Η δύναμη της αφής

Η πρώτη γλώσσα που μαθαίνουμε, κουλουριασμένοι βολικά σε εμβρυϊκή στάση, είναι η αφή. Από όλες τις αισθήσεις με αυτήν έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή η ανθρώπινη ύπαρξη, γι’ αυτό και είναι άλλωστε τόσο άρρηκτα συνδεδεμένη με το αίσθημα της αγάπης. Η συγκεκριμένη γλώσσα, όπως και όλες οι άλλες, έχει τους δικούς της κώδικες, τα δικά της σύμβολα, τις δικές της ερμηνείες και παρερμηνείες. Το δυστύχημα είναι ότι, ενώ όσο είμαστε παιδιά το άγγιγμα είναι το πιο φυσικό και το πιο όμορφο πράγμα στον κόσμο, μεγαλώνοντας το δέρμα μας είναι λες και βγάζει αγκάθια, ένα σκληρό περίβλημα από συρματόπλεγμα που απαγορεύει την άμεση επαφή. Εχουμε άραγε μετατραπεί σε αδιανόητα έργα τέχνης που διαλαλούν το «μην αγγίζετε»; Σε έναν κόσμο όπου μόνο οι οθόνες είναι πλέον αφής πόσο σημαντική και πόσο επείγουσα είναι η επιστροφή στις σχέσεις εξ επαφής;

Η επαφή δεν έχει χαθεί μόνο με τους γύρω μας αλλά και με τον ίδιο μας τον εαυτό. Αν αρχίσεις γυμναστική ύστερα από πολλά χρόνια αδράνειας, οι πρώτες οδηγίες της γυμνάστριας θα σου δίνουν την αίσθηση ότι είναι ειπωμένες σε μια γλώσσα που δεν καταλαβαίνεις. Για παράδειγμα, το «πιάνουμε το δεξί πόδι με το αριστερό χέρι» σου φαντάζει πολύπλοκο σαν μαθηματική εξίσωση, καθώς επί χρόνια συσσωρευμένου άγχους είχες την αίσθηση ότι ήσουν μόνο ένα κεφάλι που σκεφτόταν και έπαιρνε αποφάσεις, χωρίς σώμα από τον λαιμό και κάτω. Ερευνες δείχνουν ότι η αγκαλιά που μπορείς να δώσεις στον εαυτό σου ή ένα χάδι που δίνει το δεξί χέρι στο αριστερό ή ένα μασάζ στον καταπονημένο σου αυχένα από τα ίδια σου τα χέρια έχει το ίδιο αποτέλεσμα με την επαφή που μπορείς να έχεις με ένα άλλο άτομο: οι σφυγμοί της καρδιάς πέφτουν και νιώθεις ότι βρίσκεσαι σε ένα πιο ασφαλές μέρος.

Με το μεγαλύτερο κομμάτι της ανθρώπινης επικοινωνίας να έχει περάσει στη σφαίρα του Διαδικτύου, η κοινωνία έχει πλέον μετατραπεί σε άκρως φοβική σε ό,τι έχει να κάνει με την αληθινή, σάρκινη επαφή. Οι κρίσεις πανικού μέσα σε μετρό και ασανσέρ έχουν αυξηθεί κατακόρυφα, καθώς το να έχεις έναν άνθρωπο δίπλα σου, όταν μάλιστα ακουμπάει αναγκαστικά πάνω σου σε ώρες αιχμής, μπορεί να σου προκαλέσει ένα πρώτης τάξεως υπαρξιακό αδιέξοδο ως την κρίσιμη στιγμή που θα ανοίξει η πόρτα και θα ορμήσεις προς την προσωπική σου ελευθερία.

Η γλώσσα του σώματος μπορεί να μαρτυρήσει πολλά και για τον έρωτα. Μπορείς πολύ εύκολα να καταλάβεις αν το ζευγάρι που κάθεται στο διπλανό τραπέζι ή στο ίδιο βαγόνι είναι στο πρώτο στάδιο του έρωτά του ή πνέει τα λοίσθια. Αν και ο γενικός κανόνας είναι ότι οι ερωτευμένοι έχουν την τάση να αγγίζονται περισσότερο ακόμη και σε δημόσιους χώρους, οι ψυχολόγοι αποκαλύπτουν ένα σημαντικό μυστικό που σου μαρτυρά αν η σχέση σου είναι ενεργή ή όχι: σημασία δεν έχει τόσο το πόσο συχνά σε αγγίζει ο σύντροφός σου, αλλά το πόσο συχνά ανταποκρίνεται στο δικό σου άγγιγμα.

