Η «μουσική του Σύμπαντος» σε εξισώσεις
Το πιο ενδιαφέρον με τον Αϊνστάιν είναι το εξής: αρνείται κατηγορηματικά ότι οι επιστημονικές ανακαλύψεις του έχουν την παραμικρή σχέση με την κοσμοθεωρία του, με τις αντιλήψεις του για τη ζωή. Δεν δέχεται καμία «σχετικότητα» σε ό,τι αφορά τις αξίες. Τις θεωρεί αμετάβλητες. Και σε όσους διαφωνούν ή έχουν παραποιήσει τα λεγόμενά του, απαντά με το ισχυρότερο όπλο του: την ίδια τη θεωρία της σχετικότητας. Αυτό είναι το σημαντικότερο επιχείρημά του ακλόνητο επιχείρημα, αφού βασίζεται στο ίδιο το Σύμπαν. Ολους όσοι επιμένουν ότι η θεωρία του μπορεί να έχει εφαρμογή και στον χώρο της φιλοσοφίας (υποστηρίζοντας συνήθως αυτό το απλοϊκό και γνωστό «όλα είναι σχετικά») τους κάνει θεωρητικούς εχθρούς του. Βάσει της ίδιας λογικής, λέω εγώ, ο Κολόμβος θα μπορούσε να έχει αρνηθεί ότι ανακάλυψε μια νέα ήπειρο! Τέλος πάντων… Το θέμα είναι ότι η ανθρωπότητα θεωρεί τον Αλβέρτο Αϊνστάιν έναν Χριστόφορο Κολόμβο τού σήμερα.
Η φωνή του είναι ευχάριστη. Εχει το μέταλλο και τον γλυκό ήχο της καμπάνας. Τα λόγια του είναι σύντομα και σαφή. Του αρκεί μία φράση για να κατατροπώσει την επιπόλαιη «εφαρμογή» του όρου «σχετικότητα» στη φιλοσοφία και στη ζωή.
«Δεν υπάρχει πιο «κακοποιημένη» θεωρία από τη θεωρία της σχετικότητας» λέει. «Τα συμπεράσματά μου έχουν παρερμηνευθεί. Πώς παίζει ένα παιδί με ένα κουκλάκι; Ε, έτσι παίζουν και οι φιλόσοφοι με τις λέξεις μου. «Σχετικότητα», έτσι όπως την εννοώ εγώ, σημαίνει απλώς ότι ορισμένα φυσικά ή μηχανικά φαινόμενα που κάποτε θεωρούνταν σταθερά και ακλόνητα είναι σχετικά ως προς άλλα φαινόμενα της φυσικής και της μηχανικής. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλα στη ζωή είναι σχετικά, ότι μπορούμε να ισοπεδώνουμε τα πάντα σε αυτόν τον κόσμο».
Ο Αϊνστάιν είναι ένας ζωντανός μύθος. Οπως ο Ναπολέων ή ακόμη και ο Μουσολίνι, αν θέλετε… Από τον καιρό του Κοπέρνικου, του Γαλιλαίου και του Νεύτωνος κανένας άλλος δεν έφερε τέτοια ανατροπή στη θεώρησή μας για το Σύμπαν. Το Σύμπαν του Αϊνστάιν είναι πεπερασμένο. Μέσα από τα δικά του μάτια ο χρόνος και ο χώρος είναι έννοιες αλληλένδετες. Ο χρόνος εκφράζεται με μια τέταρτη διάσταση. Το δικό του Διάστημα έχει σφαιρικό σχήμα. Αυτός μάς δίδαξε ότι το φως ταξιδεύει σε καμπύλη τροχιά.
Η υπομονή του είναι απεριόριστη. Του αρέσει να εξηγεί τις θεωρίες του. Οπως όλοι οι «γεννημένοι καθηγητές», ο Αϊνστάιν δεν ενοχλείται με τις ερωτήσεις. Οταν ασχολείται με ένα θέμα που συμπεριλαμβάνει ένα πολύπλοκο μαθηματικό πρόβλημα, παίρνει το μολύβι και γεμίζει τη μία σελίδα πίσω από την άλλη με τις πλέον δυσνόητες εξισώσεις. Δεν ανατρέχει σε κανένα κείμενο. Επεξεργάζεται τους τύπους μόνος του, στην πορεία. Και συνήθως αυτός ο νέος τύπος που προκύπτει είναι πιο ξεκάθαρος και πιο κατανοητός από οποιαδήποτε άλλη εξίσωση που συναντάς στα βιβλία.
– Πώς μπορώ να πάρω έστω και μια μικρή ιδέα, μια γεύση, αυτού που ονομάσατε «τέταρτη διάσταση»;
«Φαντασθείτε (σ.σ.: απαντώντας έγειρε ανεπαίσθητα το κεφάλι του, αυτό το πολύτιμο κεφάλι με τα λευκά, σγουρά μαλλιά) μια σκηνή σε δισδιάστατο χώρο. Το πορτρέτο ενός άνδρα π.χ. που κάθεται σε ένα παγκάκι. Μπροστά από το παγκάκι υπάρχει ένα δέντρο. Φαντασθείτε τώρα ότι ο άνδρας μετακινείται από το παγκάκι προς έναν βράχο που βρίσκεται στην άλλη πλευρά του δέντρου. Αδύνατον να φθάσει στον βράχο αν δεν περάσει πρώτα μπροστά ή πίσω από το δέντρο. Αυτό είναι εντελώς αδύνατον σε έναν χώρο δύο διαστάσεων. Θα μπορούσε να φθάσει ως τον βράχο μόνο ταξιδεύοντας μέσω της τρίτης διάστασης. Φαντασθείτε τώρα έναν άλλον άνθρωπο να κάθεται στο ίδιο παγκάκι. Πώς έφθασε ως εκεί; Αν λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι δύο σώματα δεν δύνανται να καταλάβουν τον ίδιο χώρο την ίδια στιγμή, τότε ο δεύτερος άνδρας κάθησε στο παγκάκι είτε πριν είτε μετά τη μετακίνηση του πρώτου άνδρα. Με άλλα λόγια, έπρεπε να μεταφερθεί στον χρόνο. Ο χρόνος είναι η τέταρτη διάσταση. Ακολουθώντας τους ίδιους συλλογισμούς μπορούμε να κατανοήσουμε ακόμη και πέντε, έξι ή και περισσότερες διαστάσεις. Αν θεωρήσουμε ότι υπάρχουν περισσότερες διαστάσεις, αυτομάτως θα απλοποιηθούν πάμπολλα μαθηματικά προβλήματα. Θα κατανοήσουμε «άλυτα» ως τώρα ζητήματα».
