Συλλέκτης σπίρτων

του Διονύση Σταμπόγλη

«Αντε μωρέλιμ’ να μ’ πάρεις ένα κουτέλι σπιρτέλι» μου είπε πριν από (κάποιες) δεκαετίες η θεία μου η Αθηνά στη Μυτιλήνη, όπου παραθερίζαμε οικογενειακώς, όταν με έστειλε να της αγοράσω σπίρτα για να ανάψει την γκαζιέρα και να μαγειρέψει. Και εγώ πήγα στον «μπακαλικέλι» για να εκτελέσω την εντολή της θείας, ξεκαρδισμένος στα γέλια.

Ισως να είχα ξεχάσει το περιστατικό αυτό, ακόμη και την προφορά της θείας μου, αν αυτό το απλό κουτί σπίρτα δεν έπαιζε σημαντικό ρόλο στις διακοπές μου. Πώς, όμως, συνέβη αυτό; Απλά, παίζοντας με τα σπίρτα, έμαθα να μετρώ, να φτιάχνω σχήματα (τρίγωνα, τετράγωνα, παραλληλόγραμμα κτλ.) και να σχηματίζω γράμματα. Το Α χρειαζόταν τρία σπίρτα, το Γ μόνο δύο, το Β το έφτιαχνες σπάζοντας σπίρτα, ενώ για το Ο μάθαινες ότι «δεν μπορείς να τετραγωνίσεις τον κύκλο».

Εκτός όμως από αυτό, μου δόθηκε και το ερέθισμα να μαζεύω σπιρτόκουτα «παραλαμβάνοντας» αργότερα από τον παππού μου και μερικές δεκάδες σπιρτόκουτα, από τις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Αυστραλία και ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες. Η «μαγιά» υπήρχε και έτσι η συλλογή συνεχίστηκε για (κάποιες) δεκαετίες, με σπίρτα από την Κίνα, τις Ινδίες, τη Ρωσία και άλλες χώρες.

Τι εστί σπίρτο;

Οι παλαιότερες εγκυκλοπαίδειες αναφέρουν ότι το σπίρτο είναι ένα αναλώσιμο αντικείμενο που ανάβει φωτιές κατ’ επιθυμία, υπό ελεγχόμενες συνθήκες. Το σκεπτικό κατασκευής των σπίρτων στηρίζεται ουσιαστικά στην αρχαιότητα, όταν οι πρόγονοί μας έτριβαν δύο ξύλα για να παράγουν πυρ. Το ένα ξύλο, που το κρατούσαν ακίνητο, το ονόμαζαν «στορεύς» ή «εσχάρα» και το δεύτερο ξύλο, που το έτριβαν στο πρώτο, το έλεγαν «τρύπανον». Από την αρχαιότητα, ο επόμενος σταθμός για την κατασκευή σπίρτων σημειώνεται στην Κίνα λίγο πριν από το 580 μ.Χ., όπου χρησιμοποιούσαν ένα είδος σπίρτου ιδιαίτερα εύφλεκτου και επικίνδυνου. Σήμερα, με το ίδιο πάντα σκεπτικό, τρίβουμε ένα λεπτό κομματάκι ξύλου που φέρει στη μία άκρη του εύφλεκτη χημική ουσία σε μια κατάλληλη επιφάνεια ώστε να επιτευχθεί η ανάφλεξη.

Στη σύγχρονη εποχή, η κατασκευή των πρώτων σπίρτων καταγράφεται εν έτει 1805, οπότε ο Παριζιάνος Ζαν Σανσέλ γίνεται γνωστός ανάβοντας σπίρτα των οποίων η εύφλεκτος ύλη περιείχε μείγμα χλωριούχου καλίου, θείου, ζάχαρης και ελαστικού. Η προσπάθειά του, όμως, εγκαταλείφθηκε διότι το κόστος κατασκευής των σπίρτων ήταν ιδιαίτερα υψηλό και τα ίδια ήταν επικίνδυνα κατά τη χρήση τους. Παράλληλες κινήσεις έγιναν και από τον γάλλο χημικό Κλοντ Λουί Μπερτολέ, ο οποίος παρασκεύασε το εύφλεκτο υλικό από μείγμα χλωρικού καλίου, σακχάρου και κόλλας, ενώ η επιφάνεια τριβής συνίστατο από αμίαντο ποτισμένο με θειικό οξύ. Η επικινδυνότητα παρέμενε.

