Οι εσωτερικές ειδήσεις του Γιώργου Νταλάρα

«Ακου ξανά τις «Εσωτερικές ειδήσεις», είναι ένα τραγούδι μέσα στο οποίο θα με βρεις, θα με ανακαλύψεις και θα με καταλάβεις» μου είπε ο Γιώργος Νταλάρας όταν τον συνάντησα. Ακουσα ξανά το όμορφο αυτό τραγούδι. Το έγραψε ο Μιχάλης Χριστοδουλίδης, σε στίχους του Μιχάλη Γκανά:

«Σ’ αυτό τον τόπο δεν βρίσκω εύκολα τον τρόπο / να πω το «ναι» να προχωρήσω / γιατί το «όχι» έχει μακρύτερη απόχη / και παραπαίω ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο / με ένα «ίσως» επενδύω». Το τραγούδησε ο Νταλάρας το 2001. Βρίσκεται στον δίσκο «Η άσφαλτος που τρέχει», αλλά μοιάζει να γράφτηκε για το καλοκαίρι του 2015, για το καλοκαίρι του «Ναι» και του «Οχι», που έγινε «ίσως»…

Το ξέσπασμα της κρίσης το 2010 χαρακτηρίστηκε από μια τάση αποκαθήλωσης των ειδώλων, η οποία έπληξε και τον ίδιο τον Νταλάρα ως μία από τις πιο χαρακτηριστικές προσωπικότητες της μεταπολιτευτικής περιόδου. Τώρα, όμως, που οι εύκολες λύσεις τις οποίες με πάθος αρκετοί υποστηρίξαμε μας έμπλεξαν ακόμη περισσότερο, τώρα που καταλάβαμε ότι οι αιτίες και οι ευθύνες είναι πιο σύνθετες, ότι τα μεγάλα «ναι» και τα μεγάλα «όχι» δεν μπορούν να λέγονται και να επιλέγονται με τρόπο απλοϊκό και μονοσήμαντο, τώρα, όλο και περισσότεροι πλησιάζουμε ξανά με σεβασμό, με συστολή και με μια σιωπηλή «συγγνώμη» τις αξίες, τα σύμβολα και τους μεγάλους της εποχής μας. Και ανάμεσα στους πρώτους που ανήκουν σε αυτή την κατηγορία βρίσκεται σαφώς ο Γιώργος Νταλάρας.

Πού θα είμαστε σε 40 χρόνια από σήμερα, κύριε Νταλάρα; «Θα είμαστε εκεί που ορίζει η ύπαρξή μας, κάτω από τη γη».

Κάτω από τη γη ή κάπου ψηλά; «Οχι, θα είμαστε κάτω από τη γη».

Μα δεν είναι ποτέ οι άνθρωποι «κάτω από τη γη», αλλά τα υλικά τους σώματα όταν τα εγκαταλείπουν. Δεν πιστεύετε στην πνευματική μορφή της ύπαρξης; «Οταν υπάρχουν αναπάντητα ερωτήματα, νομίζω ότι πρέπει να μην απαντάς ή να λες «Δεν γνωρίζω» ακόμη κι αν διακινδυνεύεις να σου πουν πως είσαι υλιστής ή άθεος».

Εσείς το διακινδυνεύετε αυτό; «Εγώ, ναι».

Δεν είστε άθεος όμως… «Οχι, με την έννοια του συμβολικού Μεγάλου Αλλου. Γιατί η έννοια του Θεού είναι πολλά πράγματα. Θα χρειαστεί σκληρή δουλειά για αιώνες από τους ανθρώπους που θα ήθελαν να αντιπαρατεθούν στην εμπορευματοποιημένη έννοια του Θεού. Η έννοια του Θεού έχει βληθεί».

Από τις θρησκείες; «Από τους πάντες. Εγώ θα ήθελα μια κοινωνία που δίπλα στον εκσυγχρονισμό των τεχνολογιών πραγματοποιεί και τον εκσυγχρονισμό των εννοιών».

Η κβαντική φυσική οδήγησε στην επαναστατική έννοια ότι η υλική πραγματικότητα είναι ένα πολύ μικρό υποσύστημα της συνολικής πραγματικότητας. Αν είναι έτσι, τότε οι υλικές οντότητές μας είναι ένα πολύ μικρό υποσύστημα της δικής μας συνολικής πραγματικότητας. «Δεν μπορώ να διαφωνήσω σ’ αυτό».

Αρα, αν τα μαθηματικά είναι σωστά, τότε προφανώς υπάρχουμε ταυτόχρονα και εδώ ως ύλη και κάπου αλλού ως κάτι άλλο… «Ωστόσο, επειδή δεν ξέρουμε ακριβώς, πρέπει να είμαστε προσγειωμένοι και προσηλωμένοι στο κομμάτι της πραγματικότητας που μας δόθηκε. Και σε αυτό το υπαρκτό, όμως, κομμάτι μπορούμε να αλλάξουμε πάρα πολλά πράγματα που είναι «τσιμενταρισμένα» στην κοινωνία».

Εσείς ποια «τσιμέντα» έχετε σπάσει; «Ιδεοληψίες και βεβαιότητες. Αποδέχτηκα και αποδείχθηκε, ας πούμε, ότι ο κόσμος που με καταλαβαίνει πραγματικά είναι πολύ λιγότερος απ’ αυτόν που κατά καιρούς με αναγνώρισε και με χειροκρότησε ή με θαύμασε».

