Μπες στη θέση του

«Νόμιζα ότι ήμουν το πιο παράξενο άτομο στον κόσμο, αλλά μετά σκέφτηκα ότι υπάρχουν τόσο πολλοί άνθρωποι στη Γη, που πρέπει να υπάρχει κάποιος σαν εμένα. Κάποιος που να αισθάνεται παράξενος και ελαττωματικός, όπως κι εγώ. (…) Λοιπόν, αν είσαι εκεί έξω και διαβάζεις αυτό το γράμμα, να ξέρεις ότι, ναι, είμαι στ’ αλήθεια εδώ, και είμαι εξίσου περίεργη όπως κι εσύ».

Η Φρίντα Κάλο ήταν όντως παράξενο πλάσμα. Δεν συμβιβάστηκε στιγμή με το στερεότυπο της εποχής που την ήθελε, ως γυναίκα με αναπηρία, κλειδωμένη στο σπίτι και τη μοναξιά της. Πέρασε αρκετά χρόνια σε αμαξίδιο και άλλα τόσα στο κρεβάτι. Από εκεί, μας χάρισε την αυτοβιογραφία της, ζωγραφισμένη με μια ξεχωριστή τεχνοτροπία, στα έντονα χρώματα της μεξικανικής παράδοσης. Ο πίνακάς της, «Self Ρortrait –The Frame», έγινε το πρώτο έργο λατινοαμερικανού ζωγράφου του 20ού αιώνα που αγοράστηκε από το Μουσείο του Λούβρου. Δεν σταμάτησε ποτέ να τραγουδάει, να χορεύει, να ερωτεύεται, να τσακώνεται με τον άνδρα της ζωής της, τον μεγάλο ζωγράφο Ντιέγκο Ριβέρα, να γοητεύει πολύ περισσότερους άνδρες και γυναίκες, να ασχολείται με την πολιτική, να ψηλαφίζει μονοπάτια γυναικείας χειραφέτησης και σεξουαλικού πειραματισμού, να βγάζει τη γλώσσα στη ζωή.

Αν η Φρίντα ζούσε και άκουγε τον Λάκη Λαζόπουλο την προπερασμένη Τρίτη να στροβιλίζεται στον ρατσιστικό ίλιγγο της τηλεθέασης και του λαϊκισμού, θα έπαιρνε μια γκριμάτσα περήφανης απαξίωσης και θα τη ζωγράφιζε. Ισως να τον λυπόταν και λίγο για τη φτώχεια της κοσμοθεωρίας του και τον τόσο βαρετά στενό ορίζοντα της σκέψης του. Στο λιγότερο δημιουργικό και εφευρετικό κάδρο της ελληνικής δημόσιας σφαίρας, απαντήσαμε στον Λάκη με άνευρα, πλην politically correct δελτία Tύπου καταδίκης των ανεκδιήγητων σχολίων του. Την επόμενη ημέρα η πολιτική και η οικονομία αποκαταστάθηκαν στην κορυφή της ατζέντας της ειδησεογραφίας. Οι άνθρωποι με αναπηρία θα πρέπει να περιμένουν την 3η Δεκεμβρίου –Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία –ή κάποιο μετάλλιο στους Παραολυμπιακούς του Ρίο για να κερδίσουν ξανά λίγη ορατότητα. Τον υπόλοιπο χρόνο, τους ανήκουν μόνο τα λίγα τετραγωνικά του σπιτιού τους.

