Αναζητώντας τον Μέγα Αλέξανδρο

Το «Φαινόμενο της Αμφίπολης» αξίζει να μελετηθεί σε βάθος, ωστόσο το προφανές συμπέρασμα είναι πως φθάνει η παραμικρή υπόνοια συσχέτισης –όσο ανιστόρητη και επιπόλαιη και αν είναι αυτή –ενός μνημείου με τον Μεγαλέξανδρο, με την οικογένεια ή το περιβάλλον του, για να καταστεί αυτό, προτού ακόμη αποκαλυφθεί, «μεγαλειώδες», «μοναδικό», «ανεπανάληπτο», «οικουμενικό»… άξιο ειδικής, απολύτως προνομιακής «διαχείρισης». Και αυτό σε μια χώρα που αν κάτι δεν της λείπει, τούτο είναι αρχαία μνημεία με πραγματικά τεράστια καλλιτεχνική αξία και ιστορική σημασία…

Οσοι, βέβαια, ασχολήθηκαν ποτέ σοβαρά με το θέμα γνωρίζουν –οι αρχαίες πηγές είναι λαλίστατες στο σημείο αυτό –ότι το σώμα του Αλεξάνδρου, ο οποίος άφησε την τελευταία του πνοή στη Βαβυλώνα το 323 π.Χ., βαλσαμώθηκε και ύστερα από δύο χρόνια –τόσο κράτησε η ετοιμασία της πολυτελέστατης άμαξας και των υπόλοιπων απαραίτητων για την «κηδεία» –ξεκίνησε το ταξίδι για να επιστρέψει στις Αιγές, τη γη των προγόνων, όπου το απαράβατο έθιμο όριζε να θάβονται οι Τημενίδες βασιλείς των Μακεδόνων…

Η πομπή, που θύμιζε περισσότερο λιτανεία ιερής εικόνας παρά ξόδι, διέσχισε τη Μεσοποταμία και τη Συρία, αλλά δεν έφτασε ποτέ στη Μακεδονία… Ο Πτολεμαίος άρπαξε το Σώμα και έχτισε επάνω του ένα βασίλειο, ο Περδίκκας, προσπαθώντας να ανακτήσει Σώμα και εξουσία, σφαγιάστηκε και οι στρατιώτες του αποδεκατίστηκαν από τους κροκόδειλους στη λάσπη του Νείλου. Στην καρδιά της Αλεξάνδρειας, κοντά στα Ανάκτορα, το Μουσείο και τη Βιβλιοθήκη, μέσα από τον τάφο-ναό του, το Σώμα του Θεού Αλεξάνδρου, αντικείμενο προσκύνησης και λατρείας, εξασφάλισε για επτά αιώνες ευτυχία και ευημερία στην πόλη που ο ίδιος είχε χτίσει… Στο τέλος του 4ου αι. μ.Χ. οι χριστιανοί κατέστρεψαν το Σαραπείο. Τότε χάνονται και τα ίχνη του «Σώματος». Δεν αποκλείεται στην πυρά που έκαψε τον τάφο-ναό του Αλεξάνδρου προσανάμματα να ήταν αρχαία βιβλία της γειτονικής βιβλιοθήκης…

Οι ιστορίες συνωμοσίας με απαγωγές και αποκρύψεις του Σώματος είναι ίσως κατάλληλες για σενάρια χολιγουντιανών παραγωγών, αγνοούν ωστόσο παντελώς τη λογική και την ουσία των αρχαίων ταφικών εθίμων. Η κηδεία του νεκρού μέλους της είναι για κάθε αρχαία οικογένεια μια δημόσια πράξη που αποσκοπεί στη συγκινησιακή εδραίωση του status quo. Αυτό ισχύει φυσικά κατεξοχήν για την κηδεία του ηγεμόνα, εφόσον μέσα από τις προσφερόμενες σε αυτόν νεκρικές τιμές περνά η νομιμοποίηση του διαδόχου του… Θα πρέπει, λοιπόν, να συμφιλιωθούμε με την ιδέα ότι ο ναός-τάφος του Μεγαλέξανδρου βρίσκεται θαμμένος κάτω από τα στρώματα αιώνων ζωής της Αλεξάνδρειας και αν ποτέ βρεθούν και αναγνωριστούν τα λείψανά του, ίσως να μην ανταποκρίνονται καθόλου στα όνειρά μας.