Ισχύει… «Ισχύει… Δεν σας κρύβω πως κάποτε αναρωτήθηκα «ποιος είναι αυτός ο κόσμος που γεμίζει όλα αυτά τα στάδια, τι σοβαρό έχω να πω εγώ που κινητοποιείται μια ολόκληρη πόλη;»».

Βρήκατε απάντηση; «Το εξήγησα με ταπεινότητα και σωφροσύνη. Το έχουν πει και ξένοι ροκ καλλιτέχνες. Η μόδα γέμιζε τα στάδια. Αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό στοιχείο αυτογνωσίας…».

Ησασταν μόδα δηλαδή; «Οχι, βέβαια! Λέω ότι η κοινωνία έχει ανάγκη τη μόδα. Και η μόδα σε εντάσσει κάποτε στις προτιμήσεις της. Το θέμα είναι να καταφέρεις ν’ απεμπλακείς από τη διαδικασία της μόδας και να μείνεις ένας άνθρωπος ταπεινός και ειλικρινής. Ο εαυτός σου. Αυτός που σε ακούει να καταλαβαίνει τι ακριβώς κάνεις».

Εκτός από καλλιτέχνης ενταγμένος στη διαδικασία της μόδας, ήσασταν και παραμένετε μια προσωπικότητα του τόπου… «Της μουσικής. Αυτό ήταν και το ζητούμενο για μένα. Το επιζητούσα και το επιζητώ. Σίγουρα η σχέση μου με τον κόσμο με τον καιρό έγινε πιο υγιής και πιο προσγειωμένη».

Τελικά εσείς τι έχετε αλλάξει στις κοινωνικές νοοτροπίες; Τα «τσιμέντα» που λέγαμε, ποια ήταν; «Γκρέμισα το παλιό και έχτισα μέσα μου μια νέα νοοτροπία για το πώς πρέπει να αντιμετωπίζει ο τραγουδιστής το τραγούδι. Το τραγούδι είναι μια καλλιτεχνική έκφραση που πρέπει να αντιμετωπίζεται και ως λειτούργημα. Το ότι τραγούδησα τα περισσότερα τραγούδια του Κουγιουμτζή και ότι ασχολήθηκα με το εθνικό ζήτημα της Κύπρου και το προσφυγικό είναι τα πιο σημαντικά πράγματα που έχω κάνει στη ζωή μου –πέρα ασφαλώς από την οικογένειά μου. Ωστόσο, θα επιμείνω στη σημασία της αγάπης και του σεβασμού για το τραγούδι».

Δηλαδή; «Δηλαδή πρέπει να νιώθεις την ανάγκη να μην προδώσεις τον κόσμο. Να μην του δώσεις κακό υλικό. Πρέπει να σέβεσαι αυτόν που έρχεται και σου δίνει τον οβολό του και αλλάζει τη ζωή σου. Αν το ξεχάσεις και κρατήσεις την καλή ζωή και την πολυτέλεια, τότε πεθαίνεις ψυχικά. Ετσι χτίζεται η καλύτερη και γνησιότερη σχέση με τον κόσμο και τότε δεν έχει καμία σημασία αν το κοινό μικραίνει ή μεγαλώνει…».

Η σχέση σας με τον κόσμο περνάει διακυμάνσεις, αλλά η διάρκειά σας δεν έχει απειληθεί… «Απλώς υπάρχει κόσμος που δεν με ξέρει και ακούει μόνο όσα λένε κάποιες παρέες. Εχουν φτάσει, ας πούμε, να λένε πράγματα εντελώς διαφορετικά από αυτό που είμαι και κάνω».

Χρησιμοποιούμε τους διάσημους ως καθρέφτες που αντικατοπτρίζουν τις αλλαγές της διάθεσης και της ηλικίας μας. Κι εγώ αλλιώς σας έβλεπα στα 20, αλλιώς στα 30 και αλλιώς σας βλέπω τώρα. «Αυτό είναι που με έκανε να λέω ότι κέρδισα τα πάντα από τη δουλειά μου, αλλά έχασα την ιδιωτικότητά μου. Δεν είμαι πια ο Γιώργος. Θα ήθελα ο κόσμος να γνωρίσει τον Γιώργο, όχι τον Νταλάρα, ο Νταλάρας είναι εύκολη λεία».

Μπορεί αυτό να είναι ανέφικτο. Και ίσως αυτό να είναι το τίμημα της φήμης. Οτι ο κόσμος σε γνωρίζει χωρίς ποτέ να σε μαθαίνει… «Γι’ αυτό έχω πει ότι η φήμη είναι αρρώστια».

Ενδεχομένως θα μπορέσετε να τη «θεραπεύσετε»… Αυτό που σας ρώτησα στην αρχή, δηλαδή «πού θα είμαστε σε 40 χρόνια», το εννοούσα στο υλικό επίπεδο. Σε 40 χρόνια τα 100 μπορεί να είναι τα νέα 80. «Μπορεί να λένε κάποιοι επιστήμονες ότι τα 100 θα είναι τα νέα 80, αλλά δεν το έχουμε δει. Με συναρπάζει η πρόοδος στη νανοτεχνολογία, τη βιολογία και τη γενετική, αλλά όλα αυτά παραμένουν σε πειραματικό στάδιο…».

