Οι τόποι των Καρυατίδων

Νικηφόρος Βρεττάκος, «Υπνος».

Ο Αντίπατρος ο Σιδώνιος, ο ποιητής ο οποίος συνέταξε τον κατάλογο των επτά θαυμάτων του αρχαίου κόσμου, ρωτούσε εντός της ροής του 2ου αιώνα π.Χ. τον Λέοντα της Αμφίπολης ποιανού τον τάφο φυλάει και ποιος είναι αυτός ο άξιος των αρετών του. Βέβαια, η μεγάλη αρετή του λέοντος είναι η δύναμη. Σήμερα, που ο λόφος Καστά άφησε τους αρχαιολόγους να μπουν στα μυστηριώδη σπλάχνα του, αναρωτιόμαστε κι εμείς σαν τον αρχαίο ποιητή ποιανού τον τάφο φυλάνε οι περίτεχνες Καρυάτιδες της Αμφίπολης και ποιος είναι ο άξιος των αρετών τους. Και η μεγάλη αρετή των Καρυατίδων είναι η ομορφιά. Και η ομορφιά μάς πάει πάντα προς το μέλλον, έστω και αν έρχεται από το μακρινό παρελθόν.

Κι έλαμψαν μέσα στα σκοτάδια των υπόγειων στοών. Η επιμελημένη κόμμωσή τους, οι πτυχώσεις των ενδυμάτων που αποκαλύπτουν το «ζωντανό» στήθος τους, η ψηλή κορμοστασιά τους, τα «ελληνικά» ακροδάχτυλα πάνω στα επίπεδα πέδιλα, το ωραίο πρόσωπο της μιας που σώθηκε, δίνουν αίγλη και κάλλος στο ταφικό σύνολο. Και όλοι τις είπαν Καρυάτιδες, γιατί, σε ρόλο κίονα, κρατούσαν στο κεφάλι τους τον θόλο του θαλάμου. Και γοητεύτηκαν και αδημονούν να έρθουν πρόσωπο με πρόσωπο με αυτά τα σώματα. Ομως ο χρόνος θα δοκιμάσει ακόμη λίγο την υπομονή μας μέχρι να τις λούσει ολοκληρωτικά το φως. Στο μεταξύ, εμείς θα έρθουμε πρόσωπο με πρόσωπο μαζί τους στη Βεργίνα, στους Δελφούς, στο Μουσείο της Ακρόπολης και στις Καρυές Λακωνίας που είναι ο γενέθλιος τόπος των Καρυατίδων.

Η ατμόσφαιρα γύρω από την ανασκαφή στον τύμβο Καστά μάς θυμίζει πολύ ημέρες Βεργίνας. Στην πρωτεύουσα της Μακεδονίας, τις Αιγές, σε έναν άλλον μακεδονικό τάφο που ονομάστηκε της Ευρυδίκης και χρονολογήθηκε γύρω στο 340 π.Χ., βρέθηκαν Καρυάτιδες, αλλά όχι σε αρχιτεκτονικό ρόλο. Αποτελούν μέρος της διακόσμησης του εντυπωσιακού θρόνου και αναγνωρίστηκαν ως χορεύτριες μυημένες σε ορφικά-βακχικά μυστήρια. «Ανηφόρισαν» προς τη Μακεδονία, πιθανότατα από τον «Ομφαλό της Γης», τους Δελφούς. Εκεί, το επιστύλιο της πρόσοψης του Θησαυρού των Σιφνίων (525 π.Χ.) κρατούσαν οι δύο πιο παλιές Καρυάτιδες που γνωρίζουμε μέχρι τώρα, φιλοτεχνημένες σε νησιωτικό μάρμαρο. Και αυτές στέκονταν σε ψηλό βάθρο με τον πόλο ανάμεσα στο κεφάλι και στο κιονόκρανο, το κάλυμμα που θυμίζει υψηλή, θρησκευτικού χαρακτήρα, κόμμωση.

Ερχόμαστε πρόσωπο με πρόσωπο με τη μία από τις δύο Καρυάτιδες του Θησαυρού των Σιφνίων στην αίθουσα του Μουσείου των Δελφών, όπου δεσπόζει η Σφίγγα των Ναξίων επάνω στον ψηλό κίονά της. Πίσω από τη Σφίγγα, μπροστά στο καταστόλιστο με ανάγλυφα κοσμήματα –ανθέμια, λωτούς, ρόδακες –περίθυρο του Θησαυρού των Σιφνίων, στέκει χαμηλοβλεπούσα η Καρυάτιδα, επάνω στο βάθρο της. Ο πόλος, το κεφάλι και ο κορμός της έχουν διασωθεί από το διάβα των αιώνων. Το άλλο βάθρο δίπλα της είναι κενό. Την εκλεπτυσμένη διακόσμηση του προσώπου τους συμπλήρωναν μεταλλικά κοσμήματα και μπούκλες από μάρμαρο, οι οποίες ενίσχυαν τα κύματα των μαλλιών που έπεφταν στους ώμους τους. Στον πόλο υπάρχει λαξευμένη ανάγλυφη παράσταση αρπαγής Νυμφών από Σατύρους. Ο κυματισμός των μαλλιών συνεχίζεται και από τις πτυχώσεις του ιματίου και του χιτώνα που συγκρατεί πλατιά ζώνη. Το κεφάλι φαντάζει απλοποιημένη μορφή της «τέως Κνιδίας» Καρυάτιδας, η οποία εκτίθεται και αυτή στην ίδια αίθουσα. Είναι περίπου σύγχρονη της Καρυάτιδας των Σιφνίων, ωστόσο η έκφρασή της είναι τόσο διαφορετική. Τα αμυγδαλωτά, «εξωτικά», μάτια της δημιουργούν τελείως διαφορετική έκφραση στο πρόσωπό της, που το φωτίζει ένα ολοκάθαρο χαμόγελο. Είχε και αυτή πρόσθετα στολίδια στα μαλλιά της και γύρω από το καλαθόσχημο κάλυμμα που στήριζε το κιονόκρανο υπάρχει ανάγλυφη παράσταση με τον Απόλλωνα κιθαρωδό, τον Ερμή που παίζει σύριγγα, Νύμφες και Χάριτες.