Το πρόβλημα δεν είναι μόνο ο Λάκης και παλαιότερα ο Γιώργος Αυτιάς, ο Αντώνης Ρέμος ή ο Μητροπολίτης Αμβρόσιος που λοιδόρησαν τον γερμανό υπουργό Οικονομικών Βόλφγκανγκ Σόιμπλε για το ζήτημα της κινητικής αναπηρίας που αντιμετωπίζει, μετατρέποντας την πολιτική από πεδίο σύγκρουσης ιδεών σε αρένα κανιβαλισμού, για προφανείς λόγους λαϊκισμού και υφέρποντος φασισμού. Το πρόβλημα είναι η πολιτεία, που ως συντεταγμένη ολότητα συστηματικά παραγνωρίζει και παραβιάζει τα δικαιώματα μιας τεράστιας μερίδας συνανθρώπων μας. Σύμφωνα με το European Disability Forum, 80 εκατομμύρια άνθρωποι στην Ευρωπαϊκή Ενωση, ποσοστό που αντιστοιχεί στο 15% του πληθυσμού της, αντιμετωπίζουν κάποια μορφή αναπηρίας. Στην Ελλάδα, ο αριθμός των ατόμων με αναπηρία υπολογίζεται –με βάση αναφορές του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, καθώς δεν υπάρχει επίσημη καταγραφή –σε 1 εκατομμύριο. Οι άνθρωποι, ωστόσο, που κυκλοφορούν στις ελληνικές πόλεις είναι τραγικά λιγότεροι. Αυτό δεν σημαίνει ότι κάτι δεν πάει καλά με τις στατιστικές. Αυτό σημαίνει ότι κάτι δεν πάει καλά με τις ελληνικές πόλεις. Είναι απροσπέλαστες.

Η προσβασιμότητα είναι ίσως το σοβαρότερο ζήτημα που αντιμετωπίζουν τα άτομα με αναπηρία και ένας από τους τομείς στους οποίους η Ελλάδα υστερεί αρκετά σε σχέση με το εξωτερικό. Σύμφωνα με έκθεση της Εθνικής Συνομοσπονδίας Ατόμων με Αναπηρία, 3 στους 4 αδυνατούν να μετακινηθούν λόγω έλλειψης υποδομών ή κινούνται με πολύ μεγάλη ταλαιπωρία. Επιπλέον, σε ποσοστό 71,8% δυσκολεύονται πάρα πολύ όταν κάνουν χρήση των μέσων μαζικής μεταφοράς. Δεν είναι μόνο το νομοθετικό πλαίσιο ανεπαρκές, αφού δεν προβλέπει χρονοδιαγράμματα εφαρμογής των απαιτούμενων πρακτικών, ούτε κυρώσεις σε περίπτωση μη εφαρμογής. Είναι και μια βαθιά εμπεδωμένη νοοτροπία ότι τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία δεν είναι εξίσου αναφαίρετα με των υπολοίπων, ότι οι ράμπες για τα αναπηρικά αμαξίδια είναι εναλλακτικές θέσεις πάρκινγκ των δικών μας αυτοκινήτων, ότι οι διάδρομοι των τυφλών είναι απλώς διαφορετικά πλακάκια για τα τραπεζοκαθίσματα εστιατορίων και καφέ. Αυτή την πραγματικότητα, τόσο απλή ως καθημερινότητα για τους υπόλοιπους και τόσο ανυπόφορη για τα άτομα με αναπηρία, περιγράφει η Αλεξάνδρα Τσιώρου, μέλος της κίνησης ΛΟΑΤ ΑμεΑ: «Εγώ, για παράδειγμα, δεν μπορώ να πάω σινεμά, ούτε θέατρο, ούτε σε συναυλιακούς χώρους. Δεν υποστηρίζουν αμαξίδια και δεν έχουν τουαλέτες για άτομα με αναπηρία. Κατά 99%, στα μεγάλα σουπερμάρκετ, στις θέσεις αναπήρων είναι παρκαρισμένα άλλα αυτοκίνητα. Στην πολυκατοικία που μένω δεν υπάρχει ακουμπιστήρι να ανεβαίνω τα σκαλιά. Πήγα και το αγόρασα μόνη μου». Η Αλεξάνδρα έχει μια σπάνια πάθηση (Μultiminicore disease). Στα 38 της, αν και έχει σπουδάσει προγραμματισμό ηλεκτρονικών υπολογιστών και δημόσιες σχέσεις, δεν εργάζεται.