Πάντως, δεν είναι απίθανο να έχετε μπροστά σας 30-40 δημιουργικά χρόνια… «Εγώ ειδικά δεν θα έχω γιατί η φωνή ακολουθεί το σώμα και καθώς το σώμα γερνάει, γερνάει και η φωνή».

Νομίζω πως φέρετε την εικόνα του 65άρη όπως ήταν τη δεκαετία του ’70 και όχι όπως είναι τώρα. Τώρα δεν υπάρχει κατώφλι γήρατος. Οι άνθρωποι παραμένουν νέοι σχεδόν για πάντα… «Πράγματι, έχει συμβεί μια τέτοια αλλαγή, αλλά νομίζω πως έχετε μια πολύ μεγάλη προσδοκία για μένα. Την εκτιμώ, αλλά δεν ξέρω αν μπορώ να την ακολουθήσω…».

Θα θέλατε να μπορούσατε να ζήσετε για πάντα; Οχι μέσα από τα τραγούδια σας, αλλά εσείς, ως Γιώργος; «Παράδοξο θα ήταν να ζήσω εγώ για πάντα, και οι άλλοι τι θα έκαναν;».

Θα πέθαιναν. Θα ζούσατε εσείς με νέους ανθρώπους που θα μεγάλωναν, θα πέθαιναν και μετά θα γνωρίζατε νέους, για αιώνες. Σκεφτείτε το σαν φαντασίωση. Θα σας άρεσε; «Νομίζω ότι είναι η καταστροφή του ανθρώπου το να σκέφτεται έτσι. Ισως κάπως έτσι σκέφτηκε κάποια στιγμή και ο Μέγας Αλέξανδρος όταν πίστεψε ότι έγινε θεός. Και καταστράφηκε».

Ομως η παρουσία του παραμένει εντονότατη… «Λόγω του έργου του. Που ήταν έργο μιας ολόκληρης φυλής. Ο όρκος του Αλέξανδρου το 324 π.Χ., που του αποδίδεται, στην πόλι Ωπι στις όχθες του ποταμού Τίγρη, εκεί που είπε πως δεν διαχωρίζει τους ανθρώπους με βάση την καταγωγή ή άλλα κριτήρια, αλλά τους ταξινομεί μόνο με βάση την αρετή. Μια πολύ πρωτοποριακή προσέγγιση ακόμη και για σήμερα. Οι Ελληνες έχουν ήρωες. Ο Θησέας, ο Ηρακλής. Η παραμυθία για τους Ελληνες είναι σπουδαία. Γιατί; Γιατί έχει συμβολισμούς».

Που αντικατοπτρίζουν τη συλλογική ψυχή… «Ναι. Ωστόσο, υπάρχει μια λαοθάλασσα, ένα ανθρώπινο πέλαγο που καταπιέζεται, δονείται, ελπίζει, καταποντίζεται. Δεν μπορεί να ζήσει μόνο με την παραμυθία, πρέπει να βρούμε τρόπους για να ζήσει αυτός ο ωκεανός ανθρώπων. Η Ελλάδα βοήθησε την ανθρωπότητα να εξελιχθεί. Τώρα έχει επάνω της αυτόν τον σκούρο μανδύα. Δεν μπορεί να ελπίζει. Και συνέχεια πενθεί».

Τι πενθεί; «Τα πάντα. Η Αριστερά πενθεί την ιδεολογία της».

Νομίζω ότι ο λαός πενθεί αυτό που νόμιζε ότι ήταν η Αριστερά. «Χαίρομαι που το εντοπίζετε. Πενθεί. Είναι σαν να περνάει η Αριστερά την καινούργια της Βάρκιζα. Είναι πικρό και θα πρέπει σαφώς να περιμένουμε. Ωστόσο, πρέπει να πούμε «όχι» στην εχθρότητα και τον διχασμό».

Ο διχασμός είναι μέσα μας από πάντα… «Σωστά. Ακούστε το τραγούδι «Νεοελληνικό» από την τελευταία δουλειά με τίτλο «Αμίλητη Ιστορία», σε μουσική του Νίκου Πλάτανου. Πρόκειται για μελοποίηση ποιημάτων της κυρίας Ελένης Αρβελέρ. Εχει ως εξής: «Παλιά και γνήσια ελληνική αυτή η διχοστασία. / Παιδιά οι μεν αγίων κι αγγέλων ασωμάτων, / απόγονοι οι άλλοι αρχαίων αγαλμάτων, / προσμένουν όλοι θαύμα από την παλιγγενεσία, / χωρίς διόλου να νοιάζονται που, τώρα εδώ και χρόνια, / άγρια αλληλοσφάζονται στα μαρμαρένια τα αλώνια»».

Και με ένα θαυμάσιο ποίημα ανοίγετε ένα τεράστιο θέμα… «Εκείνο που θέλω να σας πω είναι ότι εμείς ως έθνος, ως Ελληνες, είμαστε υπόλογοι απέναντι στην Ιστορία για τη δυσκολία να πράττουμε ενωμένοι. Και ακόμη πιστεύω πως πρέπει να ξεπεράσουμε την υπνηλία της τηλεοπτικής ασυδοσίας, να μη γίνουμε «αφασικά» όντα…».

