μάντρα είναι χτισμένη από σπασμένες πέτρες ενώ κομμάτια από βασάλτη, διορίτη και γρανίτη, περισσεύματα δηλαδή από τις πέτρες που χρησιμοποιήθηκαν για το χτίσιμο των μεγάλων μνημείων που βρίσκονται λίγο ψηλότερα, είναι ενσωματωμένα στους τοίχους του τάφου.
Η ανασκαφή που διεξάγεται εδώ από αιγύπτιους αρχαιολόγους με επικεφαλής τον κ. Hawass βρίσκεται ακόμη στα πρώτα στάδια καθώς υπολογίζεται ότι το νεκροταφείο θα πρέπει να καταλαμβάνει μεγάλη έκταση.
Οι τάφοι των μαστόρων
Στην πραγματικότητα πρόκειται για δύο νεκροταφεία που βρίσκονται το ένα δίπλα στο άλλο. Ψηλότερα στην πλαγιά του αμμόλοφου στέκονται οι τάφοι των εργοδηγών, των σχεδιαστών και των τεχνιτών. Ως το φθινόπωρο είχαν βρεθεί κάπου 43 τάφοι χτισμένοι από πέτρες που περίσσεψαν από την κατασκευή των πυραμίδων.
Πολλοί από τους τάφους αυτού του νεκροταφείου είναι σκαμμένοι στον βράχο και μόνο η πρόσοψή τους είναι χτισμένη. Στο εσωτερικό τους βρέθηκαν κτερίσματα καλής ποιότητας και στους τοίχους ήταν ζωγραφισμένες ψεύτικες θύρες και ιερογλυφικά με παραστάσεις. Οι νεκροί ήταν και εδώ, όπως και στο νεκροταφείο που βρίσκεται χαμηλότερα, θαμμένοι σε λάκκους, οι περισσότεροι σε εμβρυακή στάση, και αρκετοί ήταν μέσα σε ξύλινα φέρετρα. Γραμμένοι στους τοίχους ήταν και οι τίτλοι τους, όπως «επιβλέπων της πυραμίδας», «διευθυντής των σχεδιαστών» ή «επιβλέπων των ξυλουργών» κτλ. Για τον κ. Hawass ο σημαντικότερος τίτλος που βρέθηκε είναι εκείνος του «διευθυντή των βασιλικών έργων».
Χαμηλότερα, στο νεκροταφείο των εργατών, οι τάφοι είναι φτωχικοί, χτισμένοι με ταπεινά υλικά, κυρίως ωμούς πλίνθους, και συνήθως υπήρχαν δύο ταφές. Ως τώρα έχουν αποκαλυφθεί περίπου 700 τάφοι που ανήκουν στους εργάτες που έχτισαν τις πυραμίδες.
Βασιζόμενοι στην κεραμική, στα ονόματα και στους τίτλους των νεκρών και στις άλλες πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν από την ανασκαφή οι αρχαιολόγοι υπολογίζουν ότι το νεκροταφείο άρχισε να λειτουργεί κατά την 4η Δυναστεία, την περίοδο της βασιλείας του Χέοπος, και συνέχισε να χρησιμοποιείται ως το τέλος της 5ης Δυναστείας, δηλαδή περίπου από το 2551 ως το 2323 π.Χ. Πιστεύουν ότι μόνο το 20% των τάφων που είναι σκεπασμένοι από την άμμο έχουν ως τώρα αποκαλυφθεί.
Οι αρχαιολόγοι υπολογίζουν ότι θα χρειαστούν αρκετά χρόνια για να συμπληρωθεί η ανασκαφή του νεκροταφείου των εργατών των πυραμίδων. Οι πληροφορίες ωστόσο που δίνουν τα ευρήματα του νεκροταφείου σε συνδυασμό με τα αποτελέσματα των ανθρωπολογικών ερευνών αλλάζουν δραστικά την εικόνα που είχαμε για έναν από τους μεγάλους πολιτισμούς του αρχαίου κόσμου και καταρρίπτουν τη θεωρία της καταναγκαστικής εργασίας των σκλάβων που είχε επικρατήσει και που οφειλόταν κυρίως στις μεγάλες υπερπαραγωγές του Χόλιγουντ, αλλά ακόμη και σε υπερβολές που περιείχαν αρχαίες μαρτυρίες.
Οι άνθρωποι που έχτισαν τις πυραμίδες, λένε τώρα οι αιγύπτιοι αρχαιολόγοι, ήταν αγρότες οι οποίοι έκαναν μια εκ περιτροπής θητεία, εργάζονταν υπό την επίβλεψη έμπειρων τεχνιτών, ζούσαν με τις οικογένειές τους σε ένα χωριό κοντά στους βασιλικούς τάφους και δεν έχτισαν μόνο τις πυραμίδες των Φαραώ και τα πλούσια νεκροταφεία των ευγενών, αλλά και τους δικούς τους ταπεινότερους τάφους.
Ενδιαφέρουσες πληροφορίες συνάγονται και από τις έρευνες που έκαναν ανθρωπολόγοι στους σκελετούς του νεκροταφείου. Κατ’ αρχήν διαπιστώθηκε ότι κανένας από τους εργάτες δεν είχε μουμιοποιηθεί, κάτι που συνηθιζόταν μόνο για τους νεκρούς των Φαραώ και των ευγενών. Οι μελέτες έδειξαν ότι άνδρες και γυναίκες έχαιραν ίσης μεταχείρισης, ήταν θαμμένοι σε εμβρυακή στάση, με το πρόσωπο στην ανατολή και το κεφάλι στον βορρά, ότι οι περισσότεροι άνδρες πέθαναν σε ηλικία 30 ή το πολύ 35 ετών ενώ στις γυναίκες οι στατιστικές δίνουν χαμηλότερο μέσο όρο ζωής, γεγονός που αποδίδεται στην υψηλή θνησιμότητα κατά τον τοκετό. Τα ευρήματα αυτά για τον γυναικείο πληθυσμό έρχονται σε αντίθεση με αντίστοιχα από τα πλούσια νεκροταφεία των ευγενών που έχουν αποκαλυφθεί σε άλλα σημεία της Γκίζας, όπου διαπιστώθηκε ότι οι γυναίκες ζούσαν πέντε ως 10 χρόνια περισσότερο από αυτές που βρέθηκαν στο νεκροταφείο των εργατών.
Ακόμη η μελέτη των σκελετών έδειξε ότι πολλοί εργάτες υπέφεραν από εκφυλιστική αρθρίτιδα της σπονδυλικής στήλης και των γονάτων καθώς και από παραμορφώσεις των οστών της πλάτης.
Βρέθηκαν επίσης δύο σκελετοί που είχαν υποστεί ακρωτηριασμό, που όμως είχαν θεραπευτεί όσο ζούσαν, ενώ σε ένα ανδρικό κρανίο διαπιστώθηκε ότι ο συγκεκριμένος άνθρωπος θα πρέπει να υπέφερε από κάποιον όγκο και να υποβλήθηκε σε επιτυχή εγχείρηση εγκεφάλου.