Προσπάθησα να λύσω τις απορίες μου όσον αφορά την πέμπτη διάσταση. Λυπάμαι, αλλά πρέπει να παραδεχθώ ότι δεν θυμάμαι την απάντηση μπορεί και να μην κατάλαβα «γρυ». Ο Αϊνστάιν είπε κάτι για μια μπάλα η οποία, αφού εκσφενδονισθεί, ενδέχεται να εξαφανισθεί σε μία από τις δύο τρύπες. Η μία από αυτές τις τρύπες είναι η πέμπτη διάσταση και η άλλη η έκτη. Πιο εύκολο είναι για εμένα να κατανοήσω την επιστημονική ανακοίνωση που έκανε το 1929, ερμηνεύοντας το Σύμπαν με ηλεκτρομαγνητικούς όρους. Για να καταλήξει σε αυτό το συμπέρασμα ο Αϊνστάιν θεωρούσε απαραίτητο να εκφράσει τη βαρύτητα με όρους ηλεκτρισμού. Ο απαιτούμενος τύπος για να επιτευχθεί ένας τέτοιος σκοπός είναι τόσο πολύπλοκος, ώστε με τη διατύπωση της ερμηνείας του υποχρεώθηκε παράλληλα να δημιουργήσει ένα νέο σύστημα ανώτερων μαθηματικών. Ο Αϊνστάιν ανακάλυψε τις παράλληλες ευθείες με τη βοήθεια της τέταρτης διάστασης. «Δεν υπάρχει άνθρωπος» είπε ο Αϊνστάιν «που να κάθεται άνετα στην πολυθρόνα του σαλονιού του σπιτιού του στο Βερολίνο και να μπορεί να αντιλαμβάνεται τέσσερις διαστάσεις χωρίς τη βοήθεια των μαθηματικών. Ούτε καν τις τρεις διαστάσεις δεν είμαστε ικανοί να αντιληφθούμε χωρίς τη βοήθειά τους».
– Τι σημαίνει δηλαδή αυτό; Οτι δεν πιστεύετε στις τέσσερις διαστάσεις;
«Πιστεύω, αλλά με αφηρημένο τρόπο. Ο ανθρώπινος νους είναι ανίκανος να δει και να εκφράσει με εικόνες αυτές τις διαστάσεις ούτε καν τον ηλεκτρισμό. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι είναι λιγότερο πραγματικές από τον ηλεκτρομαγνητισμό, την ισχύ που ελέγχει το Σύμπαν μας και στην οποία οφείλουμε την ύπαρξή μας. Δυστυχώς, η τελευταία μου θεωρία δεν είναι παρά μια υπόθεση που αναμένει την απόδειξή της. Δεν συμβαίνει το ίδιο με τη θεωρία της σχετικότητας, η οποία έχει επιβεβαιωθεί από πληθώρα ανεξάρτητων ερευνητών και για την οποία μπορούμε να πούμε ότι είναι πλέον οριστικά θεμελιωμένη».
Η κυρία Αϊνστάιν, σύζυγος, βοηθός και εξαδέλφη του επιστήμονα, ξαναγέμισε τα ποτήρια μας με χυμό φράουλας και τα πιάτα μας με φρουτοσαλάτα. Ο Αϊνστάιν δεν πίνει κανένα αλκοολούχο ποτό αλλά του είναι αδύνατον να αντισταθεί στον πειρασμό του καπνίσματος. Καπνίζει πολύ περισσότερα τσιγάρα από όσα θα έπρεπε και το απολαμβάνει σαν μαθητής που κάνει «ζαβολιά». Η στενή συγγένεια μεταξύ του Αϊνστάιν και της συζύγου του αποτυπώνεται στο μέτωπό τους. Το επάνω μέρος του προσώπου τους μοιάζει πολύ. Οι πατεράδες τους ήταν αδέλφια και οι μητέρες τους αδελφές! Ο Αϊνστάιν μεγάλωσε με την εξαδέλφη του. Ηταν πολύ στενοί φίλοι από παιδιά. Οταν η μοίρα τούς χώρισε και πήρε ο καθένας τον δρόμο του, στην αρχή της ζωής τους, ο Αϊνστάιν παντρεύτηκε μια σερβικής καταγωγής λαμπρή επιστήμονα με την οποία απέκτησε δύο γιους. Η παιδική του φίλη, η σημερινή κυρία Αϊνστάιν, επίσης παντρεύτηκε και έγινε μητέρα. Ο σύζυγός της πέθανε λίγα χρόνια μετά τον γάμο. Κάποια δύναμη, πιο ισχυρή από αυτές που ο καθηγητής φυλακίζει στις δυναμικές εξισώσεις του, έφερε και πάλι κοντά τα δύο εξαδέλφια. Ο Αλβέρτος Αϊνστάιν πήρε διαζύγιο από τη μαθηματικό σύζυγό του και παντρεύτηκε την πρώτη εξαδέλφη του.