Εχουμε ήδη γίνει «αφασική» κοινωνία… «Γι’ αυτό χρησιμοποίησα τη λέξη… Ωστόσο, πρέπει να δώσουμε θάρρος και ελπίδα στους ανθρώπους. Να περιγράψουμε τη χώρα μας, αυτό που λείπει από τα σχολικά βιβλία».

Από τα σχολικά βιβλία λείπει η ιστορική αλήθεια… «Ισως γιατί έχουμε πολλές αλήθειες. Εχουμε τη δολοφονία του Καποδίστρια από ήρωες της Επανάστασης. Εχουμε την αλήθεια της έλευσης δανού βασιλέα. Εχουμε την αλήθεια του Μαυροκορδάτου και του Κωλέττη, έχουμε την αλήθεια του Κολοκοτρώνη και του Καραϊσκάκη. Αν όλα αυτά τα φέρουμε στις μέρες μας, θα βρούμε αντιστοιχίες».

Αν όλα αυτά τα φέρουμε στις μέρες μας, θα πούμε ότι ο Κολοκοτρώνης ήταν αριστερός; «Καλύτερα να τον αφήσουμε στην ησυχία του απλώς ως «Κολοκοτρώνη» γιατί η έννοια «Κολοκοτρώνης» είναι πιο δυνατή απ’ οτιδήποτε άλλο. Ωστόσο, θέλω να επιμείνω ότι βιώνουμε μονίμως και έναν εσωτερικό διχασμό. Αγαπάμε την πατρίδα ή τη μισούμε; Νιώθουμε καταραμένοι ή τυχεροί που ζούμε εδώ;».

Μάλλον νιώθουμε και τα δύο… «Εγώ, πάντως, νομίζω ότι για να δείξουμε την αγάπη μας στη χώρα μας δεν πρέπει να λέμε μόνο βολικά πράγματα. Οταν αγαπάς τη χώρα σου, δεν την αφήνεις έρμαιο στην πατριδοκαπηλία, την πατριδολαγνεία και τον καρναβαλικό εθνικισμό. Ούτε γίνεσαι μηδενιστής και κυνικός. Ο εθνικισμός έχει πατέρα το μίσος και μητέρα τη βαρβαρότητα και ο μηδενισμός έχει μέσα του κατάθλιψη, απόγνωση και απομόνωση. Γι’ αυτό πολλές φορές φοράει κουκούλα, για να κρυφτεί».

Εχετε πει ότι υπάρχουν αριστεροί σε όλες τις παρατάξεις. Πώς το λέτε αυτό; Εχουμε όλοι αναγάγει την Αριστερά σε κάτι σαν το κινεζικό «γιανγκ», δηλαδή το καλό, το θετικό, το δημιουργικό, σε αντίθεση με το «γιν», το κακό και ψυχρό. Γιατί το καλό να είναι το αριστερό και να μην είναι το δεξιό; «Παιδικά βιώματα. Η μητέρα μου ήταν στο ΕΑΜ. Εκείνο που μετέφερε σε μένα και τον αδελφό μου τον Χρήστο όταν ήμασταν παιδιά ήταν μια βαθιά ουμανιστική αντίληψη, μια ανθρωπιστική ιδεολογία».

Ωστόσο, θα πρέπει να πούμε ότι πάρα πολλοί βενιζελικοί, αλλά ακόμη και βασιλικοί ήταν μέλη του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ. Και ήδη πριν από το τέλος της Κατοχής διαχώρισαν τη θέση τους για να μη γίνει η Ελλάδα κομμουνιστική… «Είναι πολύ σωστό αυτό που λέτε. Αλλά από εκεί και ύστερα δεν ξέρω πόσο φταίει η ιδεολογία. Φταίνε οι ιδεολογίες; Φταίνε. Φταίνε, όμως, περισσότερο οι ιδεολογίες ή οι άνθρωποι όπως τις εφαρμόζουν;».

Μάλλον φταίνε οι άνθρωποι… «Α μπράβο. Πολλοί καβαλάνε το άρμα της Ιστορίας χωρίς να ξέρουν ιππασία. Με βρίσκετε σε μια στιγμή που είμαι πολύ ανήσυχος για ό,τι συμβαίνει γύρω μου και δεν θέλω να απαρνηθώ αυτό το κομμάτι της Αριστεράς που λειτουργεί σαν ξυπνητήρι για τις συνειδήσεις των ανθρώπων. Δεν μπορώ παρά να είμαι με το μέρος της Αριστεράς…».

Μήπως, όμως, η Αριστερά είναι καταδικασμένη να αποδεικνύεται κατώτερη των περιστάσεων; Μας αρέσουν οι μύθοι, αλλά μόλις οι φορείς των μύθων έρχονται στην εξουσία αποδεικνύουν με τις πράξεις τους ότι η Αριστερά είναι καταδικασμένη να μην έχει οποιαδήποτε σχέση με την πραγματικότητα… «Πολλές φορές έχει αποδειχθεί αυτό. Είναι πικρό, αλλά ισχύει. Ωστόσο, η Ευρώπη περπατάει και αυτή με παλιά παπούτσια. Η Ευρώπη που θέλουμε καταστρέφει το όραμα της Ευρώπης. Εγώ, λοιπόν, θα ήθελα η Αριστερά να φορέσει καινούργια παπούτσια και να οδηγήσει την Ευρώπη μπροστά. Αλλά όταν η Ευρώπη έχει πρόβλημα, πώς να μην έχει και η Αριστερά; Η Αριστερά δεν ήταν αυτό που περιμέναμε, αλλά…».