Οι λαοί που έχουν μεγαλώσει σε θερμά κλίματα είναι από τη φύση τους πιο ανοιχτοί στην επαφή. Αυτό έχει δύο πολύ απλές εξηγήσεις: ο ήλιος μάς κάνει πιο αισιόδοξους και επομένως θετικούς απέναντι στο άγγιγμα και η ζέστη κάνει το δέρμα μας περισσότερο προσβάσιμο στους άλλους. Οταν τα σημεία επαφής είναι περισσότερα, και η ίδια η επαφή γίνεται ευκολότερα.

Φυσικά, όσο μεσογειακό ταμπεραμέντο κι αν έχεις, η χαρά του αγγίγματος καταστρατηγείται αν προέρχεσαι από οικογένεια που ήταν κλειστή και φειδωλή στη μεταξύ της επικοινωνία. Οι άνθρωποι που έχουν μεγαλώσει μέσα σε σπίτια που η αγκαλιά και κατ’ επέκταση η έκφραση αγάπης ήταν κάτι το σχεδόν απαγορευμένο τείνουν να επαναλαμβάνουν το συγκεκριμένο μοτίβο και στην ενήλικη ζωή τους. Καταλήγουμε δυστυχώς πολλές φορές να λέμε όλα τα ανείπωτα γύρω από ένα κρεβάτι νοσοκομείου δίνοντας όλες τις αγκαλιές που δεν δώσαμε όταν έπρεπε σε άτομα της οικογένειάς μας που ετοιμάζονται να φύγουν από τη ζωή.

Οσο για τον έρωτα, όπως παρατηρείται, άνθρωποι που παρουσιάζουν πρόβλημα δέσμευσης στην υπόλοιπη ζωή τους τείνουν να είναι κάτι παραπάνω από δοτικά κατά τη διάρκεια της σεξουαλικής επαφής, αλλά ποτέ πριν ή μετά από αυτήν. Τελικά, η αφή, αν και είναι η πρώτη γλώσσα που μαθαίνουμε, είναι η πιο δύσκολη απ’ όλες.

Η Μαρία Κουλούρη εργάζεται ως λογοθεραπεύτρια με παιδιά και ενηλίκους που παρουσιάζουν δυσκολία στην επικοινωνία και στον λόγο. Ως σύμβουλος Ψυχικής Υγείας δουλεύει με ενηλίκους που αντιμετωπίζουν αντίστοιχα θέματα, προβλήματα στις σχέσεις τους ή άλλα προσωπικά ζητήματα. Ως εμψυχώτρια θεατρικού παιχνιδιού δουλεύει αποκλειστικά σε θεραπευτικά πλαίσια, όπως στην Εταιρεία Ψυχοκοινωνικών Μελετών (ΕΨΥΜΕ), όπου είναι υπεύθυνη της θεατρικής ομάδας ενηλίκων με αυτισμό και νοητική υστέρηση. Η πλούσια εμπειρία της τής έχει διδάξει ότι ο λόγος είναι κάτι που μπορεί να βοηθηθεί σε εντυπωσιακό βαθμό από το θαύμα της αφής: «Για όλους μας και σε κάθε συνθήκη αλληλεπίδρασης η μη λεκτική επικοινωνία ευθύνεται για το μεγαλύτερο ποσοστό μεταφοράς μηνυμάτων. Γινόμαστε δέκτες και πομποί ερεθισμάτων έχοντας κύριο μέσο τις αισθήσεις και πρωτίστως την αφή. Στη δουλειά μου σχεδόν όλη μέρα ασχολούμαι με τις λέξεις. Με τη λεκτική επικοινωνία, είτε μέσω των δυσχερειών της είτε ως μέσο έκφρασης. Παρ’ όλα αυτά, το άγγιγμα είναι συχνά ένας τρόπος να ξεπεραστούν εμπόδια ή να κερδηθεί η απαιτούμενη εμπιστοσύνη ώστε να προχωρήσει η θεραπευτική διαδικασία. Ειδικά στη δουλειά με τα παιδιά το χάδι στην πλάτη ή οι πιέσεις στις αρθρώσεις χαλαρώνουν την ένταση και τα βοηθάνε στη συγκέντρωση».

Μπορεί η θεατρική διαδικασία να φέρει τους ανθρώπους πιο κοντά; «Ενα από τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων με σύνδρομο που βρίσκεται στο φάσμα του αυτισμού είναι η απτική αμυντικότητα. Δεν είναι δεκτικοί στα αγγίγματα. Μέσα όμως από συγκεκριμένες ασκήσεις του θεατρικού παιχνιδιού και τις δραστηριότητες της ομάδας αμβλύνεται σταδιακά η δυσκολία αυτή και εκεί μιλάμε για το πραγματικό θαύμα της αφής. Βλέπεις τα σώματα να χαλαρώνουν και να επικοινωνούν. Το θεατρικό παιχνίδι γενικότερα είναι ένα σπουδαίο εργαλείο εκπαίδευσης και θεραπείας το οποίο στηρίζεται κυρίως στη μη λεκτική επικοινωνία».