Η πάλη του Αϊνστάιν με τη μοίρα δεν δηλητηρίασε με κατήφεια τον διάλογό μας. Ως και η τελευταία ρυτίδα του προσώπου του εκφράζει εγκαρδιότητα και ανακλά αδάμαστη υπερηφάνεια. Με την ευκαιρία των πεντηκοστών γενεθλίων του, τον Μάρτιο του 1929, ο δήμος του Βερολίνου χάρισε στον Αϊνστάιν ένα όμορφο σπίτι με κήπο. Δυστυχώς αργότερα ανακαλύφθηκε ότι το σπίτι δεν ήταν ιδιοκτησία της πόλης. Η επόμενη κίνηση ήταν να προσφέρουν στον μεγάλο μαθηματικό ένα κομμάτι γης αλλά, όπως φαίνεται, προέκυψε για άλλη μια φορά πρόβλημα, ένα λάθος σχετικά με τον τίτλο ιδιοκτησίας. Οταν ο δήμος, ένοχος πλέον για όλη αυτή τη σύγχυση, του προσέφερε ένα τρίτο κομμάτι γης, ο Αϊνστάιν, οργισμένος, αποφάσισε να χτίσει ένα εξοχικό με τις δικές του οικονομίες. Κάποιοι φίλοι και θαυμαστές επιχείρησαν να αποκαταστήσουν την ανοησία του δήμου του Βερολίνου δωρίζοντάς του ένα υπέροχο οικόπεδο, αλλά ο Αϊνστάιν αρνήθηκε: «Δεν λέω. Μπορώ να δεχθώ ένα δώρο από μια κοινότητα αλλά δεν μπορώ να δεχθώ τέτοιο δώρο από ένα άτομο. Κάθε δώρο που δέχεται κανείς είναι και δέσμευση. Κατά καιρούς» πρόσθεσε με ταλμουδική σοφία «τα πράγματα για τα οποία πληρώνουμε περισσότερο είναι εκείνα που αποκτούμε χωρίς κανένα αντάλλαγμα».
Αν και είναι ο πιο πολυσυζητημένος επιστήμων του κόσμου, ο Αϊνστάιν αρνείται να κεφαλαιοποιήσει τη φήμη του. Οταν κάποτε του προτάθηκε να διαφημίσει μια μάρκα αμερικανικών τσιγάρων, ξέσπασε σε γέλια. Εχει επίγνωση του γεγονότος ότι η φήμη του τον διαχωρίζει από τους υπόλοιπους ανθρώπους. Ξέρει πολύ καλά ότι οφείλει να διατηρήσει με κάθε τρόπο την πνευματική ακεραιότητά του. Οδηγό στη ζωή του έχει τη σεμνότητα και φύλακα αυτής τη σύζυγο-εξαδέλφη, η οποία ενισχύει αυτές τις τάσεις απομονωτισμού. Ο Αϊνστάιν απέρριψε πολύ καλές προσφορές, αρνούμενος να καταγράψει τις θεωρίες του και τη ζωή του σε βιβλίο που θα απευθυνόταν στο ευρύ αναγνωστικό κοινό. «Θεωρώ απαράδεκτο» επαναλαμβάνει κάποιες φορές «το να κερδίζω χρήματα από την επιστήμη μου. Οι δάφνες δεν ξεπουλιούνται σαν να είναι δεμάτια βαμβακιού».
Ο Αϊνστάιν βρίσκει τις λύσεις στα προβλήματα μαθηματικά και μη που τον απασχολούν στη μοναξιά του τελευταίου ορόφου της κατοικίας του στη Χάμπερλαντστράσε. Πίστευα ότι αν έμπαινα στο κρησφύγετό του θα ανακάλυπτα μυστήρια εργαλεία και περίεργα βιβλία. Δεν θα παραξενευόμουν καθόλου αν το σπίτι του έμοιαζε με εργαστήριο μάγου του Μεσαίωνα. Ηταν όμως μοιραίο να απογοητευθώ. Ο Αϊνστάιν δεν έχει καμία πρόθεση να συναγωνισθεί τον δόκτορα Φάουστ. Στο σπίτι του έχει βιβλία, μερικές φωτογραφίες και εικόνες του Φάραντεϊ, του Μάξγουελ και του Νεύτωνος. Δεν είδα ούτε τρίγωνα ούτε χάρακες ούτε διαβήτες. Το μοναδικό εργαλείο που χρησιμοποιεί είναι το μυαλό του. Δεν χρειάζεται βιβλία. Ο εγκέφαλός του είναι η βιβλιοθήκη του.
Θεωρητικός στοχαστής, πρακτικός μηχανικός, αθλητής και καλλιτέχνης, ο Αϊνστάιν πλησιάζει πολύ το αρχαίο ελληνικό ιδεώδες της αρμονικής εξέλιξης. Οταν δεν κάνει βαρκάδα ή όταν δεν επιτρέπει στον νου του να ελίσσεται ταξιδεύοντας στις τέσσερις διαστάσεις, του αρέσει να παίζει βιολί. Την ώρα που περίμενα έξω από την πόρτα του σπιτιού του μου φάνηκε ότι άκουσα να ηχούν κάποιες μαγικές νότες. Επαιζε ο ίδιος; Δεν ξέρω. Πάντως τη στιγμή που έμπαινα σκέπαζε προσεκτικά το βιολί του με τον ίδιο τρόπο που μια μητέρα θα έβαζε το παιδί της στο κρεβάτι.
«Αν δεν ήμουν φυσικός» μου εξομολογήθηκε με ένα νοσταλγικό και απολογητικό ταυτόχρονα χαμόγελο «ίσως ήμουν μουσικός. Πολύ συχνά σκέπτομαι με μουσικό τρόπο. Βιώνω τις ονειροπολήσεις μου δίνοντάς τους μουσική υπόσταση. Βλέπω τη ζωή μου με μουσικούς όρους».