Ωστόσο, πέρα από ιδιοτέλειες, σκοπιμότητες και πολιτικές, πέρα από τη χρήση και την κατάχρηση της πληροφορίας, πέρα από τις ενεχόμενες ομάδες και τα όποια συμφέροντά τους, υπάρχουν εκατοντάδες και χιλιάδες άνθρωποι που παρακολουθούν με αγωνία τα ανασκαφικά ανακοινωθέντα της Αμφίπολης, προσδοκώντας ομολογημένα ή ανομολόγητα να είναι Εκείνος… Να ανοίξει ο τάφος και να βρεθεί ο Μεγαλέξανδρος… ως να μπορεί το «Σώμα» μέσα από το μνημείο να νικήσει για μία ακόμη φορά τον κατηραμένο όφιν των πολλαπλών δεινών που ταλανίζει την καθημερινότητά μας.

Ετσι, ο Αλέξανδρος εισβάλλει ξανά στη ζωή μας… Βέβαια, η αλήθεια είναι πως δεν είχε φύγει ποτέ… Εκατοντάδες εκατομμύρια αναφορές στις μηχανές αναζήτησης του Διαδικτύου, χιλιάδες βιβλία, εκατοντάδες ντοκιμαντέρ, ταινίες, έργα τέχνης και εκθέσεις ανά τον κόσμο μαρτυρούν ότι ο «ανίκητος» εξακολουθεί να γοητεύει και να συναρπάζει, παρέχοντας ένα απόλυτο πρότυπο. Ή, πιο πεζά, ότι το «Μέγας Αλέξανδρος» είναι ένα «brand name» υψηλής δυναμικής που μπορεί να εξυπηρετήσει διάφορες σκοπιμότητες…

Τη δεκαετία του ’90, ανάμεσα σε δύο μεγάλες περιοδικές εκθέσεις για τους Μακεδόνες και τον Μεγαλέξανδρο (Ρώμη 1995, Νέο Δελχί 1997) μου ζητήθηκε να ετοιμάσω μια πρόταση μεγάλης διεθνούς έκθεσης για τον Αλέξανδρο η οποία δεν έγινε ποτέ, αλλά η τεράστια δουλειά δεν πήγε χαμένη γιατί, μαζεύοντας το διάσπαρτο σε δεκάδες μουσεία υλικό, συνειδητοποίησα ότι στην πραγματικότητα καμιά συμβατική έκθεση αντικειμένων σε ένα μουσείο δεν μπορεί ποτέ να τον «χωρέσει». Από τη Μακεδονία στην Αίγυπτο, στη Βαβυλώνα και στην Ινδία, από τις παρυφές της Κίνας στη Ρώμη και στο Βυζάντιο, από τους Αραβες στην Αναγέννηση και στον Διαφωτισμό, από την ενωμένη Γερμανία του Βίσμαρκ στη νεαρή Ελλάδα της Μεγάλης Ιδέας, από το Μυθιστόρημα στο Κοράνι και στη Φυλλάδα, από τους Λυσίππειους ανδριάντες στις περσικές μινιατούρες, από το μπαρόκ στον ρομαντισμό και τη μοντέρνα τέχνη, ο Αλέξανδρος αιωρείται στο αχανές του χώρου και του χρόνου…

Ετσι, το 2000 γεννήθηκε η ιδέα ενός ψηφιακού μουσείου αφιερωμένου στη ζωντανή μνήμη του Μεγαλέξανδρου. Η ιδέα ωρίμασε και ύστερα από προσπάθειες δέκα χρόνων, το 2011, εντάχθηκε στο πρόγραμμα της Ψηφιακής Σύγκλισης και έγινε έργο ΕΣΠΑ το «Εικονικό Μουσείο Μέγας Αλέξανδρος: από τις Αιγές στην Οικουμένη» που υλοποιεί η ΙΖ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Ενα μεγάλο διεθνές επιστημονικό
συνέδριο με τίτλο «Discovering the World of Alexander the Great», στο οποίο παρουσιάστηκαν από τους κορυφαίους στον τομέα ερευνητές τα αποτελέσματα των πιο σημαντικών ανασκαφών και ερευνητικών προγραμμάτων, 3.500 σελίδες πρωτότυπων κειμένων και 12.000 καταχωρίσεις στη βάση δεδομένων είναι η μέχρι τώρα συγκομιδή της ομάδας εργασίας, ενώ ξεκινά σε συνεργασία με τον ανάδοχο, με κινηματογραφήσεις, φωτογραφίσεις, ψηφιακές αναπαραστάσεις κ.τ.λ., η παραγωγή των «ψηφιακών αντικειμένων» του μουσείου που θα ολοκληρωθεί τον Δεκέμβριo του 2015.