Η ισότιμη ένταξη των ατόμων με αναπηρία στην εκπαίδευση και την εργασία παραμένει σε μεγάλο βαθμό μια διακήρυξη χωρίς περιεχόμενο. Η περυσινή έρευνα της Action Aid κατέδειξε ότι μόλις το 15% των παιδιών με αναπηρία φοιτούσε σε σχολεία γενικής εκπαίδευσης ή ειδικής αγωγής. Σε αυτά τα τελευταία, οι ελλείψεις είναι πρωτοφανείς. Ακόμη και σήμερα, μερικούς μήνες προτού τελειώσει η σχολική χρονιά, διορίζονται αναπληρωτές καθηγητές. Βέβαια, οι πιο σύγχρονες εκπαιδευτικές τάσεις αμφισβητούν τον διαχωρισμό σε γενική και ειδική εκπαίδευση, καθώς θεμελιώνει την κατηγοριοποίηση ανάμεσα σε «κανονικά» και «αποκλίνοντα» παιδιά. Η χώρα μας, όμως, απέχει πολλά βήματα από αυτή τη συζήτηση. Παρόμοια κατάσταση επικρατεί και στην αγορά εργασίας. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat, ένα άτομο παραγωγικής ηλικίας (16-64 ετών) που ανήκει στον γενικό πληθυσμό έχει πιθανότητα 66% να βρει δουλειά ή να δημιουργήσει δική του επιχείρηση, ενώ για ένα άτομο με μια ελαφριά αναπηρία το ποσοστό μειώνεται στο 47% και για ένα άτομο με βαριά αναπηρία πέφτει στο 25%. Είναι χαρακτηριστικό ότι προκήρυξη για θέσεις τηλεφωνητών –το μόνο επάγγελμα νομοθετικά κατοχυρωμένο για τυφλούς –έχει γίνει από το 1998 μέχρι σήμερα μόλις τρεις φορές.

Για αυτούς τους λόγους, η παγκόσμια πλατφόρμα εθελοντών GloVo έχει προγραμματίσει για τις 10 Μαρτίου, στην Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων, το Career Fair.4all, την πρώτη διοργάνωση που επιδιώκει να φέρει κοντά την αγορά εργασίας στα άτομα με αναπηρία. «Εχουμε διαπιστώσει μέσα από τις δράσεις μας και τους εθελοντές με αναπηρία με τους οποίους συνεργαζόμαστε ότι αυτοί οι άνθρωποι δεν υστερούν σε τίποτα. Ο στόχος μας είναι να αποκτήσουν οι ίδιοι την αυτοπεποίθηση ώστε να κάνουν αίτηση για δουλειά και οι εταιρείες να εκπαιδευτούν και να είναι φιλικές σε αυτό το ενδεχόμενο. Υπάρχουν ήδη κάποιες εταιρείες στην Ελλάδα που εφαρμόζουν αυτή τη στρατηγική με εξαιρετικά αποτελέσματα. Επιτυχία για εμάς θα είναι σε τρία χρόνια από τώρα να μη χρειάζεται αυτή η διοργάνωση. Ολα αυτά να είναι αυτονόητα» λέει εκ μέρους των διοργανωτών ο Κωσταπάνος Μηλιαρέσης.

Στις 23 Μαρτίου 2015 ο Μπαράκ Ομπάμα κάθησε σε ένα αναπηρικό αμαξίδιο για να δείξει ότι τα άτομα με αναπηρία δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτε. Αν είχε κάνει το ίδιο και ο Λάκης Λαζόπουλος, έστω για 10 λεπτά, θα είχε κατανοήσει ότι η αναπηρία του σώματος όχι μόνο δεν καθηλώνει, αλλά σε μερικές περιπτώσεις δυναμώνει το πνεύμα.