– Αν πάντως είχατε αποφασίσει να γίνετε μουσικός, πιθανότατα θα ξεπερνούσατε τον Ρίχαρντ Στράους. Ισως να καταφέρνατε κιόλας να μας προσφέρετε τη μουσική της τέταρτης διάστασης…
«Δεν ξέρω να σας πω αν στον χώρο της μουσικής θα ήμουν δημιουργικός. Αυτό που γνωρίζω σίγουρα είναι ότι το βιολί μου μού προσφέρει τη μεγαλύτερη απόλαυση στη ζωή».
Οι μουσικές προτιμήσεις του Αϊνστάιν είναι αυστηρά κλασικές. Δεν «συμβιβάζεται» ούτε καν με τη μουσική του Βάγκνερ. Λατρεύει τον Μότσαρτ και τον Μπαχ. Προτιμά τα δικά τους έργα από την αρχιτεκτονική μουσική του Μπετόβεν. Παρ’ ότι η παγκόσμια φήμη του τον ωθεί στην αναζήτηση της απομόνωσης, ο Αϊνστάιν είναι κοινωνικός. Του αρέσουν οι ήρεμες συζητήσεις με φίλους. Διαβάζει λίγο. Η λογοτεχνία και ιδιαίτερα το σύγχρονο μυθιστόρημα δεν τον πολυσυγκινεί. Ακόμη και στον χώρο της επιστήμης τα αναγνώσματά του δεν ξεφεύγουν και πολύ από τον τομέα της ειδίκευσής του.
«Από κάποια ηλικία και μετά η ανάγνωση αποσπά πολύ την προσοχή του νου από τους δημιουργικούς στόχους του. Κάθε άνθρωπος που διαβάζει πολύ και χρησιμοποιεί λίγο το μυαλό του συνηθίζει να σκέφτεται με τρόπο στάσιμο από την οκνηρία, όπως αυτός που περνάει πολλές ώρες στο θέατρο τείνει να αρκείται σε μια εμπειρία η οποία δεν του ανήκει και δεν ζει την ίδια του τη ζωή».
Το πεδίο της σκέψης του Αϊνστάιν είναι ευρύτατο. Χωράει όλες τις καινοτομίες, τις οποίες παρακολουθεί με τεράστιο ενδιαφέρον. Οι εξισώσεις γι’ αυτόν είναι παιχνιδάκια. Είναι ικανός να διαβάζει με μια πρόχειρη ματιά μια σελίδα γεμάτη «μπερδεμένους αριθμούς». Μέσα σε μία ώρα μπορεί να κατανοήσει απόλυτα ένα ολόκληρο νέο μαθηματικό σύστημα.
– Ποια είναι τα πιο σημαντικά πρόσωπα για εσάς σήμερα;
«Δεν θα μπορούσα να απαντήσω σε αυτή την ερώτηση δίχως να γράψω εγκυκλοπαίδεια (σ.σ.: απαντά και τα μάτια του γελούν). Ούτε καν θα μπορούσα να μιλήσω για τους συνεργάτες μου ή τους ανθρώπους που εργάζονται στον ίδιο τομέα μ’ εμένα δίχως να γράψω βιβλίο. Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από ένα γοτθικό πνεύμα. Σε αντίθεση με την Αναγέννηση, οι εξέχουσες προσωπικότητες δεν είναι μετρημένες στα δάχτυλα. Είναι πάρα πολλές. Ο 20ός αιώνας έχει θεμελιώσει ένα είδος δημοκρατίας στον χώρο της διανόησης. Στη δημοκρατία της τέχνης και της επιστήμης υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που διαδραματίζουν εξίσου σημαντικό ρόλο στα γνωστικά και διανοητικά επιτεύγματα της εποχής μας. Σήμερα η εποχή έχει μεγαλύτερη σημασία από το ίδιο το άτομο. Δεν υπάρχει μόνο μία κυρίαρχη προσωπικότητα, όπως ο Γαλιλαίος ή ο Νεύτων. Τον 19ο αιώνα υπήρχαν κάποιοι γίγαντες που επισκίαζαν όλους τους άλλους. Στη σημερινή εποχή το γενικό επίπεδο είναι πιο ανεπτυγμένο από ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ωστόσο και πάλι είναι λίγοι αυτοί που το ανάστημά τους τούς κάνει αυτομάτως να ξεχωρίζουν από τους υπολοίπους. Οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής αρχίζουν να παίρνουν τα ηνία στον χώρο της επιστημονικής έρευνας. Οι Αμερικανοί δείχνουν αφοσίωση στην επιστήμη χωρίς κανέναν εγωισμό και τηρούν στάση διαμετρικά αντίθετη με τη συμβατική εικόνα που έχει γι’ αυτούς η Ευρώπη. Ανάμεσά μας υπάρχουν κάποιοι που θεωρούν τους Αμερικανούς μηχανές παραγωγής χρήματος. Αλλά αυτό είναι ένα τεράστιο, άηθες ψέμα. Τον βορειοαμερικανό φοιτητή δεν τον ενδιαφέρουν τα δολάρια ούτε η επιτυχία αυτή καθ’ εαυτήν αλλά η εργασία του, το αντικείμενο έρευνάς του. Η ακούραστη αφοσίωσή τους στη σπουδή του απειροελάχιστου εξηγεί την επιτυχία τους στον χώρο της αστρονομίας».
