Η πρόσφατη ομιλία του υποψηφίου για την προεδρία των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα στο Βερολίνο χαρακτηρίστηκε από ορισμένα ΜΜΕ «ιστορικής σημασίας». Πρόκειται για έναν υπερβολικό χαρακτηρισμό. Ο χρόνος αλλά και μια σειρά βασικές προϋποθέσεις, εκ των οποίων η σημαντικότερη είναι να καταφέρει ο Ομπάμα να εκλεγεί πρόεδρος των ΗΠΑ, θα δείξουν αν μια κάπως γενικόλογη ομιλία θα αποκτήσει ιστορική σημασία. Είναι όμως βέβαιον ότι οι ιστορικοί συμβολισμοί, ειδικά εκείνοι που αφορούν το παρελθόν των διατλαντικών σχέσεων, κατέλαβαν κομβική θέση τόσο στην ομιλία όσο και στην όλη δημόσια εμφάνιση του Ομπάμα.
Το πρώτο πεδίο ενεργοποίησης ιστορικών συμβολισμών αφορούσε τον τόπο της ομιλίας. Η αρχική πληροφορία ήταν ότι ο αμερικανός υποψήφιος επρόκειτο να μιλήσει στην Πύλη του Βραδεμβούργου. Ενα από τα σημαντικότερα μνημεία της Γερμανίας και της Ευρώπης, η Πύλη του Βραδεμβούργου στο Βερολίνο δεν απηχεί απλώς τις κλασικιστικές αναφορές του νεότερου ευρωπαϊκού πολιτισμού. Είναι επίσης συνδεδεμένη με τη μακρά εποχή του Ψυχρού Πολέμου και της διαίρεσης της Γερμανίας και της Ευρώπης καθώς το Τείχος του Βερολίνου ξεκινούσε από τη δυτική πλευρά της. Σε αυτή την ιστορική Πύλη σειρά αμερικανών προέδρων συμπύκνωσαν με τους λόγους τους τις ηγεμονικές πολιτικές αλλά και τους κεντρικούς προσανατολισμούς των δι-ατλαντικών σχέσεων σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Ο Τζον Κένεντι αυτοπροσδιορίστηκε ως «Βερολινέζος» το 1963 ταυτίζοντας τις στοχεύσεις των ΗΠΑ με το δυτικοευρωπαϊκό μπλοκ κατά τη σκληρή ψυχροπολεμική περίοδο. Ο Ρόναλντ Ρίγκαν κάλεσε από την Πύλη του Βρα δεμβούργου τους Σοβιετικούς να «ρίξουν το Τείχος» το 1983, ενώ ο Μπιλ Κλίντον γιόρτασε το «ελεύθερο Βερολίνο»- και κατ΄ επέκταση το τέλος του Ψυχρού Πολέμου- στην ομιλία του το 1994. Στον υποψήφιο των Δημοκρατικών δεν παραχωρήθηκε τελικά η ιστορική τοποθεσία με την αιτιολογία ότι συνηθίζεται να μιλούν πρόεδροι σε αυτόν τον χώρο. Η μακρά διεκδίκησή της από το επιτελείο της προεκλογικής του εκστρατείας αλλά και η απόφαση του Ομπάμα να μιλήσει τελικά στο Βερολίνο- στη Στήλη της Νίκης- αναδεικνύουν τη σημασία που αποδόθηκε σε μια «προεδρικού» τύπου εμφάνιση στην ιστορική ευρωπαϊκή πόλη.