Στόχος μας στην Ου-τοπία του Διαδικτύου να δημιουργηθεί ο τόπος του Αλεξάνδρου, η «χώρα του αχωρήτου»: Σε μια πρωτοποριακή σύλληψη, διαστάσεις απροσπέλαστες και ασύνδετες στον πραγματικό κόσμο με άξονα συνοχής τον Αλέξανδρο διασυνδέονται και κάνουν φανερή τη συνάφεια, δημιουργώντας έναν ψηφιακό Κόσμο, ένα «Μουσείο» με την πρωταρχική έννοια του όρου, ναό της γνώσης, της τέχνης και της μνήμης, αντάξιο του εμπνευστή και πρώτου πολίτη της Οικουμένης, ένα μουσείο που, εκμηδενίζοντας τις αποστάσεις, μέσα από τη δημοκρατία του Διαδικτύου, θα φτάνει παντού και θα κάνει προσιτούς σε όλους τους «κρυμμένους θησαυρούς», ξεπερνώντας στον κυβερνοχώρο τις συχνά ανυπέρβλητες για τον φυσικό κόσμο δυσκολίες πρόσβασης.

Το ψηφιακό μουσείο αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα: Στο πρώτο, εκτυλίσσεται σε ένα διαδραστικό βίντεο η ξενάγηση στο σύνολο του μουσείου (με συνεχή εικόνα-δράση και αφήγηση, περιλαμβάνει όλα τα ψηφιακά εκθέματα εν περιλήψει, δίνοντας τον βασικό κορμό της πληροφόρησης σε πραγματικό χρόνο περίπου πέντε ωρών). Στο δεύτερο επίπεδο, όπου ο επισκέπτης πηγαίνει κατά βούληση, υπάρχουν πλήρως ανεπτυγμένα τα 304 ψηφιακά εκθέματα και όλα τα βίντεο-ντοκιμαντέρ. Στο τρίτο επίπεδο, βρίσκονται βιβλιοθήκες, κατάλογοι εικόνων και πραγματικών αντικειμένων, φωτογραφίες, σχέδια, λήμματα, κείμενα, πηγές, βιβλιογραφία, κάθε είδους πληροφορίες, σελίδες διαπιστευμένων χρηστών, όπου μπορούν να παρουσιάζουν αποτελέσματα έρευνας, ανασκαφών, άρθρα, ανακοινώσεις κ.τ.λ., διάφοροι σύνδεσμοι, fora συζητήσεων, διαδικτυακά παιχνίδια και εκπαιδευτικές δράσεις.

Το αισθητικά άρτιο περιβάλλον, η γλαφυρότητα της αφήγησης, η δύναμη των εικόνων, η γοητεία των μνημείων και των αναπαραστάσεων, συνδυασμένη με τις πολυάριθμες υπηρεσίες που θα εξασφαλίζουν πολυεπίπεδη πληροφόρηση αλλά και ψυχαγωγία, θα κάνουν το ψηφιακό μουσείο ιδανικό καταφύγιο για τον ταξιδιώτη του Διαδικτύου που αναζητά το ταξίδι στον χρόνο, την περιπέτεια της γνώσης, την επαφή με τους ήρωες που σφράγισαν τη μοίρα του κόσμου. Παράλληλα, η ενσωμάτωση και παράθεση του τεράστιου αρχαιολογικού και ιστορικού υλικού, των πηγών, των ευρημάτων και των νέων δεδομένων της επιστημονικής έρευνας εγγυώνται την εγκυρότητα της πληροφορίας και θα συντελέσουν στο να γίνει το ψηφιακό μουσείο ένας κρίσιμος άξονας για την προσέγγιση του θέματος τόσο από το ευρύ κοινό όσο και από τους ειδικούς.

Το περιεχόμενο αρθρώνεται σε επτά ενότητες-«αίθουσες»: πρώτη ενότητα είναι «Οι ρίζες», όπου παρουσιάζεται το πέρασμα της Μακεδονίας από τον μύθο στην Ιστορία με βάση τα ιδιαίτερα εντυπωσιακά και άγνωστα στο κοινό ευρήματα των τελευταίων χρόνων από τις Αιγές, την Αιανή, το Αρχοντικό κ.τ.λ. Δεύτερη «Η Μακεδονία του Φιλίππου Β΄», όπου περιγράφεται η μετάλλαξη του αρχαϊκού βασιλείου σε ριζοσπαστικό μοχλό αλλαγής του αρχαίου κόσμου κάτω από την εμπνευσμένη καθοδήγηση του μεγαλοφυούς βασιλιά. Η τρίτη ενότητα, «Αλέξανδρος ο Φιλίππου», είναι αφιερωμένη στην παιδεία και στα στοιχεία που διαμόρφωσαν την προσωπικότητα του νεαρού διαδόχου. Στην τέταρτη περιγράφεται η «Εκστρατεία της Ανατολής» που ξεκινάει από τις Αιγές το 334 π.Χ. και τελειώνει στη Βαβυλώνα το 323 π.Χ. Στην πέμπτη ενότητα, που έχει τον τίτλο «Ο πρώτος πολίτης της Οικουμένης», αναπτύσσονται η ιδεολογία και οι πολιτικές του Μεγαλέξανδρου, ενώ στην έκτη, που είναι η μεγαλύτερη και πιο εντυπωσιακή από όλες, περιγράφεται «Ο νέος κόσμος: Η ελληνιστική κοινή». Η τελευταία ενότητα λέγεται «Αθάνατος» και είναι αφιερωμένη στον μύθο του Αλεξάνδρου που φτάνει ως τις ημέρες μας.