– Και ποιο θεωρείτε το σημαντικότερο επίτευγμα στον δικό σας τομέα ερευνών;
«Οι ΗΠΑ κατάφεραν να πολλαπλασιάσουν τις γνώσεις μας για τους απλανείς αστέρες. Αλλά και στην Ολλανδία, καθώς και σε άλλα μέρη, υπάρχουν άνθρωποι που έχουν πραγματοποιήσει πολύ αξιόλογες έρευνες. Οι Αμερικανοί είναι ιδεαλιστές. Παρά την αποτυχία των Δεκατεσσάρων Σημείων του, ο Γουίλσον εμπνεόταν από υψηλά ιδανικά. Οι ΗΠΑ ενεπλάκησαν στον πόλεμο για ιδεαλιστικούς λόγους, αν και είναι σίγουρο ότι τα επιχειρηματικά συμφέροντα πίεζαν ασφυκτικά και μάλιστα πολύ νωρίτερα προς την ίδια κατεύθυνση. Τείνουμε (σ.σ.: ο Αϊνστάιν έγειρε ελαφρώς το κεφάλι του, όπως θα έκανε ένα σοφό πουλί) να δίνουμε υπερβολική έμφαση στην υλική βάση της ιστορίας. Οι Ρώσοι διαπράττουν διαρκώς αυτό το σφάλμα. Οι αξίες της διανόησης και οι εθνικές επιρροές, η παράδοση και οι συναισθηματικοί παράγοντες, θεωρώ ότι είναι ίσης σημασίας. Η Ευρώπη θα μπορούσε σήμερα να αποτελεί ένα ομοσπονδιακό κράτος και όχι ένα φρενοκομείο εθνικισμών».
Είναι ανοιχτός στον κομμουνισμό. Δεν διστάζει ωστόσο να ασκήσει την κριτική του:
– Ποια είναι η άποψή σας για τον μπολσεβικισμό;
«Ο μπολσεβικισμός είναι ένα εξαίρετο πείραμα. Δεν αποκλείεται η ροή της μελλοντικής κοινωνικής ανάπτυξης να βρίσκεται στην κατεύθυνση που δείχνει ο κομμουνισμός. Πιθανόν το μπολσεβικικό πείραμα να αξίζει τον κόπο αλλά πιστεύω ότι η Ρωσία διαπράττει μεγάλο σφάλμα εφαρμόζοντας τα ιδανικά της στην πράξη. Οι Ρώσοι κάνουν λάθος όταν βάζουν την πίστη στο κόμμα πάνω από την αποτελεσματικότητα. Αντικαθιστούν τους ικανούς άνδρες με πολιτικούς. Ο ακρογωνιαίος λίθος των υπηρεσιών του κράτους δεν είναι γι’ αυτούς η αποτελεσματικότητα αλλά η αφοσίωση σε ένα άτεγκτο δόγμα. Δεν είναι έτσι όμως…».
– Συμφωνείτε με τα λόγια του Λένιν ότι η «ελευθερία είναι μια αστική προκατάληψη»;
«Πιθανόν ο Λένιν να είχε δίκιο (σ.σ.: έγειρε και πάλι ελαφρώς το ασημένιο κεφάλι του). Η απόλυτη ελευθερία δεν είναι συμβατή με την έννοια του πολιτισμού. Αν δεν θέλω οι άλλοι να εμπλέκονται στις προσωπικές μου υποθέσεις, θα πρέπει και εγώ, με τη σειρά μου, να συμμορφωθώ με κάποιους κανόνες, κάποιες νόρμες που περιορίζουν την ελευθερία μου. Οσο πιο πυκνοκατοικημένη είναι μια χώρα τόσο μεγαλύτερη είναι και η θυσία της προσωπικής ελευθερίας που απαιτείται από το άτομο. Αυτή η θυσία αποτελεί το τίμημα που οφείλουμε να πληρώσουμε για τον πολιτισμό».
– Πιστεύετε στη δημοκρατία της Γερμανίας;
«Αναμφίβολα. Ο λαός έχει το δικαίωμα να είναι ο κυβερνήτης του εαυτού του. Τουλάχιστον τώρα έχουμε εμείς την ευθύνη για τα λάθη μας».
– Η πτώση της Γερμανίας ήταν λάθος του Κάιζερ;
«Ο Κάιζερ είχε καλές προθέσεις. Το ένστικτό του τού έδειχνε πολλές φορές τον σωστό δρόμο. Η διαίσθησή του ήταν αλάνθαστη. Μπορούσες να την εμπιστευθείς περισσότερο από τα επεξεργασμένα σχέδια του υπουργείου Εξωτερικών Υποθέσεων. Δυστυχώς όμως ο Κάιζερ περιστοιχιζόταν ανέκαθεν από κακούς συμβούλους. Ηταν αιχμάλωτός τους».
– Εγώ θα έλεγα ότι, όσον αφορά τη Γερμανία, μπορούμε να δούμε τα πράγματα από δύο οπτικές γωνίες. Από τη μία πλευρά, η ευθύνη για την καταστροφή στη Γερμανία βαρύνει τον Κάιζερ ενώ, από την άλλη, μέρος της αποδίδεται στους εβραίους.
«Κανένας από τους δύο δεν έχει σφάλει. Η γερμανική καταστροφή οφείλεται στο γεγονός ότι οι Γερμανοί, ειδικά οι ανώτερες τάξεις, στάθηκαν ανίκανοι να παραγάγουν ανθρώπους με ισχυρή προσωπικότητα ώστε να πάρουν τα ηνία από την κυβέρνηση και να πουν την αλήθεια στον Κάιζερ. Εν μέρει ήταν λάθος του Βίσμαρκ. Η φιλοσοφία της κυβέρνησης Βίσμαρκ ήταν λανθασμένη. Επιπλέον δεν υπήρχε κανένας κατάλληλος για διάδοχος του γίγαντα. Οπως πολλοί μεγάλοι άνδρες, ζήλευε υπερβολικά ώστε να επιτρέψει σε κάποιον να ακολουθήσει τα χνάρια του. Κατά κάποιον τρόπο δεν μπορούμε να θεωρήσουμε κανέναν υπεύθυνο. Είμαι ντετερμινιστής. Ως εκ τούτου δεν πιστεύω στην ελεύθερη βούληση. Οι εβραίοι πιστεύουν στην ελεύθερη βούληση. Πιστεύουν ότι ο άνθρωπος δίνει μορφή στη ζωή του. Φιλοσοφικά απορρίπτω αυτό το δόγμα. Από αυτή την άποψη δεν είμαι εβραίος».
