* 70.000 θύματα προστέθηκαν σε εκείνα της Χιροσίμας προς χάριν ενός πειράματος
Κάθε τέτοια μέρα, με την επέτειο της πυρηνικής καταστροφής της Χιροσίμας και του Ναγκασάκι στις 6 και 9 Αυγούστου του 1945, επανέρχεται στην επικαιρότητα το ερώτημα της σκοπιμότητας των δύο αυτών βομβαρδισμών, αν πράγματι είχαν στόχο τη λήξη του Β´ Παγκοσμίου Πολέμου ή τη δοκιμή δύο νέων και διαφορετικών πυρηνικών όπλων.
Επανειλημμένως, στο παρελθόν, έχουμε επιχειρηματολογήσει πως τουλάχιστον η δεύτερη πυρηνική καταστροφή στο Ναγκασάκι ήταν άχρηστη για την επίσπευση του Β´ Παγκοσμίου Πολέμου και χιλιάδες θύματα προστέθηκαν σε αυτά της Χιροσίμας, απλώς για να γίνει ένα πείραμα με μια άλλη καινούργια πυρηνική βόμβα που ήταν πλουτωνίου-239.
Ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ Χάρι Τρούμαν, όπως έγραψε και στα απομνημονεύματά του, ήθελε με τη στρατιωτική χρήση της πυρηνικής βόμβας να προλάβει να σώσει 500.000 αμερικανικές ζωές που θα έπεφταν στα πεδία των μαχών με τους Ιάπωνες, αν ο πόλεμος συνεχιζόταν. Το νούμερο αυτό έχει έντονα αμφισβητηθεί και από τους ίδιους τους αξιωματούχους του Τρούμαν. Και μόνο το πυρηνικό ολοκαύτωμα της Χιροσίμας ήταν υπεραρκετό για να αναγκάσει τον τότε ιάπωνα αυτοκράτορα να παραδοθεί. Και ο δεύτερος βομβαρδισμός, με τους 70.000 νεκρούς, διαψεύδει τους ισχυρισμούς του Τρούμαν.
Βεβαίως, η ευθύνη της απόφασης για τη ρίψη της πυρηνικής βόμβας δεν ανήκει ολόκληρη στον τότε πρόεδρο των ΗΠΑ. Ενα μεγάλο μερίδιο ανήκει στους πυρηνικούς επιστήμονες που τότε συνηγόρησαν υπέρ της χρήσης της και με αυτόν τον τρόπο έδωσαν το πράσινο φως για την καταστροφή των δύο ιαπωνικών πόλεων.
Εφέτος παρουσιάζουμε ένα άκρως απόρρητο τότε έγγραφο που υπέγραψε ο φυσικός Τζ. Ρόμπερτ Οπενχάιμερ για λογαριασμό μιας ομάδας φυσικών που μαζί είχαν αναλάβει την έρευνα και τη δοκιμή της πυρηνικής βόμβας. Είναι από τις σπάνιες φάσεις του κολοσσιαίου προγράμματος Manhattan, στην οποία εκφράζονται γραπτώς οι αμερικανοί επιστήμονες εκείνης της εποχής γύρω από το θέμα της χρήσης των πυρηνικών όπλων. Και φαίνεται επίσης έντονα το αίσθημα της μειωμένης ευθύνης που διέθεταν απέναντι στην ανθρωπότητα.
Η άκρως απόρρητη έκθεση προτροπής για άμεση χρήση των πυρηνικών όπλων, 16 Ιουνίου 1945, υπογεγραμμένη από τον Τζ. Οπενχάιμερ για λογαριασμό του Επιστημονικού Συμβουλίου της Προσωρινής Επιτροπής της Πυρηνικής Ενέργειας, μέλη της οποίας ήσαν, εκτός του Οπενχάιμερ, και οι Α. Compton, G. Lawrence, Ε. Fermi, φυσικοί με βραβεία Νομπέλ (U.S. National Archives, Record Group 77, Records of the Office of the Chief of Engineers, Manhattan Engineer District, Harrison-Bundy File, Folder #76), έχει ως εξής:
Κατά τη γνώμη μας, μια χρήση της πυρηνικής ενέργειας θα πρέπει να είναι τέτοια ώστε να προάγει σε ικανοποιητικό βαθμό τις διεθνείς μας σχέσεις. Ταυτόχρονα, αναγνωρίζουμε το καθήκον έναντι του έθνους μας να χρησιμοποιήσουμε το όπλο αυτό για να βοηθήσουμε τη διάσωση των αμερικανών στρατιωτών στον πόλεμο με την Ιαπωνία.