Μήπως απλώς δεν μπορούσε ούτως ή άλλως να ήταν ποτέ αυτό που περιμέναμε; «Η Αριστερά μπορεί να είναι μια ουτοπία, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι οι άνθρωποι πρέπει να σταματήσουν να διεκδικούν. Ο κόσμος πρέπει να πιστέψει σε μια Αριστερά η οποία παράγει έργο και δεν αναλώνεται σε χορευτικές φιγούρες για εντυπωσιασμό. Η Αριστερά πρέπει να είναι καταπέλτης για αυτούς που εκμεταλλεύονται τον λαό και ταυτόχρονα να προσέχει πάρα πολύ μήπως εντάσσεται και η ίδια μέσα στον άκρατο λαϊκισμό που αναδείχθηκε τα τελευταία χρόνια».

Σε μια Ελλάδα που θεωρεί την Αριστερά ως «καλό», αν εσείς δεν ήσασταν αριστερός, θα είχατε γίνει «νούμερο 1»; Θα είχατε συντονιστεί τόσο καλά με τη συλλογική συνείδηση αυτής της χώρας; «Ποτέ δεν θα μπορούσα να το φανταστώ αυτό ούτε ως ερώτηση ούτε ως διαδικασία…».

Μα θεωρείστε κι εσείς φορέας αυθεντικός και κομμάτι αυτού του μεταπολιτευτικού μύθου της Αριστεράς… «Μα είμαι αριστερός όπως και η οικογένειά μου ήταν. Και πάνω απ’ όλα ήμουν και θα είμαι τραγουδιστής και μουσικός».

Ναι, αλλά αν το 1975 και το 1985 ήσασταν νεοδημοκράτης, δεν θα είχατε την ίδια εξέλιξη. Δεν θα είχατε πει καν τα ίδια τραγούδια. Κι αυτό είναι που έκανε μεγάλο κομμάτι του κόσμου, σχεδόν 30-40 χρόνια μετά, να δυσφορεί επειδή ο αριστερός Νταλάρας υποστήριξε το Μνημόνιο… «Φτάνει. Δεν υποστήριξα ποτέ το Μνημόνιο. Δεν μου αρέσει καθόλου το Μνημόνιο. Μα υπάρχει σώφρων άνθρωπος που μπορούσε να είναι με το Μνημόνιο;».

Γιατί όχι; Παρασυρθήκαμε όλοι από το στερεότυπο του «κακού Μνημονίου», ενώ όσα προβλέπει έπρεπε να τα είχαμε κάνει μόνοι μας προ πολλού… «Εγώ είμαι υπέρ της παραμονής μας στην Ευρώπη. Πιστεύω ότι μπήκαμε εσπευσμένα στο ευρώ, αλλά είναι λάθος πια να φύγουμε τώρα που γίνονται ζημώσεις και ανακατατάξεις ειδικά λόγω προσφυγικού. Σ’ αυτό που είπατε, βέβαια, έχετε δίκιο. Αλλο να τα κάνεις μόνος σου και άλλο να σου τα επιβάλλουν…».

Μπορεί να είστε κατά του Μνημονίου, αλλά σας αρέσουν η τάξη, η πειθαρχία και το νοικοκύρεμα. «Αυτό είναι το Μνημόνιο; Η τάξη και το νοικοκύρεμα;».

Αυτό είναι, αλλά ονομάσαμε το νοικοκύρεμα «Μνημόνιο» προκειμένου να βρούμε το πρόσχημα που χρειαζόμασταν για να μην το εφαρμόσουμε. «Τότε ο εχθρός ποιος είναι;».

Ο εχθρός είμαστε εμείς. Δεν συμφωνείτε; «Συμφωνώ στο εξής: Το Μνημόνιο το φέρανε οι άλλοι, αλλά υπάρχει και η δική μας ευθύνη ως κοινωνία για ανοχή σε κακές νοοτροπίες, σε κακώς κείμενα, σε πολιτικές και σε πολιτικούς. Ειδικά για τα ψέματα που ειπώθηκαν και ανεχτήκαμε. Οποιος πολιτικός σταματήσει αυτό το στερεότυπο του πολιτικού ψεύδους, θα ταρακουνηθεί στην αρχή, αλλά πιστεύω ότι στο τέλος ο κόσμος θα το εκτιμήσει».

Μια και λέτε για πολιτικούς, πώς βλέπετε τον Κυριάκο Μητσοτάκη; «Μακάρι να τα πάει καλά. Είναι ένας νέος άνθρωπος, έχει καλές σπουδές, έχει δουλέψει κιόλας πέρα από το κομματικό θερμοκήπιο. Μένει σε αυτόν να αποδείξει ότι έχει προτάσεις και τόλμη να ξεφύγει από τον νεποτισμό. Δεν σημαίνει ότι επειδή πολιτικά ανήκω αλλού πρέπει να είμαι μικρόψυχος».