– Δεν πιστεύετε ότι ο άνθρωπος έστω και με τους περιορισμούς που έχει είναι ελεύθερος;
«Οπως ο Σοπενάουερ, πιστεύω ότι μπορούμε να κάνουμε αυτό που επιθυμούμε αλλά μπορούμε να επιθυμούμε μόνο αυτό που οφείλουμε να κάνουμε. Παρ’ όλα αυτά, στην πράξη νιώθω ότι λειτουργώ σαν να υπήρχε πραγματική βούληση. Αν επιθυμώ να ζήσω σε μια πολιτισμένη κοινότητα, δεν μπορώ παρά να λειτουργώ θεωρώντας δεδομένο ότι ο άνθρωπος είναι υπεύθυνο ον. Γνωρίζω ότι από μια φιλοσοφική πλευρά ένας δολοφόνος δεν είναι υπεύθυνος για το έγκλημά του αλλά παρ’ όλα αυτά οφείλω να προστατεύσω τον εαυτό μου από συναντήσεις μαζί του που θα μπορούσαν να αποβούν μοιραίες. Μπορεί να μην τον θεωρώ φιλοσοφικά ένοχο αλλά θα προτιμούσα να μην πίναμε τσάι μαζί».
– Θέλετε να πείτε ότι δεν επιλέξατε εσείς την πορεία σας, ότι οι κινήσεις σας είχαν προκαθορισθεί από κάποια δύναμη ξένη προς εσάς;
«Η πορεία μου ήταν χωρίς αμφιβολία προκαθορισμένη όχι από την προσωπική μου θέληση αλλά από κάποιους άλλους παράγοντες των οποίων δεν είχα τον έλεγχο, ιδίως από αυτούς τους μυστηριώδεις αδένες όπου η φύση αποστάζει την αυθεντική ουσία της ζωής, τις εσωτερικές εκκρίσεις του οργανισμού μας».
– Αγνοείτε τον ψυχολογικό παράγοντα στη διαμόρφωση και στην εξέλιξη του ανθρώπου; Ποια είναι, π.χ., η άποψή σας για το ασυνείδητο; Σύμφωνα με τον Φρόιντ, τα ψυχικά συμβάντα, τα οποία είναι ανεξίτηλα καταγεγραμμένα στα βάθη του νου μας, διαμορφώνουν και καθορίζουν τις ζωές μας.
Αν οι ιστορικοί και οι υλιστές φιλόσοφοι περιφρονούν την πραγματικότητα που αφορά την ψυχή, ο Φρόιντ τείνει να υπερεκτιμά τη σημασία της.
«Δεν είμαι ψυχολόγος, αλλά μου φαίνεται αρκετά προφανές ότι το πεπρωμένο μας ελέγχεται από παράγοντες της φυσιολογίας, ιδίως από τους ενδοκρινείς αδένες» λέει.
– Δεν πιστεύετε, δηλαδή, στην ψυχανάλυση…
«Δεν είμαι εις θέσιν να αμφισβητήσω μια άποψη που αφορά ένα τόσο σημαντικό ζήτημα της σύγχρονης σκέψης. Παρ’ όλα αυτά πιστεύω ότι η ψυχανάλυση δεν είναι πάντοτε υγιής. Το να σκαλίζει κανείς το υποσυνείδητο πολλές φορές δεν βοηθάει. Ο μηχανισμός της κνήμης μας ελέγχεται από περίπου 100 διαφορετικούς μυς. Πιστεύετε ότι το να αναλύσουμε τις κνήμες μας και να γνωρίζουμε ακριβώς ποιοι είναι οι μύες που ενεργοποιούν την κίνηση και με ποια σειρά θα την πραγματοποιήσουν θα μας βοηθούσε στο να περπατήσουμε; Ισως να θυμάστε την ιστορία με τον φρύνο και τη σαρανταποδαρούσα (σ.σ.: τώρα μιλάει με μυστηριώδες χαμόγελο εκείνη την έκφραση που μερικές φορές φωτίζει τα σκούρα υγρά μάτια του σαν αδάμαστη φλόγα). Η σαρανταποδαρούσα ήταν πολύ υπερήφανη για τα εκατό πόδια της. Ο γείτονάς της ο φρύνος όμως ήταν πολύ θλιμμένος γιατί είχε μόνο δύο πόδια. Μια ημέρα μια διαβολική ιδέα έσπρωξε τον φρύνο να γράψει αυτό το γράμμα στη σαρανταποδαρούσα: «Αγαπητή κυρία μου, μπορείτε να μου πείτε ποιο από τα 100 πόδια σας είναι αυτό που κινείται πρώτο όταν μετακινείται το υπέροχο σώμα σας από το ένα μέρος στο άλλο, και με ποια σειρά κινείτε τα άλλα 99;». Οταν η σαρανταποδαρούσα έλαβε το γράμμα, άρχισε να σκέφτεται. Προσπάθησε πρώτα με το ένα πόδι, ύστερα με το άλλο. Τελικά κατατρομαγμένη ανακάλυψε ότι δεν μπορούσε να κουνήσει ούτε ένα πόδι. Ηταν πλέον ανίκανη να περπατήσει! Είχε παραλύσει! Ετσι λοιπόν και η ανάλυση… Πιθανόν να παραλύει τις νοητικές και συναισθηματικές διεργασίες μας με παρόμοιο τρόπο».