Ως αρχιστράτηγος και εντολοδόχος όλων των Ελλήνων ο Αλέξανδρος εκστρατεύει εναντίον των Περσών, δίνοντας νέα διάσταση στην παλιά αντιπαράθεση Δύσης και Ανατολής. Εν τέλει, όμως, μέσα από την πολιτική του πράξη σαν Κοσμοκράτορας αίρει την αντίθεση και ετοιμάζει τον δρόμο που θα οδηγήσει στην πιο δημιουργική σύνθεση πολιτισμών που γνώρισε ποτέ ο κόσμος με τη δημιουργία της ελληνιστικής οικουμένης, της πιο ανοιχτής και ανεκτικής πολυεθνικής και πολυπολιτισμικής κοινωνίας της ανθρώπινης Ιστορίας.

Ανίκητος πολεμιστής και εμπνευσμένος οραματιστής, ο Αλέξανδρος αποδέχεται «τους άλλους» σε βαθμό που σκανδαλίζει τους δικούς του. Θυσιάζοντας στους θεούς τους, σεβόμενος τα ήθη και τιμώντας τις παραδόσεις τους, κατακτά την καρδιά των υπηκόων του και γίνεται ήρωας στους μύθους των λαών του κόσμου. Η γόνιμη σύνθεση των αντιθέτων, το όνειρο του Κοσμοκράτορα που ενέπνευσε τους γάμους των Σούσων και σφράγισε την κοσμοαντίληψη της πεφωτισμένης ελληνιστικής ηγεμονίας, σήμερα πιο επίκαιρο από ποτέ, κάνει τον εμπνευστή του πρόδρομο και πατέρα της παγκοσμιοποίησης στην πιο ευγενική εκδοχή της.

Χάρη στον Αλέξανδρο, ο ελληνικός πολιτισμός φτάνει ως την Απω Ανατολή και μετασχηματίζεται σε ελληνιστικό, η ελληνιστική κοινή γίνεται κοινό σημείο αναφοράς των λαών από την Ευρώπη ως την Αίγυπτο και την Ινδία. Μια νέα κοσμοαντίληψη γεννιέται με άξονα αναφοράς όχι μεμονωμένα έθνη, αλλά την Οικουμένη. Το ανεξάντλητο απόθεμα του ελληνιστικού πολιτισμού, διάσπαρτο σε τρεις ηπείρους, γίνεται αφετηρία διαλόγου, πηγή ιδεών και ιδεολογιών, μήτρα νέου κόσμου που γεννά αυτοκρατορίες, σφραγίζει την τέχνη, εξελίσσει την επιστήμη και διαμορφώνει τη σύγχρονη κοσμοαντίληψη.

Κέντρα εμπορίου και διαπολιτισμικών ανταλλαγών, οι ελληνιστικές πόλεις ορίζουν το δίκτυο των δρόμων του πολιτισμού και ο ίδιος ο Αλέξανδρος, ο μόνος ανίκητος, θεός κερασφόρος, στοιχειώνει τις περσικές μινιατούρες, παλεύει με στοιχειά και τέρατα για να αναληφθεί εν δόξη στους καθεδρικούς της Ευρώπης και να ξαναφανεί απτόητος στα φωτογραφικά παλίμψηστα του Αντι Γουόρχολ και στις επικές συγκρούσεις του Ολιβερ Στόουν, διατηρώντας πάντα την απαράμιλλη γοητεία του που ξεπερνά τα όρια του χώρου και του χρόνου.

Το εικονικό μουσείο θα φτάνει στους υπολογιστές και στα σπίτια όλων των χρηστών του Διαδικτύου, στα ελληνικά και τα αγγλικά. Φυσική του έδρα είναι το Μουσείο των Αιγών, ο μόνος τόπος όπου ανάμεσα στα κόκαλα του πατέρα και του γιου του –στηριγμένες εξ αρχής σε ισχυρότατα αποδεικτικά στοιχεία, οι ταυτίσεις εδραιώνονται όλο και περισσότερο με το πέρασμα του χρόνου και την εξέλιξη της έρευνας –βρίσκονται αυτούσια αντικείμενα που ο Αλέξανδρος είδε και άγγιξε και, κυρίως, οι δύο μοναδικές του εικόνες –ο καβαλάρης της τοιχογραφίας και το χρυσελεφάντινο κεφαλάκι –που ο ίδιος είδε και διασώθηκαν, μαρτυρίες πολύτιμες της μορφής του! l