Για την εκπλήρωση αυτών των καθηκόντων, προτείνουμε πριν από τη χρήση τους να ενημερωθούν η Μ. Βρετανία, η Ρωσία, η Γαλλία και η Κίνα ότι έχουμε κάνει σημαντικές προόδους στα πυρηνικά όπλα, σε σημείο ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν άμεσα σε αυτόν τον πόλεμο και ότι θα δεχόμαστε με ευχαρίστηση τις δικές τους προτάσεις στο πώς θα μπορούσαμε να συνεργαστούμε, ώστε αυτή η πρόοδος να συμβάλει στη βελτίωση των διεθνών σχέσεων.
Οι γνώμες των επιστημονικών συνεργατών μας για την αρχική χρήση των πυρηνικών όπλων δεν είναι ομόφωνες, αλλά κυμαίνονται από μια καθαρά τεχνολογική επίδειξη ως μια καθαρά στρατιωτική χρήση που θα προκαλούσε την παράδοση του εχθρού. Αυτοί που συνηγορούν σε μια τεχνολογική επίδειξη θα επιθυμούσαν να κηρυχθεί εκτός νόμου η χρήση τους και εκφράζουν τον φόβο ότι αν τα χρησιμοποιήσουμε τώρα, η θέση μας σε μελλοντικές διαπραγματεύσεις θα είναι προδεδικασμένη. Αλλοι επισημαίνουν την ευκαιρία να σωθούν αμερικανικές ζωές με την άμεση χρήση των πυρηνικών όπλων και πιστεύουν ότι η χρήση αυτή θα βοηθήσει τις διεθνείς προοπτικές, με το σκεπτικό ότι θα ενδιαφέρονται περισσότερο για το πέρας του πολέμου παρά για την εξάλειψη των ειδικών αυτών όπλων.
Φάνηκε να είμαστε, συνεχίζει ο Οπενχάιμερ, πιο κοντά στις τελευταίες αυτές απόψεις και δεν βλέπουμε μια τεχνολογική επίδειξη, απ’ ό,τι μια επίσπευση του τέλους του πολέμου, δηλαδή δεν βλέπουμε άλλη εναλλακτική λύση από την άμεση στρατιωτική χρήση.
Σε σχέση με τις γενικές αυτές απόψεις της εφαρμογής της πυρηνικής ενέργειας, είναι ολοφάνερο πως ως επιστήμονες δεν έχουμε ιδιοκτησιακές απαιτήσεις. Είναι αλήθεια ότι βρισκόμαστε ανάμεσα στους λιγοστούς πολίτες που είχαν την ευκαιρία να δώσουν σημαντικές προοπτικές σε αυτά τα προβλήματα τα περασμένα χρόνια. Παρ’ όλα αυτά, δεν έχουμε καμία απαίτηση ν’ αναλάβουμε ειδικές αρμοδιότητες λύνοντας τα πολιτικά, κοινωνικά και στρατιωτικά προβλήματα που προκάλεσε η εμφάνιση της πυρηνικής ενέργειας.
Σήμερα το έγγραφο αυτό δεν είναι πλέον απόρρητο, λόγω της ισχύουσας αμερικανικής νομοθεσίας, αξίζει όμως να σχολιαστεί και να επισημανθεί ιδιαίτερα η ηθική ευθύνη των επιστημόνων.
Η αποτύπωση σε αυτό το κείμενο της στάσης των φυσικών που κατασκεύασαν την εποχή εκείνη την πρώτη πυρηνική βόμβα είναι αποκαλυπτική. Σε αυτό:
α. Οι επιστήμονες θέτουν δύο στόχους. Πρώτον, την αναβάθμιση των ΗΠΑ στις διεθνείς σχέσεις τους με τις άλλες χώρες λόγω του πλεονεκτήματος της κατοχής της πυρηνικής βόμβας και, δεύτερον, το καθήκον τους ως αμερικανών πολιτών να συμβάλλουν στη νίκη των ΗΠΑ και στον τερματισμό του πολέμου.