Η ανεπάρκεια του υποστηρικτικού δικτύου που είχε αναπτύξει το ελληνικό κράτος για τα άτομα με αναπηρία «κούμπωσε» με την οικονομική κρίση, διαμορφώνοντας ένα εντελώς δυστοπικό περιβάλλον. Σε σχετική έρευνα της Kάπα Research, το 74% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι το εισόδημά του, συμπεριλαμβανομένων των επιδομάτων και των αναπηρικών συντάξεων, επιδεινώθηκε ραγδαία την περίοδο της κρίσης. Το ψαλίδισμα μισθών και συντάξεων και η κατάρρευση του κράτους πρόνοιας δεν άφησε αλώβητο αυτό το τμήμα του πληθυσμού. Παράλληλα, τα άτομα με αναπηρία εγκλωβίστηκαν στη μέγγενη των ΚΕΠΑ (Κέντρα Πιστοποίησης Αναπηρίας) και σε μια όλο και πιο δυσάρεστη συνομιλία με τη δημόσια διοίκηση. Ο πρόεδρος της Εθνικής Συνομοσπονδίας Ατόμων με Αναπηρία Γιάννης Βαρδακαστάνης μοιράζεται στο ΒΗΜΑgazino μερικές ιστορίες γραφειοκρατικής τρέλας, καθόλου, μα καθόλου χαριτωμένες όταν σε αυτές διακυβεύεται η δυνατότητα αξιοπρεπούς διαβίωσης ενός ανθρώπου: «Η χώρα είχε ανάγκη ένα σύστημα πιστοποίησης αναπηρίας. Επειδή αυτό εφαρμόστηκε στην κρίση με ταχύτητα και σφοδρότητα, δημιούργησε πολλές αδικίες. Δεν είναι δυνατόν επιτροπή του ΚΕΠΑ να εξετάζει κωφούς και να μην έχει διερμηνέα νοηματικής, να υπάρχουν κτίρια που δεν υποστηρίζουν αμαξίδια. Οταν ένας άνθρωπος πηγαίνει σε μια επιτροπή για να πάρει πιστοποίηση, είναι μια κορυφαία στιγμή για την αξιοπρέπειά του. Η Ελλάδα είχε κάνει προσπάθεια προ κρίσης να προσεγγίσει τον ευρωπαϊκό μέσο όρο σε επίπεδο δικαιωμάτων των ανθρώπων με αναπηρία. Σήμερα πλησιάζουμε ξανά το κάτω όριο». Είναι ο άνθρωπος που κίνησε τη διαμαρτυρία για τις διατυπώσεις του Λάκη Λαζόπουλου: «Υπάρχει αντίσταση στους δρόμους και αντίσταση από τα κανάλια με αμοιβή. Δεν επανέρχομαι στο θέμα. Δεν δέχομαι τη συγγνώμη. Εγώ μπορεί να έχω διαφωνίες με τον πολιτικό Σόιμπλε. Αγωνίζομαι, όμως, για τον όποιον Σόιμπλε με αναπηρία» σημειώνει.