Η ίδια η ομιλία περιελάμβανε επίσης ισχυρούς ιστορικούς συμβολισμούς. Η ομιλία δεν περιείχε ένα κεντρικό σύνθημα ή μια φράση-κλειδί από αυτές που συνήθως αναμένονται σε τέτοιου είδους εκδηλώσεις. Ωστόσο
Η φρασεολογία του Ομπάμα αποτελούσε παραλλαγή των διάσημων «ιστορικών φράσεων» αμερικανών προέδρων που μίλησαν στο Βερολίνο κατά το παρελθόν
η φρασεολογία του Ομπάμα αποτελούσε παραλλαγή των διάσημων, «ιστορικών φράσεων» αμερικανών προέδρων που μίλησαν στο Βερολίνο κατά το παρελθόν. Απέναντι στον «Βερολινέζο» Κένεντι ο Ομπάμα αυτοπροσδιορίστηκε ως «πολίτης των ΗΠΑ και πολίτης του κόσμου» επιχειρώντας να ισορροπήσει ανάμεσα στην αμερικανική ταυτότητα και στον κοσμοπολιτικό προσανατολισμό. Αλλωστε, η ομιλία θα είχε ακροατές και θεατές «πίσω στην πατρίδα» και κανένας υποψήφιος δεν κέρδισε τις αμερικανικές εκλογές με το να διεκδικεί «υπερβολικό» κοσμοπολιτισμό ή πολλή «ευρωπαϊκότητα». Παραφράζοντας επίσης την ιστορική φράση του Ρίγκαν, ο Ομπάμα ζήτησε να «πέσουν τα τείχη» που χωρίζουν την Αμερική από την Ευρώπη, τις διαφορετικές θρησκείες και πολιτισμούς και να προωθηθεί η ενότητα και η συνεργασία, ενώ διεκδικώντας «το όνειρο της ελευθερίας» θύμισε σε πολλούς τον Κλίντον όταν μίλησε για το «ελεύθερο Βερολίνο» και εγκαινίασε τη μεταψυχροπολεμική περίοδο. Το παρελθόν και οι πολλαπλοί συμβολισμοί του ήταν καταλυτικά εμφανείς σε αυτή την προεκλογική εμφάνιση. Μέσω της ανάκλησης και της ενεργοποίησης οπτικών και φραστικών συμβόλων ο αμερικανός υποψήφιος έθεσε έναν διττό στόχο. Θέλησε, αφενός, να οικοδομήσει μια «προεδρική» εμφάνιση επικεντρωμένη σε ιστορικής σημασίας γεγονότα της μεταπολεμικής κυρίως περιόδου. Οι ημερομηνίες-σταθμοί αυτής της περιόδου αποτέλεσαν εφαλτήριο για την αναψηλάφηση των σχέσεων της Αμερικής με την Ευρώπη. Επεδίωξε, αφετέρου, να συνδέσει το παρελθόν με το μέλλον των δι-ατλαντικών σχέσεων. Οι συνεχείς αναφορές στη μακρά ιστορία των δι-ατλαντικών σχέσεων κατέδειξαν αυτή τη μέριμνα η οποία συνδυάζεται με την πρόθεση για έξοδο των ΗΠΑ από την απομόνωση της περιόδου Μπους. Από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο Σχέδιο Μάρσαλ, από την ανοικοδόμηση της Ευρώπης στο Τείχος του Βερολίνου και από την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού στις σύγχρονες συγκρούσεις, ο Ομπάμα αναφέρθηκε σε μια ιστορία του μεταπολεμικού κόσμου όπου η σχέση της Ευρώπης με την Αμερική κατέχει κεντρική σημασία. Αν το παρελθόν ήταν καταλυτικά εμφανές, το μέλλον παρέμεινε ασαφές στην ομιλία του αμερικανού υποψηφίου. Συμπυκνώθηκε στην κάπως μετέωρη φράση «η Ευρώπη μπορεί να κάνει περισσότερα», χωρίς να αποσαφηνίζεται πού και με ποιον τρόπο καλείται να κάνει περισσότερα.
Οπως κι αν έχει, ο Ομπάμα κέρδισε σε ό,τι αφορά τους αριθμούς. Περισσότεροι από 200.000 Ευρωπαίοι συγκεντρώθηκαν για να τον ακούσουν, ορισμένοι ανεμίζοντας αμερικανικές σημαίες, ενώ οι μελετητές αναφέρουν περίπου 120.000 ακροατές για τον Κένεντι και 40.000 για τον Ρίγκαν. Ισως οι Ευρωπαίοι περιμένουν μια νέα εποχή στις δι-ατλαντικές σχέσεις. Μένει να δούμε τι σκέπτονται οι Αμερικανοί. Είναι πολύ νωρίς για να χαρακτηριστεί αυτή η ομιλία «ιστορική» αλλά είναι σίγουρο ότι πρόκειται για μια ομιλία στην οποία η Ιστορία ήταν παρούσα…
Η κυρία Εφη Γαζή είναι επίκουρη καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