Πάντως, η διχαστική, εθνικιστική και αντιμνημονιακή ρητορική χρησιμοποιήθηκε εξίσου από αριστερούς και ακροδεξιούς. Πριν από μερικά χρόνια, λοιπόν, σας επιτέθηκαν ακροδεξιοί τραμπούκοι σε μια συναυλία. «Πρόκειται για μια μειοψηφία».

Μπορεί οι τραμπούκοι να είναι μειοψηφία, αλλά σε ένα κλίμα αποδοκιμασίας της Μεταπολίτευσης, ας παραδεχθούμε ότι όλοι μας πιάσαμε τον εαυτό μας να απολαμβάνει και να επικροτεί κρυφά την αποδοκιμασία των διασήμων και των επιφανών… «Συμφωνώ. Αλλά μου αναλύετε λίγο αυτό που λέτε; Πού θέλετε να καταλήξετε;».

Προσπαθώ να ερμηνεύσω την απήχηση του ολοκληρωτικού λόγου και τη σιωπηλή αποδοχή περιθωριακών φασιστικών πράξεων όπως ήταν αυτή. Ο Μάνος Χατζιδάκις είχε πει ότι «ο φασισμός δεν είναι ιδεολογία, είναι η υπανάπτυκτη πλευρά του εαυτού μας». «Είχε δίκιο ο Μάνος Χατζιδάκις».

Μήπως, λοιπόν, έχουμε μια υπανάπτυκτη πλευρά μεγαλύτερη από όσο θα έπρεπε; Μήπως είμαστε μια κρυφοφασιστική χώρα; «Δεν θέλω να το πιστεύω αυτό. Νομίζω ότι η Ελλάδα έδειξε κατανόηση σε ιστορικές στιγμές, έδειξε μεγαλείο. Το αν ο κόσμος φοβήθηκε για την καθημερινότητά του και μπορεί να τρέφει το κτήνος, νομίζω ότι είναι κάτι περιστασιακό. Το ποσοστό της Ακροδεξιάς στην Ελλάδα δεν είναι μεγαλύτερο από ό,τι στον υπόλοιπο κόσμο».

Ωστόσο, οι ανελεύθερες και ολοκληρωτικές νοοτροπίες υπάρχουν σε πολύ μεγαλύτερο ποσοστό ανθρώπων από το ποσοστό της Ακροδεξιάς. Ολοι διαθέτουμε λίγο-πολύ χαρακτηριστικά ολοκληρωτισμού. Για παράδειγμα, δεν αναγνωρίζουμε εύκολα τα ανθρώπινα δικαιώματα… «Οι Ελληνες είμαστε κοσμοπολίτες, αλλά έχουμε μέσα μας και κάτι σκοτεινό. Ισως προέρχεται από την καταπίεση όλων αυτών των χρόνων σκλαβιάς όπου χάσαμε τον διαφωτισμό ή τον κακοχωνέψαμε».

Ε, φταίμε κι εμείς οι τωρινοί… «Μπορεί. Είναι και η παράδοσή μας στη μαγγανεία. Υπάρχουν, όμως, λαμπροί άνθρωποι που προσπαθούν να φωτίσουν».

Θέλω να επιστρέψω… στο μέλλον. Εδώ και 50 χρόνια όλα τα ραδιόφωνα παίζουν Νταλάρα και όπως γνωρίζετε τα ραδιοκύματα ταξιδεύουν στο Διάστημα για πάντα. Ηδη τα πρώτα τραγούδια σας φτάνουν κοντά στα άστρα που βρίσκονται 48 έτη φωτός από τη Γη… «Τι ωραία που είναι αυτά που λέτε! Αλλά μάλλον πρέπει να προσγειωθούμε…».

Μα δεν έχετε δει ταινίες που ξαφνικά οι εξωγήινοι συλλαμβάνουν στους δέκτες τους τα τραγούδια ενός γήινου τραγουδιστή και κοιτάζονται μεταξύ τους; «Βεβαίως, τα έχω δει στο σινεμά. Τι θα πουν, όμως, οι εξωγήινοι μόλις ακούσουν τον Μπιθικώτση και τον Καζαντζίδη; Προηγούνται. Γι’ αυτό αφήστε με εμένα στη γωνίτσα μου. Αλλωστε, με τον ίδιο τρόπο ταξιδεύουν στα αστέρια και τα τραγούδια της Μαντόνα…».

Εχετε γνωρίσει τη Μαντόνα; «Οχι».

Θα θέλατε; «Ενδιαφέρον θα είχε, αλλά θα ήθελα πιο πολύ να είχα γνωρίσει τον Μάικλ Τζάκσον. Πάντως, ήμουν τυχερός και σ’ αυτό. Είχα την τύχη να γνωρίσω αρκετούς διεθνείς μουσικούς και τραγουδιστές τους οποίους θαυμάζω. Και ήμουν διπλά τυχερός που με κάποιους από αυτούς παίξαμε και στην ίδια σκηνή».