Αυτά και πολύ περισσότερα, τα οποία διαπερνούν το σύνολο της κοινωνικής ζωής, συμβαίνουν στην εποχή της υψηλής τεχνολογίας, που δυνητικά θα ήταν ένα ανέλπιστο εργαλείο στα χέρια του κράτους για να βελτιώσει την καθημερινότητα των ατόμων με αναπηρία. Δυστυχώς, αυτό το εργαλείο σε μεγάλο βαθμό παραμένει αναξιοποίητο. Με λίγες, πολύ φωτεινές, εξαιρέσεις. Το SEATRAC είναι ένα πολύ πετυχημένο παράδειγμα, μια κατασκευή που επιτρέπει σε άτομα με κινητική αναπηρία να μπαίνουν αυτόνομα στη θάλασσα. Μια παγκόσμια πατέντα που κατοχύρωσε η εταιρεία ΤΟΒΕΑ υπό την εποπτεία του Πανεπιστημίου Πατρών. Οι άνθρωποι με αναπηρία από την άλλη έχουν κατανοήσει τη δυναμική της εποχής μας. «Για εμένα η τεχνολογία είναι το παράθυρό μου στον κόσμο. Είμαι μπλόγκερ και πολύ ενεργός στα social media. Παρακολουθώ και τους νεότερους από μένα που κυνηγούν να μάθουν ξένες γλώσσες και χρησιμοποιούν πολύ καλά τα smartphones» λέει ο Βαγγέλης Αυγουλάς. Είναι τυφλός, δικηγόρος, και στα 28 του έχει γράψει πολλά χιλιόμετρα στο αναπηρικό κίνημα και στην κοινωνία των πολιτών. Εχει διατελέσει αντιδήμαρχος στο Ιλιον και σήμερα είναι επιστημονικός συνεργάτης του υπουργού Εσωτερικών και Διοικητικής Μεταρρύθμισης Παναγιώτη Κουρουμπλή. Στη συνομιλία μας θίγει και ορισμένα θέματα που συνήθως αποσιωπούνται: «Η σεξουαλικότητα των ατόμων με αναπηρία είναι ταμπού, ακόμη και για το οικογενειακό τους περιβάλλον. Σε άλλες χώρες αυτή η συζήτηση είναι πλήρως απενεχοποιημένη. Στην Ισπανία, υπάρχει παροχή σεξουαλικών υπηρεσιών ειδικά για άτομα με αναπηρία. Εδώ συναντάω συχνά την άποψη ότι οι τυφλοί ερωτεύονται τυφλούς, ότι οι άνθρωποι με αναπηρία κάνουν σχέσεις μεταξύ τους. Αυτό συμβαίνει γιατί δεν έχουμε θετικά πρότυπα. Ετσι, οι άνθρωποι με αναπηρία δεν έχουν καν την αυτοπεποίθηση να εκφράσουν τα πλεονεκτήματα που μπορεί να έχουν, στο σώμα τους ή στην εμφάνισή τους».

Ο Βαγγέλης Αυγουλάς ξεσπεπάζει λίγο το βαθύτερο υπόστρωμα ρατσισμού και διακρίσεων, αυτό που θέλει μια «μελό» αφήγηση για τους ανθρώπους με αναπηρία, ένα νεύμα οίκτου και μια αξίωση που περιορίζεται στην προνοιακή πολιτική, μια προσέγγιση που παραμένει εξωτερική σε κάτι που θεωρούμε ότι δεν μας αφορά, αλλά πρέπει να το υποστηρίξουμε για λόγους ευαισθησίας, χωρίς να διανοηθούμε μια πραγματική συνθήκη ισότητας. Είναι μια κοντόθωρη, αντιεπιστημονική και ανιστόρητη αντίληψη. Μια ολοένα διευρυνόμενη γενιά ατόμων με αναπηρία αρνείται να μπει στη νόρμα και διεκδικεί μια αληθινά συναρπαστική ζωή.

Ο «χρυσός» Χρήστος Ταμπαξής (δεξιά) με τον «αργυρό» Αλέξανδρο Ταξιλδάρη πανηγυρίζουν τις επιτυχίες τους στους Παραολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας τον Σεπτέμβριο του 2004. «Ο αθλητισμός είναι η καλύτερη μέθοδος ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης» λέει στο BHMAgazino o Αλέξανδρος Ταξιλδάρης.