Το επόμενο βήμα έγινε από τον Βρετανό Τζον Γουόκερ (αναφέρεται και ως Γουόρκερ) το 1826 ή 1827, ο οποίος χρησιμοποίησε για το εύφλεκτο υλικό μείγμα κυρίως από χλωρικό κάλιο και θειούχο αντιμόνιο και για την επιφάνεια επί της οποίας τριβόταν το σπίρτο ένα λεπτό στρώμα υαλόχαρτου. Και αυτή, όμως, η προσπάθεια δεν απέδωσε τα αναμενόμενα.

Τα πρώτα ικανοποιητικά αποτελέσματα, ώστε τα σπίρτα να καταστούν χρησιμοποιήσιμα χωρίς κινδύνους και με σχετικά χαμηλό κόστος, ήρθαν το 1848 από τη Σουηδία. Πρόκειται για τα πρώτα «πυρεία ασφαλείας, άνευ θείου και φωσφόρου», που περιείχαν κυρίως μείγμα από χλωριούχο κάλιο και θειούχο αντιμόνιο, ενώ η επιφάνεια προστριβής περιείχε μείγμα κόλλας, ερυθρού φωσφόρου και πυρολουσίτη.

Μονάχο ή Μοναχό, αλλά όχι Μόναχο

Η πιο γνωστή φράση σχετικά με τα σπίρτα είναι μάλλον εκείνη που αφορά το ευφυές άτομο, τον πανέξυπνο. Πρόκειται για τη φράση «σπίρτο μοναχό» ή «σπίρτο μονάχο», που εκτός από τον πολύ έξυπνο άνθρωπο χρησιμοποιείται από ορισμένους για να προσδιορίσουν έτσι κάποιο πονηρό άτομο. Αν βεβαίως δοθεί ειρωνική χροιά στη φωνή όταν αναφέρεται η παραπάνω φράση, τότε μιλάμε για άτομο ιδιαίτερα αφελές ή κουτό.

Παραστάσεις

Τα σπιρτόκουτα (μικρού, μεσαίου ή μεγάλου μεγέθους) στη μία, συνήθως, επιφάνειά τους φέρουν κάποια παράσταση ανάλογα με την επιθυμία του κατόχου τους, ανεξάρτητα από το πού κατασκευάζονται. Ετσι, στα σπιρτόκουτα θα βρούμε απεικονίσεις αεροπορικών εταιρειών, ξενοδοχείων, τσιγάρων, κέντρων διασκέδασης, λεσχών, πολυκαταστημάτων, αλλά και τοπίων και αξιοθέατων από όλον τον κόσμο. Επίσης υπάρχουν σπιρτόκουτα με παραστάσεις διαφόρων τύπων αεροπλάνων και πλοίων, ενώ μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι παραστάσεις ζώων (ελέφαντες, ελάφια, αίγαγροι, καγκουρό, χελώνες, πεταλούδες, κύκνοι, φώκιες, κάστορες κτλ.). Υπάρχουν επίσης σπιρτόκουτα που απεικονίζουν τα επτά θαύματα του κόσμου, τους ήρωες της ελληνικής επανάστασης, παραδοσιακές ενδυμασίες, τον Καραγκιόζη και τους φίλους του ή το Σήμα της Ελληνικής Προεδρίας του Συμβουλίου Υπουργών της ΕΕ… Διαλέγετε και παίρνετε.

Οσο για τον αριθμό σπίρτων στα σπιρτόκουτα, αυτός ποικίλλει. Θα βρούμε κουτιά με 10, 11, 16, 26, 28, 40, 50 και περίπου 100 σπίρτα. Εχει σημασία αυτό; Οχι φυσικά για τον συλλέκτη, απλώς το αναφέρουμε.

*Ο Διονύσης Σταμπόγλης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1950. Απόφοιτος του Πανεπιστημίου Πειραιώς, ακολούθησε μεταπτυχιακές σπουδές στη Γαλλία. Εργάζεται ως δημοσιογράφος, ενώ παράλληλα ασχολείται με τη συγγραφή. Το 1986 τιμήθηκε με το βραβείο Irène Scizier της Ευρωπαϊκής Κοινότητας και το 2002 με το βραβείο της Ενωσης Ευρωπαίων Δημοσιογράφων.

**Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 31 Μαρτίου 2013