Ξαφνικά «έφυγε» και ο Ντέιβιντ Μπόουι! «Α, ο Ντέιβιντ Μπόουι! Μεγάλος μουσικός και παραγωγός και ερμηνευτής και τολμηρός, και σαν όλους τους σπουδαίους προέβλεψε την έξοδό του μέσα από τα τελευταία του τραγούδια. Αυτόν τον γνώρισα, ας πούμε οικογενειακά, μέσω της Αντζελας, της πρώτης του γυναίκας. Η Αντζελα λατρεύει την Κύπρο και την Ελλάδα».

Υποψιάζεστε ότι στο μέλλον χάρη σε μια νέα τεχνολογία θα μπορούμε ίσως να μιλάμε με ανθρώπους που «έφυγαν»; «Αυτό μπορείτε να το κάνετε στο Κολωνάκι σε κάποια τραπέζια που γίνονται…».

Εννοείτε στις συνάξεις όπου συγκεντρώνονται γύρω από ένα τραπέζι και καλούν πνεύματα; «Ναι!».

Σας έχουν καλέσει σε τέτοια «τραπέζια»; «Αρκετές φορές».

Δεν έχετε πάει; «Δεν έχω πάει, όχι, δεν πάω. Γελάω πάρα πολύ».

Η ζωή είναι κύκλοι. Ατέρμονοι κύκλοι. Επαναλήψεις. Η επίγνωση της επαναληπτικότητας είναι ίσως η βαθύτερη αιτία των αυτοκτονιών. Εσείς δεν αισθάνεστε ότι έχετε δει τα πάντα και μάλιστα πολλές φορές; Τι μπορεί να σας εκπλήξει πια; Εχετε ακόμη την προσδοκία της έκπληξης; «Ναι, εξακολουθώ να εκπλήσσομαι».

Λένε ότι είναι ικανότητα το να εκπλήσσεται κανείς… «Ναι, μπορεί, πάντως εμένα με εκπλήσσουν πολλά πράγματα. Ισως γιατί δεν μπόρεσα να οργανώσω τη μελέτη μου όπως θα ήθελα».

Τελικώς αυτό το έλλειμμα μάλλον σας έκανε να διαβάζετε περισσότερο από αυτούς που έχουν βγάλει σχολεία και σχολές… «Ούτως ή άλλως θα διάβαζα. Μου αρέσει. Μου αρέσει να μαθαίνω. Αυτό δεν σημαίνει ότι με κάνει έξυπνο. Απλώς προσπαθώ συνεχώς. Προσπαθούσα όταν οι παλιοί μουσικοί μού έλεγαν «Σταμάτα να ξαναλές το τραγούδι, ο εχθρός του καλού είναι το καλύτερο» και τους έλεγα «Οχι, ο εχθρός του καλού δεν είναι το καλύτερο, το καλύτερο είναι απλώς καλύτερο!». Προσπαθώ να μην πάνε χαμένα όλα τα βιώματα, όλη η προσωπική μου ιστορία. Θα ήθελα να είμαι παράδειγμα για άλλους ανθρώπους».

Και τι κάνατε γι’ αυτό πέρα από το τραγούδι; «Πιστεύω στον εθελοντισμό, πιστεύω στην ανθρωπιά, πιστεύω από παιδί σε πράγματα τα οποία η Αριστερά πίστευε ανεξάρτητα αν τα πέτυχε. Πιστεύω ακόμη ότι με ανθρώπους και από άλλους σύγχρονους δημοκρατικούς χώρους μπορούμε να δημιουργήσουμε μια κοινωνία συνεργασίας με λιγότερες τριβές απομονώνοντας εκείνες τις πρακτικές που σπέρνουν το μίσος».

Γιατί δεν γίνατε πολιτικός; «Γιατί δεν έχω τα φόντα».

Μήπως γιατί είστε ισχυρότερος πολιτικός εκτός Βουλής και εκτός πολιτικής; «Δεν θα μπορούσα να γίνω πολιτικός. Μόλις εκλεγείς και γίνεις π.χ. υπουργός και θέλεις να αλλάξεις το παραμικρό, αμέσως συναντάς προβλήματα και εμπόδια. Και πάντα δεν είναι η κατάλληλη στιγμή. Πάντα σου λένε «Ασ’ το για αργότερα»».

Για κάθε λύση, εμφανίζονται δύο προβλήματα… «Και περισσότερα δυστυχώς. Επίσης τα κόμματα πρέπει να σοβαρευτούν. Δεν είναι δυνατόν να καλούν περιστασιακά επώνυμους από τον χώρο του θεάτρου, του τραγουδιού, του αθλητισμού, αν αυτά τα πρόσωπα δεν είναι πολιτικά επαρκή και προετοιμασμένα από τα νεανικά τους χρόνια. Αυτό υποβιβάζει την πολιτική».

Δεν μου λέτε τώρα, ειλικρινά, επειδή αναφέρετε συχνά ότι είστε παππούς, αλήθεια σας αρέσει που είστε παππούς; Δεν βαριέστε τα μικρά παιδιά; «Οχι, με τίποτα. Φυσικά και όχι. Μου αρέσουν τα μικρά παιδιά».

Η λέξη «παππούς» σάς κατατάσσει στην κατηγορία του μεγάλου ανθρώπου… «Τέλεια! Το επέλεξα, σχεδόν το επέβαλα. Είπα «Από τώρα και πέρα, παππούς»».