β. Αισθάνονται την ανάγκη να επικοινωνήσουν με τους συναδέλφους τους Βρετανούς, Ρώσους, Γάλλους και Κινέζους και να συνεργαστούν στη χρήση της πυρηνικής ενέργειας. Είναι ίσως η αντίδραση του επιστήμονα που αισθάνεται ενοχή και αναζητεί με τη βοήθεια των συναδέλφων του το μοίρασμα της ενοχής αυτής.
γ. Εκφράζεται η έλλειψη ομοφωνίας μεταξύ τους με δύο διαφορετικές απόψεις. Η μια πλευρά πρότεινε να χρησιμοποιηθεί η βόμβα για την επίδειξη ισχύος και να τεθεί εκτός νόμου κάθε στρατιωτική εφαρμογή. Η άλλη πλευρά πρότεινε να χρησιμοποιηθεί η βόμβα για τον θάνατο δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων.
δ. Λαμβάνεται η απόφαση να προταθεί η δυναμική χρήση της βόμβας, δηλαδή η άμεση στρατιωτική χρήση της εναντίον της Ιαπωνίας.
ε. Αναδεικνύεται η αποποίηση της ευθύνης των φυσικών αυτών, που προβάλλουν το πρόσχημα ότι δεν είναι αρμόδιοι να καθορίσουν τα πολιτικά, κοινωνικά και στρατιωτικά προβλήματα, τα οποία απορρέουν από τη χρήση αυτή της επιστήμης τους, παρ’ ότι η προηγούμενη απόφασή τους είναι καθαρά πολιτική και κοινωνική.
Θα πρέπει όμως να τονίσουμε ότι γνώριζαν πολύ καλά, από τις πυρηνικές δοκιμές στο παρελθόν, το καταστρεπτικό μέγεθος του ωστικού και θερμικού κύματος μιας πυρηνικής έκρηξης και δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως άλλοθι η οποιαδήποτε άγνοια. Αυτό που δεν γνώριζαν καλά ήταν το αποτέλεσμα της ραδιενεργού δόσης στα θύματα της πυρηνικής βόμβας. Δηλαδή, ποιες είναι οι θανατηφόρες δόσεις και ποιες είναι οι δόσεις που προκαλούν διάφορα είδη θανατηφόρων και μη καρκίνων. Ενα πολύ σημαντικό θέμα που ήθελαν να διερευνήσουν ήταν το αν και κατά πόσον το αποτέλεσμα της ραδιενέργειας μπορούσε να επηρεάσει τις επόμενες γενιές. Με λίγα λόγια, συνέβαλαν σε μια πυρηνική δοκιμή σε πραγματικές συνθήκες.
Είναι γεγονός, και δεν επιδέχεται αμφισβήτηση, ότι αν αυτοί οι επιστήμονες ηρνούντο να συνηγορήσουν υπέρ της στρατιωτικής χρήσης της πυρηνικής βόμβας, τα εγκλήματα αυτά δεν θα τα είχαν ποτέ αποφασίσει οι πολιτικοί. Πολύ δε περισσότερο, αν είχαν ενεργοποιηθεί και είχαν ανακοινώσει την αντίθεσή τους στην εφαρμογή αυτής της έρευνας που απέβλεπε στη μαζική καταστροφή. Η στάση αυτών των επιστημόνων θα πρέπει να λειτουργήσει αποτρεπτικά στους σημερινούς που έχουν εμπλακεί, άμεσα ή έμμεσα, σε έρευνες σχετικές με τη χρήση όπλων μαζικής καταστροφής και έχουν χρέος να παρεμβαίνουν και στα πολιτικά και στα κοινωνικά προβλήματα, αφού αυτά εξαρτώνται έντονα από τη χρήση της επιστήμης τους.
Ο κ. Αθανάσιος Κ. Γεράνιος είναι επίκουρος καθηγητής του Τομέα Πυρηνικής και Σωματιδιακής Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