Ο Αλέξανδρος Ταξιλδάρης είναι μια τέτοια περίπτωση. Οι περισσότεροι τον θυμούνται από το ασημένιο μετάλλιο που κέρδισε στους Παραολυμπιακούς Αγώνες του 2004 και όντως ο αθλητισμός είναι ένα σπουδαίο κεφάλαιο της ύπαρξής του: «Ο αθλητισμός είναι η καλύτερη μέθοδος ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης. Ολα τα μοντέλα αποκατάστασης στο εξωτερικό βασίζονται στον αθλητισμό. Ετσι ξεκίνησαν οι Παραολυμπιακοί Αγώνες, για τους τραυματίες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Είναι πολύ σημαντικό για έναν χρήστη αμαξιδίου να γυμνάζεται και να έχει καλή φυσική κατάσταση. Εγώ το 2012 σταμάτησα τον πρωταθλητισμό. Κάνω τώρα σκοποβολή και διαδρομές με χειρήλατο ποδήλατο για την προσωπική μου ευχαρίστηση». Οση ώρα μιλούσαμε, θυμηθήκαμε εκείνη τη λίγο παλαιότερη ιστορία, όταν επιδίωξαν με τον συναθλητή του Μάκη Καλαρά να συμμετάσχουν στον Μαραθώνιο με αμαξίδια. Δεν τους επιτράπηκε, με το επιχείρημα της ασφάλειας, τη στιγμή που στον μαραθώνιο της Νέας Υόρκης συμμετέχουν πάνω από 1.500 αμαξίδια και στης Κωνσταντινούπολης παίρνουν χρηματικό έπαθλο οι χρήστες αμαξιδίων που καταφέρνουν να τερματίσουν. Το 2002, με μια παρέα ανθρώπων με κινητικά προβλήματα, έφτιαξαν τον Σύλλογο «Περπατώ» στην Κομοτηνή και την έκαναν την πιο φιλική πόλη της χώρας για ανθρώπους με αναπηρία, με περισσότερες από 1.000 ράμπες στους βασικότερους δρόμους, δυνατότητα πρόσβασης σε υπηρεσίες και αθλητικές εγκαταστάσεις, τουαλέτες με ειδικές προδιαγραφές στην κεντρική πλατεία κ.τ.λ. Ο Αλέξανδρος μού λέει ότι υπάρχουν άνθρωποι που θέλουν να μετακομίσουν στην Κομοτηνή. Μια περιοχή με πολυπολιτισμικό φορτίο βρήκε τον τρόπο όχι να ανέχεται τη διαφορετικότητα, αλλά να αξιοποιεί τον πλούτο της.

Γιατί αυτό είναι η αναπηρία, ούτε κακοτυχία ούτε μειονεξία. Είναι μια δυναμική συνθήκη που με ένα υποστηρικτικό κοινωνικό μοντέλο μπορεί να απεγκλωβίσει ταλέντα, ικανότητες ή τρόπους θέασης της πραγματικότητας που διαφεύγουν από τον μέσο όρο. Η GCHQ (η βρετανική NSA) προσέλαβε πέρυσι πάνω από 100 άτομα με δυσλεξία, δυσπραξία ή με μορφές αναπηρίας. Ενας από αυτούς, ο Ματ, εξομολογήθηκε στους «Sunday Times»: «Μπορεί να διαβάζω πιο αργά από τους υπόλοιπους και σίγουρα ο γραφικός μου χαρακτήρας είναι φρικτός. Η χωρική μου αντίληψη, όμως, και η δημιουργικότητά μου βρίσκονται στο υψηλότερο 1% της ομάδας μου». Ο Ματ μάλλον δεν έχει ιδέα για την ύπαρξη του Λάκη Λαζόπουλου (και εμείς που έχουμε, δεν γίναμε σοφότεροι). Αν τον είχε μπροστά του, θα του εξηγούσε ίσως το προφανές: ότι δεν υπάρχουν «καθηλωμένοι» άνθρωποι. Υπάρχουν κοινωνίες που απομονώνουν ή αποκλείουν ανθρώπους και «καθηλώνονται» οι ίδιες οικονομικά, πνευματικά και πολιτισμικά.

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 29 Φεβρουαρίου 2016