– Είστε, δηλαδή, αντίπαλος του Φρόιντ…
«Σε καμία περίπτωση. Δεν είμαι εις θέσιν να δεχθώ όλα τα συμπεράσματά του, αλλά θεωρώ ότι η δουλειά του αποτελεί τεράστιας αξίας συμβολή στην επιστήμη της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Κατά τη γνώμη μου, είναι καλύτερος ως συγγραφέας παρά ως ψυχολόγος. Το λαμπρό ύφος του Φρόιντ δεν το έχει ξεπεράσει κανένας από τον καιρό του Σοπενάουερ».
– Κύριε καθηγητά, έχετε διαβάσει το τελευταίο βιβλίο του Φρόιντ, το οποίο εφαρμόζει τη μέθοδο της ψυχανάλυσης στη θρησκεία;
«Το έχω διαβάσει αλλά δεν συμφωνώ με όσα γράφει».
– Πιστεύετε στη μετά θάνατον ζωή; στη μετενσάρκωση;
«Οχι. Γνωρίζω καλά ότι κάθε άτομο αποτελεί προϊόν της ένωσης δύο άλλων. Δεν βλέπω πού και σε ποια χρονική στιγμή εμφυσάται ψυχή στο νέο ον. Πιστεύω ότι η ανθρωπότητα είναι σαν ένα δέντρο με πολλούς βλαστούς. Δεν πιστεύω ότι κάθε βλαστός και κάθε κλαδί έχουν ατομική ψυχή. Η ζωή είναι ένα μεγάλο χαλί. Το άτομο είναι μόνο μια ασήμαντη κλωστή σε ένα τεράστιο και μεγαλοπρεπές μοτίβο».
– Πιστεύετε στην αθανασία;
«Οχι. Αυτή η μία ζωή είναι αρκετή για μένα».
– Πώς θα ορίζατε τον θάνατο;
«Η ζωή τερματίζεται οριστικά όταν το υποκείμενο δεν έχει πλέον επίδραση στον περίγυρό του μέσω των πράξεών του. Ο θάνατος είναι πραγματικότητα».
– Οι σκέψεις σας όμως μπορεί να συνεχίσουν να ζουν.
«Ναι, αλλά δεν μπορείτε να προσθέσετε σε αυτές ούτε ίχνος από τη συνολική εμπειρία σας. Δεν μπορείτε ούτε να τις μειώσετε ούτε να τις τροποποιήσετε».
– Η φύση αποκρυσταλλώνει τις εμπειρίες μας. Οι εμπειρίες μιας γενιάς αποτελούν ορμέμφυτο της επόμενης.
«Αυτό είναι σίγουρο. Η φύση όμως χρειάζεται 10.000 χρόνια, για να μην πω 10 εκατομμύρια χρόνια, για να μεταβιβάσει τις εμπειρίες της ή τα κληρονομημένα χαρακτηριστικά της. Οι μέλισσες και τα μυρμήγκια χρειάζονται αιώνες για να μάθουν να προσαρμόζονται με τόσο θαυμαστό τρόπο στο περιβάλλον τους. Τα ανθρώπινα όντα δυστυχώς φαίνεται πως μαθαίνουν πολύ πιο αργά από ό,τι τα έντομα».
– Πιστεύετε ότι η ανθρωπότητα θα φωτίσει κάποια στιγμή τον δρόμο προς τον Υπεράνθρωπο;
«Θα πρέπει να περάσουν εκατομμύρια χρόνια για να γίνει κάτι τέτοιο».
– Αν οφείλουμε τόσο λίγα στις εμπειρίες των άλλων, πώς εξηγείτε τα τεράστια άλματα που γίνονται στον χώρο της επιστήμης; Τις δικές σας ανακαλύψεις πού τις αποδίδετε; στη διαίσθηση ή στην έμπνευση;
«Πιστεύω και στη διαίσθηση και στην έμπνευση. Σε μερικές περιστάσεις, όταν κάτι είναι σίγουρο, το νιώθω. Δεν το γνωρίζω όμως με βεβαιότητα. Οταν δύο ομάδες επιστημόνων, χρηματοδοτημένες από τη Βασιλική Ακαδημία, ανέλαβαν την απόδειξη της θεωρίας της σχετικότητας που διατύπωσα, ήμουν βέβαιος ότι τα συμπεράσματά τους θα ενίσχυαν με νέα στοιχεία τις υποθέσεις μου. Δεν με ξάφνιασε το γεγονός ότι η έκλειψη της 29ης Μαΐου 1919 επιβεβαίωσε τη διαίσθησή μου. Θα με ξάφνιαζε το αντίθετο το να κάνω λάθος».
– Εμπιστεύεσθε, δηλαδή, περισσότερο τη φαντασία παρά τη γνώση σας;
«Η φαντασία είναι πιο σημαντική από τη γνώση. Η γνώση είναι περιορισμένη. Η φαντασία μπορεί να συλλάβει και να περιλάβει όλον τον κόσμο».
– Πιστεύετε στον Θεό; στον Θεό του Σπινόζα;
«Τώρα κάνατε την πιο δύσκολη ερώτηση του κόσμου. Δεν μπορώ να απαντήσω απλά, με ένα «ναι» ή με ένα «όχι». Δεν είμαι άθεος. Δεν ξέρω αν θα μπορούσα να χαρακτηρίσω τον εαυτό μου πανθεϊστή. Με γοητεύει όμως ο πανθεϊσμός του Σπινόζα. Και θαυμάζω ακόμη περισσότερο την προσφορά του στη σύγχρονη σκέψη. Ο Σπινόζα είναι ο μεγαλύτερος εκπρόσωπος της σύγχρονης φιλοσοφίας, διότι είναι ο πρώτος φιλόσοφος που προσέγγισε το πρόβλημα της ψυχής και του σώματος ως μιας ενότητας και όχι ως δύο ξεχωριστών πραγμάτων».
