Για όποιον στάθηκε έστω και για λίγο στην απόκοσμη ράχη του Μυστρά, ανάμεσα στα ερείπια, με τον Ταΰγετο, το μαγικό βουνό, να ρίχνει πάνω του τον προστατευτικό του ίσκιο, δεν είναι δύσκολο να νιώσει τις πνοές της Ιστορίας: από τον Φράγκο Γουλιέλμο Β’ τον Βιλεαρδουίνο ο τόπος πέρασε στους Καντακουζηνούς που στέριωσαν το δεσποτάτο του Μορέως, από εκείνους στους Παλαιολόγους, με τελευταίο δεσπότη του Μυστρά τον λαοφίλητο και τραγικό κυρ-Κωνσταντίνο, για να πέσει στα χέρια των Οθωμανών το 1460. Ο Γκαίτε πάλι έδωσε στο μέρος μια συμβολική σημασία – εδώ βάζει να ενώνονται το πρότυπο της αρχαιοελληνικού κάλλους, η Ελένη, με τον ιπποτικό ρομαντισμό της Δύσης, που ενσαρκώνει ο Φάουστ. Καρπός αυτής της ένωσης ο Ευφορίων, μία από τις μορφές εκείνες που καθιερώθηκε να θεωρούνται προστάτες των τεχνών και των γραμμάτων. Διόλου λοιπόν περίεργο που μια πλειάδα νεοελλήνων συγγραφέων τραγούδησε τις γητειές – μυστικές αλλά και φανερές – του Μυστρά.
Ο Παλαμάς στον Δωδεκάλογο του γύφτου, όπως άλλωστε και ο Καζαντζάκης στην Αναφορά στον Γκρέκο αναγνωρίζουν ότι στον ιερό αυτό λόφο, ανάμεσα στα σπουδαία μυκηναϊκά κέντρα στο Βαφειό και τις Αμύκλες, το ιερό της Ορθίας Αρτέμιδας και την ακρόπολη της αρχαίας Σπάρτης, γεννήθηκε η νέα Ελλάδα. Ο Κώστας Ουράνης μεταμορφώνει τον Μυστρά σε ένα μαγικό παραμύθι καθώς «όλα ήταν σιγή, φως και λουλούδια, που έπνιγαν τα πάντα. Γέμιζαν τις μεγάλες τρύπες των χαλασμάτων, στόλιζαν τις αυλές, σκαρφάλωναν στις επάλξεις των τειχών και συνωστίζονταν στο πέρασμά τους σαν ένας χαρωπός μικροσκοπικός λαός». Ενώ ο Φώτης Κόντογλου στέκει συντετριμμένος αλλά και οργισμένος μπροστά στον βράχο του Μυστρά: «Η Λακωνία ήτανε η πιο βυζαντινή επαρχία της Ελλάδας, και τώρα κατάντησε αγνώριστη. Στις εκκλησιές ψέλνουνε φράγκικα, σαν να βρίσκεται κανένας σε κανένα λεβαντίνικο κέντρο, οι εικόνες είναι κακομοιριασμένες χαλκομανίες, που τις φτιάνει κάθε μπογιατζής. Πού; Δίπλα στην Περίβλεπτο και στο Αφεντικό και στην Παντάνασσα, δηλαδή δίπλα στα αριστουργήματα της Ελληνικής χριστιανικής τέχνης, που δεν θα ξαναγίνουνε άλλη μια φορά, και που τα θαυμάζει η οικουμένη, όχι γιατί είνε αρχαία (αρχαίες είνε κ’ οι πέτρες και τα ποτάμια και τα σύννεφα κι’ όλα), αλλά γιατί είνε εξαίσια, αθάνατα, άφθαρτα αριστουργήματα. Κι όπως φαίνεται, για αριστουργήματα δεν ήμαστε εμείς οι εκφυλισμένοι, και για τούτο θέλουμε τις κοκκινοπράσινες χαλκομανίες, που αξίζουνε πέντε στον παρά».
Τον Ιούνιο του 1954 ο Γιάννης Ρίτσος γράφει εδώ την «Κυκλική δόξα» του, που περιλαμβάνεται στη συλλογή Προσχέδια: «Κ’ είσουν εσύ, ο Περίβλεπτος, κλεισμένος (σε είδαμε)/ μέσα στην κυκλική σου δόξα-αμίλητος, / κλεισμένος, ανεβαίνοντας κλεισμένος, / όπως κι ο ήλιος μες στον κύκλο της φωτιάς του, / καίγοντας τη μεταλλική του σάρκα, / καίγοντας και φωτίζοντας, φωτίζοντας και καίγοντας». Ο Αγγελος Σικελιανός, υποκύπτοντας στην ιστορική και συγκινησιακή φόρτιση που υπαγορεύει ο Μυστράς, θα μας δώσει τον συγκλονιστικό Πλήθωνα, ενώ ο Οδυσσέας Ελύτης το ποίημα Θάνατος και ανάστασις του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, όπου «Αναποδογυρισμένα στις χωματερές αλόγατα σωρός τα/ χτίσματα μικρά μεγάλα θρουβαλιασμός και σκόνης άναμμα/ μέσ’ στον αέρα/ Πάντοτε με μια λέξη μέσ’ στα δόντια του άσπαστη κειτάμενος/ Αυτός/ ο τελευταίος Ελληνας!». Πλήθος ακόμα συγγραφέων, περισσότερο ή λιγότερο σημαντικών, έκαναν στίχο ή πεζό τη συγκίνησή τους από τον τόπο. Ανάμεσά τους και οι Νίκος Βέης, Ηλίας Βενέζης, Γιάννης Γκίκας, Δημήτρης Δούκαρης, Αγις Θέρος, Δημήτρης Κράνης, Στράτης Μυριβήλης, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Κώστας Πασαγιάννης, Τατιάνα Σταύρου, Αθηνά Ταρσούλη, Αγγελος Τερζάκης.