Ευτυχία είναι να βλέπεις ένα άγαλμα στον τόπο που σμιλεύτηκε. Σαν αιθέρια μουσική κατέκλυσε η θέα του Ερεχθείου της Ακρόπολης τον Βιεννέζο Ούγκο φον Χόφμανσταλ. Στις «Στιγμές στην Ελλάδα», στη συμβολή του 19ου και του 20ού αιώνα, πέρασε πρώτα από τους Δελφούς, προτού σταθεί εκστατικός μπροστά στις Κόρες της Ακρόπολης: «Ομως, Θεέ μου, πόσο αληθινές είναι. Ο αισθησιασμός της παρουσίας τους κόβει την ανάσα! Χτισμένος σαν ναός ορθώνεται πάνω στα υπέροχα δυνατά τους πόδια ο κορμός. Η εορταστικότητά τους δεν θυμίζει σε τίποτε μάσκα. Το πρόσωπο λαμβάνει το νόημά του από το σώμα. Είναι γυναίκες σε ηλικία γάμου, νύφες, ιέρειες. Στα χαρακτηριστικά τους δεν υπάρχει παρά η αυστηρότητα της προσμονής, η εκλεκτή δύναμη και ανωτερότητα της φυλής τους, μια επίγνωση της σειράς τους. Αυτό που τις κάνει να μοιάζουν πετρωμένες είναι το άχθος της εορταστικής ανάτασης, λαμβάνουν μέρος σε πράγματα που υπερβαίνουν κάθε κοινή προσδοκία». Τώρα, αυτές οι θεόρατες κόρες σε κοιτάζουν κάτω από τη γυάλινη οροφή του Μουσείου της Ακρόπολης. Και οι πέντε, τώρα που έχουν αποκαλυφθεί μετά τις επεμβάσεις καλλωπισμού στις οποίες είχαν υποβληθεί, αλλά και η ξενιτεμένη, η απαχθείσα στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου μαζί με τα γλυπτά του Παρθενώνα, της οποίας το βάθρο παραμένει κενό.

Η γενέτειρα της Καρυάτιδας

Αλλά από πού κατάγονται οι ωραίες κόρες του Ερεχθείου; Αν δείτε παλιές φωτογραφίες των γυναικών των Καρυών να χορεύουν στο πανηγύρι του Αγίου Παντελεήμονα τον καρυάτικο χορό, τότε θα σας θυμίσουν τις Καρυάτιδες. «Το γαρ χωρίον Αρτέμιδος και Νυμφών έστιν αι Κάρυαι και άγαλμα έστηκεν Αρτέμιδος εν υπαίθρω Καρυάτιδος» γράφει ο Παυσανίας στα Λακωνικά του. Και ο Λουκιανός μιλάει για τον χορό που χόρευαν οι κόρες από αυτό το χωριό προς τιμήν της θεάς Αρτεμης, με κομψές κινήσεις και κάνιστρα στο κεφάλι. Αλλά ο ρωμαίος αρχιτέκτων Βιτρούβιος συνδέει τις Καρυάτιδες με την τιμωρία να φέρουν το βάρος των ενδυμάτων και των κοσμημάτων τους, επειδή οι Καρυές μήδισαν κατά τη διάρκεια των Περσικών Πολέμων.

Εμείς όμως διαλέγουμε την εκδοχή των χορευτριών και στρίβουμε αριστερά κάπου 2 χλμ. μετά το όριο Αρκαδίας και Λακωνίας, προς τον Πάρνωνα, 30 χλμ. πριν από τη Σπάρτη. Οι Καρυές απέχουν από εδώ 10 χλμ. και η πρώτη πανοραμική εικόνα τους είναι γοητευτική, καθώς τα παλιά κεραμοσκέπαστα σπίτια απλώνονται στους λόφους. Από τα εκμαγεία των Καρυάτιδων του Ερεχθείου βγήκαν δύο σειρές από έξι κόρες και μετά καταστράφηκαν. Η μία σειρά πήρε τη θέση των αυθεντικών στο Ερέχθειο επάνω στην Ακρόπολη και η άλλη σειρά έφτασε τιμητικά στις Καρυές και εγκαταστάθηκε πάνω σε έναν λόφο.

*Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 19 Οκτωβρίου 2014