Η ίδια εξηγεί γιατί το άγγιγμα έχει τόσο θεραπευτικές ικανότητες αλλά και γιατί το φοβόμαστε τόσο πολύ στην καθημερινότητά μας: «Η αφή είναι μια αίσθηση που αναπτύσσεται από την εμβρυϊκή ακόμη περίοδο του ανθρώπου. Μέσα στον αμνιακό σάκο το έμβρυο αισθάνεται το αμνιακό υγρό. Μαζί με τα άλλα όργανα σχηματίζει το δέρμα του, που είναι και το μεγαλύτερο όργανο του σώματός μας. Μέσω αυτού νιώθει τη μητέρα του και έτσι η αφή συνδέεται αυτόματα με την τροφή και τη συντήρηση. Κάτι που συνεχίζεται και μετά, με τον θηλασμό και την πάντα επιθυμητή αγκαλιά της μητέρας. Ετσι ασυνείδητα το άγγιγμα αποκτά επιπρόσθετες ιδιότητες. Αφού αυτός που μας αγγίζει μας βοηθάει να συντηρηθούμε, τότε μπορούμε να του έχουμε εμπιστοσύνη».

Και συνεχίζει: «Αυτό το αρχικό αίσθημα εμπιστοσύνης όμως σταδιακά χάνεται αφού στη ζωή του παιδιού εισέρχονται και άλλα πρόσωπα και αφού μεγαλώνοντας αρχίζει να αποκτά συνείδηση του χώρου και της ολότητάς του. Αυτή η διάρρηξη της αποκλειστικής σωματικής επαφής με τη μητέρα είναι και η εμπειρία που καθορίζει ασυνείδητα τη σχέση μας με την αφή στην ενήλικη ζωή. Ζητάμε και δεχόμαστε ευκολότερα το άγγιγμα από ανθρώπους με τους οποίους σχετιζόμαστε και άρα μπορούμε να εμπιστευθούμε ως ένα μοντέλο αναπαραγωγής της πρωταρχικής εμπειρίας που είχαμε με τη μητέρα μας».

Υπάρχουν πολλά συγκινητικά περιστατικά που της συμβαίνουν στο πλαίσιο της δουλειάς της και έχουν να κάνουν είτε με την εκδήλωση είτε με την απόκρυψη της σωματικής επαφής: «Στο πρωτόκολλο του θεραπευτικού μοντέλου που ακολουθώ στην εργασία μου ως σύμβουλος Ψυχικής Υγείας χρειάζεται να είναι ευδιάκριτοι οι ρόλοι θεραπευτή – θεραπευομένου και να διατηρούνται τα όρια της σχέσης καθαρά. Κάποιες φορές όμως ο θεραπευόμενος έχει τόση ανάγκη για μια αγκαλιά στο τέλος μιας επίπονης συνεδρίας που είναι δύσκολο να την αρνηθώ. Πάντως, είναι ιδιαίτερα συγκινητική η στιγμή που έχοντας γνώση των ορίων αποφεύγει να ζητήσει την αγκαλιά αυτή. Συνήθως υπάρχει μια αμήχανη σιωπή λίγων δευτερολέπτων και κάποιες ελαφρές, αόριστες κινήσεις των χεριών στον αέρα».

Παράλληλα η Μαρία Κουλούρη ασχολείται με τη θεραπεία της ψυχής και με έναν άλλον τρόπο: γράφει ποίηση και μάλιστα η ποιητική συλλογή της «Μουσείο Αδειο» (εκδ. Μελάνι) έχει αποσπάσει το βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου ποιητή της Εταιρείας Ελλήνων Συγγραφέων, στη μνήμη του Γιάννη Βαρβέρη, ενώ είναι υποψήφια στη βραχεία λίστα για το Κρατικό Βραβείο Ποίησης. Παρατηρώντας λοιπόν πρόσωπα και πράγματα στον έξω κόσμο που κατόπιν βρίσκουν καταφύγιο στις σελίδες της: «Στις ημέρες μας δεν χρειάζεται να είναι κανείς ειδικός για να παρατηρήσει τη γενικότερη παθητική στάση των ανθρώπων. Σε οποιοδήποτε ερέθισμα, όχι μόνο στην αφή. Στον δρόμο ή στο μετρό ή σε ένα μπαρ κυρίως βλέπουμε αυτοπεριφρουρούμενες μονάδες. Εχουμε γίνει εξαιρετικά αμυντικοί και προκατειλημμένοι. Καμία προθυμία για αλληλεπίδραση».

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 8 Φεβρουαρίου 2015