– Σας έχει επηρεάσει ο χριστιανισμός και σε ποιον βαθμό;
«Οταν ήμουν παιδί διδάχθηκα και τη Βίβλο αλλά και το Ταλμούδ. Είμαι εβραίος αλλά θαυμάζω τη λαμπρή φυσιογνωμία και εικόνα του Ναζωραίου».
– Δέχεσθε την ιστορική ύπαρξη του Ιησού;
«Ασφαλώς. Δεν έχω καμία αμφιβολία. Κανένας δεν μπορεί να διαβάσει το Ευαγγέλιο δίχως να νιώσει την πραγματική παρουσία του Ιησού. Η προσωπικότητά του βρίσκεται μέσα σε κάθε λέξη. Κανένας άλλος μύθος δεν είναι εμποτισμένος με τόση ζωή όσο οι ιστορίες της Καινής Διαθήκης. Πόσο διαφορετική είναι, π.χ., η εντύπωση που μας δημιουργούν μυθικοί ήρωες της αρχαιότητος όπως ο Θησεύς!.. Ο Θησεύς, αλλά και άλλοι ήρωες αυτού του είδους, δεν έχουν την αυθεντική ζωντάνια του Ιησού».
– Νιώθετε Γερμανός ή Εβραίος;
«Μπορεί να είναι κανείς και τα δύο πράγματα ταυτόχρονα. Πάνω απ’ όλα θεωρώ τον εαυτό μου άνθρωπο. Ο εθνικισμός είναι παιδική αρρώστια. Είναι η ιλαρά της ανθρωπότητας».
– Και τότε πώς δικαιολογείτε τον εβραϊκό εθνικισμό;
«Υποστηρίζω τον σιωνισμό, παρ’ ότι πρόκειται για ένα εθνικό πείραμα. Θα με ρωτήσετε: «Γιατί;». Διότι δίνει σ’ εμάς τους εβραίους έναν κοινό στόχο, ένα κοινό σημείο αναφοράς. Αυτός ο εθνικισμός δεν αποτελεί απειλή για κανέναν άλλον λαό. Η Σιών είναι πολύ μικρή για να αναπτύξει ιμπεριαλιστικά σχέδια».
– Δεν πιστεύετε στην αφομοίωση;
«Εμείς οι εβραίοι είμαστε ιδιαιτέρως προσαρμοστικοί. Είμαστε πραγματικά διατεθειμένοι να θυσιάσουμε την ιδιοσυγκρασία μας στον βωμό του κοινωνικού συμβατισμού».
– Η αφομοίωση των πολιτισμών μπορεί να οδηγήσει στην κατάκτηση της υπέρτατης ευτυχίας;
«Δεν το πιστεύω. Ακόμη και στον σύγχρονο πολιτισμό ο εβραίος είναι πραγματικά ευτυχισμένος μόνο αν συνεχίζει να είναι εβραίος».
– Πιστεύετε στη φυλή ως υποκατάστατο του εθνικισμού;
«Η φυλή σχηματίζει μια ενότητα μεγάλης έκτασης. Παρ’ όλα αυτά, δεν πιστεύω στην έννοια της φυλής. Η φυλή είναι απάτη. Σε όλους τους σύγχρονους λαούς γίνονται τόσο πολλές επιμειξίες που δεν υπάρχει πλέον αμιγής φυλή».
– Θεωρείτε ότι η θρησκεία είναι ο συνδετικός κρίκος που κρατάει ενωμένα τα τέκνα του Ισραήλ;
«Δεν νομίζω ότι η θρησκεία είναι το σημαντικότερο στοιχείο. Περισσότερο μας ενώνουν παραδοσιακά στοιχεία που μεταφέρονται από γονείς σε παιδιά, που αποκτάει το παιδί θηλάζοντας τη μητέρα του. Θεωρώ ότι τα παιδικά μας χρόνια προκαθορίζουν την ιδιοσυγκρασία και τις προτιμήσεις μας. Εγώ είμαι ευτυχισμένος επειδή δεν επιθυμώ τίποτε από κανέναν. Τα παράσημα, οι τίτλοι και οι διακρίσεις δεν σημαίνουν τίποτε για μένα. Δεν μου αρέσουν οι κολακείες. Το μοναδικό πράγμα που μου δίνει ευχαρίστηση εκτός από τη δουλειά μου, το βιολί και τη βάρκα μου είναι η αναγνώριση τον συνεργατών μου στη δουλειά».
– Η σεμνότητά σας είναι αξιοθαύμαστη.
«Οχι (σ.σ.: απάντησε μαζεύοντας τους ώμους). Απλώς δεν δίνω στον εαυτό μου και μεγάλη αξία. Ολα είναι προκαθορισμένα, τόσο η αρχή όσο και το τέλος, από δυνάμεις επάνω στις οποίες δεν μπορούμε να ασκήσουμε τον παραμικρό έλεγχο. Ολα είναι προκαθορισμένα τόσο για εμάς όσο και για τα έντομα και για τα άστρα. Είτε είμαστε ανθρώπινα όντα είτε φυτά είτε κοσμική σκόνη, όλοι μαζί χορεύουμε στο άκουσμα μιας μυστηριώδους, μακρινής μελωδίας ενός αόρατου ερμηνευτή».
* George Sylvester Viereck (1884-1962). Γερμανοαμερικανός συγγραφέας και εκδότης των επιθεωρήσεων International (1912-1918) και American Monthly (1914-1927). Κυριότερα έργα του: «Νινευί και άλλα ποιήματα» (Nineveh and Other Poems, 1907), «Οι εξομολογήσεις ενός βαρβάρου» (Confessions of a Barbarian, 1910), «Το κερί και η φλόγα» (The Candle and the Flame, 1912), «Μεγαλείου Σύνοψις» (Glimpses of the Great, 1930), «Ο Κάιζερ στο εδώλιο» (The Kaiser on Trial, 1937).
Φωτογραφίες: HELLAS PRESS, ASSOCCIATED PRESS
