Ο Σωκράτης, οι Κυνικοί και το «ζώον δίπουν άπτερον»

Είναι μια ιστορία που θα είχε λάβει χώρα (υποθέτοντας ότι είναι πραγματική) όχι πολύ μετά τον θάνατο του Σωκράτη. Ο Πλάτωνας ήθελε να ορίσει το «ανθρώπινο ον» και ανακοίνωσε την απάντηση: «Ζώον δίπουν άπτερον». Οταν ο Διογένης ο Σινωπεύς άκουσε τα νέα, πήγε στη σχολή του Πλάτωνα στην Αθήνα, την Ακαδημία, με ένα μαδημένο κοτόπουλο λέγοντας «Ιδού ο άνθρωπος του Πλάτωνα!». Φυσικά, η Ακαδημία όφειλε να διορθώσει τον ορισμό της, γι’ αυτό πρόσθεσε τη φράση: «με επίπεδα νύχια». Η ιστορία είναι γνωστή και όχι απλά επειδή τελειώνει με ένα αστείο. Παρουσιάζει τους φιλοσόφους σαν να ανήκουν πάντα σε δύο διαφορετικούς τύπους. Και αξίζει να θυμηθούμε πόσο πίσω πάει αυτός ο διαχωρισμός.

Πρόσφατα ο Ρόμπερτ Φρόντμαν και ο Ανταμ Μπριγκλ έγραψαν ένα άρθρο στο «The Stone», με τίτλο «Οταν η Φιλοσοφία έχασε τον δρόμο της». Υποστήριζαν ότι από τον 19ο αιώνα η φιλοσοφία έχει πάψει να είναι αυτό που ήταν στην εποχή του Σωκράτη. Διότι κατά τον 19ο αιώνα έλαβε επαγγελματικά χαρακτηριστικά μέσω του θεσμού του σύγχρονου πανεπιστημίου.

Αλλά ο διαχωρισμός προϋπήρχε ήδη από την πρώτη γενιά μετά τον Σωκράτη. Ο Διογένης ο Σινωπεύς, γνωστός ως ο Διογένης ο Κυνικός, θεωρούσε τον εαυτό του σωκρατικό. Ο Πλάτωνας αποκαλούσε τον Διογένη «τρελαμένο Σωκράτη» –και αν υφίσταται έπαινος σε αυτή την περιγραφή είναι απρόθυμος έπαινος. Παρ’ όλα αυτά τον τοποθετεί κάπου μέσα στην κληρονομιά του Σωκράτη. Και ιστορίες όπως το ξεπουπουλιασμένο πουλί φέρνουν τους δύο σε μια έντονη αντίθεση. Αντανακλούν δύο αρχαίες ιδέες για το πώς πρέπει να είναι ο φιλόσοφος.

Οι δύο απόψεις για το φιλοσοφείν

Το ανέκδοτο από μόνο του παραπέμπει σε αρκετές διαφορές μεταξύ των δύο απόψεων για το φιλοσοφείν. Συνδέουμε το όνομα του Πλάτωνα με την Ακαδημία –το ανέκδοτο υπονοεί την ύπαρξη ενός θεσμού στον οποίο κάποιοι άνθρωποι ήταν δάσκαλοι και άλλοι μάθαιναν από αυτούς. Αυτή είναι η πλευρά της φιλοσοφίας που προσπαθεί να συστηματοποιήσει τη γνώση.

Το ανέκδοτο επίσης μας λέει ότι οι φιλόσοφοι σε αυτόν τον θεσμό είχαν ένα έργο να ολοκληρώσουν. Προφανώς αφορούσε τον ορισμό των πραγμάτων. Ο Διογένης επικράτησε στον διάλογο –εξάλλου είχε δίκιο ότι ένα μαδημένο κοτόπουλο είναι ένα «δίποδο χωρίς φτερά», επομένως απέρριψε τον ορισμό της Ακαδημίας. Από την άλλη, οι φιλόσοφοι της Ακαδημίας διατήρησαν την αξιοπρέπειά τους. Σαν να μην γνώριζαν ότι τους κορόιδευαν, βελτίωσαν τον ορισμό τους.

Οι διάλογοι του Πλάτωνα προσφέρουν μια κλεφτή ματιά στο πώς η φιλοσοφία πρέπει να διδασκόταν στη σχολή τους: ως μια συλλογική και συνεργατική εκστρατεία για την οριοθέτηση των «ειδών» στα έμβια και μη έμβια. Ηθικοί όροι, πολιτικές έννοιες και βιολογικές οντότητες διερευνούνταν και δινόταν ο ορισμός τους. Το παρατσούκλι που έβγαλε ο Πλάτωνας για τον Διογένη, «τρελαμένος Σωκράτης», επίσης προϋποθέτει την κατηγοριοποίηση. Ξεκινάς με τον τύπο του Σωκράτη και διαχωρίζεις το σώφρον παράδειγμα από το τρελαμένο. Ενας λογικός Σωκράτης πιθανώς ήταν σαν τον ίδιο τον Πλάτωνα, συμμετείχε με άλλους φιλοσόφους σε συλλογικές μελέτες, οργανώνοντας ένα έργο, ακόμη και προτείνοντας τη διατύπωση όλων των φορέων γνώσης στο σύνολό τους.

Ορισμένοι «τρελοί φιλόσοφοι», όπως ο Διογένης, κουβαλούσαν ένα αναμμένο φανάρι μέρα-μεσημέρι αναζητώντας άνθρωπο, και όχι μόνο έτρωγαν δημοσίως αλλά επίσης ενίοτε αυνανίζονταν δημοσίως ή φώναζαν ότι μπορεί κανείς να χορτάσει απλά τρίβοντας το στομάχι του. Διαβάζοντας για τον Σωκράτη, μπορούσες να πιστέψεις ότι η πορεία σου ήταν σωστή ακόμη και αν όλος ο κόσμος ήταν εναντίον σου. Και στα ύστερα χρόνια της αρχαιότητας οι χριστιανοί ερημίτες που ήθελαν να αφιερωθούν στην καινούργια τους πίστη αντιμετώπισαν τους Κυνικούς ως το καλύτερο παράδειγμα για αυτούς.

Η φιλοσοφία έχει οδηγηθεί και στις δύο κατευθύνσεις, τόσο στη συστηματική όσο και στην ανατρεπτική. Δεν ξεχνάει τον Σωκράτη, όπως και αν πορεύεται. Η Ακαδημία του Πλάτωνα είχε την πρωτοτυπία να οραματιστεί μια πνευματική κοινωνία. Η φιλοσοφία ως παράδοση θα είχε εκλείψει χωρίς μια ακαδημαΐκή κοινότητα εντός της οποίας δύναται να υπάρξει. Αν μερικές φορές δείχνει να εκπίπτει, είναι επειδή η ανατρεπτική πλευρά του Σωκράτη έχει απήχηση. Εχουν απήχηση οι αρετές της εκκεντρικότητας –ιδίως του εκκεντρικού θάρρους -, το ίδιο και η βούληση να βελτιώσει κανείς τη ζωή του.