Ο Νταλάρας παππούς! Μου φαίνεται απίστευτο… «Και όμως. Μόλις μπαίνω στο σπίτι μου είμαι ο παππούς. Και έτσι γλίτωσα κι αυτό το «θείος» που μου είχαν κολλήσει οι Κατσιμιχαίοι…».

Και τι σχέση μπορεί να έχει με τον έρωτα ένας παππούς; «Ο έρωτας είναι κινητήρια δύναμη. Ο έρωτας υπάρχει για όλους. Οι άνθρωποι ερωτεύονται σε όλες τις ηλικίες. Ολοι οι άνθρωποι».

Είστε 35 χρόνια ζευγάρι με την Αννα Νταλάρα. Ολοι όσοι παραμένουν πάρα πολλά χρόνια με έναν άνθρωπο ουσιαστικά έχουν εγκαταλείψει την ιδέα ενός άλλου έρωτα; «Η Αννα είναι τόσο πολύ σημαντικό κομμάτι στη ζωή μου που δεν μπορώ να παρεμβάλω κάτι άλλο. Σκεφτείτε μόνο κάτι. Ημουν δραστήριος καλλιτεχνικά και πριν γνωρίσω την Αννα. Αλλά από τα τόσα πράγματα που έχω κάνει, τα μισά δεν θα τα είχα κάνει χωρίς την Αννα. Η Αννα είναι ένας άνθρωπος πολύ ιδιαίτερος, την αγαπώ, τη σέβομαι και την τιμώ απεριόριστα».

Εχετε σκεφτεί πως είστε ένας τυχερός τραγουδιστής; Το λέω γιατί ενώ τραγουδιστές υπάρχουν από την αρχή του πολιτισμού, εσείς γίνατε κορυφαίος τραγουδιστής ακριβώς επάνω στην εποχή που η τεχνητή αναπαραγωγή του ήχου και η οργάνωση της μουσικής βιομηχανίας εξασφάλιζαν πολλά χρήματα στους τραγουδιστές από τα δικαιώματα των δίσκων και των CD. Αυτό, όμως, τελείωσε εξαιτίας του Ιnternet. Κανείς δεν αγοράζει πια δίσκους… «Οντως, η δουλειά μας καταστράφηκε. Κλείσανε τα εργοστάσια δίσκων. Μπορεί να είναι καλό που τέλειωσαν τα μονοπώλια, αλλά η καταστροφή είναι καταστροφή. Ισοπεδώθηκε η δουλειά μας. Ομως εγώ και πάλι δουλεύω, δουλεύω και υπό αυτές τις συνθήκες. Λέω «Θα το κάψω ή θα καώ» και συνεχίζω βρίσκοντας συνέχεια νέα τραγούδια».

Εξακολουθείτε να βρίσκετε νέα ταλέντα; «Βεβαίως! Εχω βρει σπουδαίους νέους ανθρώπους που γράφουν στίχους, μουσικές, που τραγουδούν. Θεωρώ τον εαυτό μου έναν εργάτη στη δουλειά μου που εργάζεται για αυτό που ονειρεύεται και αγαπάει. Και σας ξαναλέω και πάλι. Η δουλειά μας είναι δημιουργική δουλειά. Το τραγούδι είναι σοβαρό πράγμα γιατί κρύβει μέσα του την ποίηση και τη μουσική. Ο κόσμος αγαπάει το τραγούδι γιατί κρύβει μέσα του κάτι που δεν έχει προδοθεί, κάτι που δεν έχει γίνει απαίσιο και αποτρόπαιο, αν και προσπάθησαν κάποιοι να το κάνουν…».

Ποιο τραγούδι που έχετε πει συμπυκνώνει τα νοήματα που σας απασχολούν πιο πολύ; «Μου αρέσει αυτή η ερώτηση. Τις προάλλες ο Μίλτος Πασχαλίδης μού έγραψε ένα τραγούδι με τίτλο «Στα τραγούδια θα με βρεις». Ενα πολύ ωραίο τραγούδι. Πράγματι, λοιπόν, εκεί θα με βρείτε».

Δηλαδή, σε ποια τραγούδια θα σας βρούμε; «Θα σας πω κάποια τραγούδια όπου θα βρείτε τον άνθρωπο Νταλάρα, τον έρωτά του, την αγάπη του, το πάθος του, τον ανθρωπισμό του, τον θυμό του, την ελπίδα του, τον θρήνο του, το πένθος του. Υπάρχει ένα τραγούδι του Μιχάλη Χριστοδουλίδη που έγραψε ο Μιχάλης Γκανάς και ονομάζεται «Εσωτερικές ειδήσεις». Να το ακούσετε, είναι στον δίσκο «Η άσφαλτος που τρέχει»».

Ασφαλώς θα το ακούσω. Αλλά σε ποια άλλα τραγούδια θα σας βρούμε; «Στον ίδιο δίσκο υπάρχει η «Πατριδογνωσία», του Γκανά επίσης, που τραγουδάμε με τον Πάνο Κατσιμίχα και μιλάει για το γαλανόλευκο σκοτάδι το οποίο ζούμε. Θα με βρείτε στο «Ανεμολόγιο» του Θάνου Μικρούτσικου, σε στίχους του Κώστα Τριπολίτη. Θα με βρείτε επίσης στο «Μη μου θυμώνεις μάτια μου», σε μουσική και στίχους Σταύρου Κουγιουμτζή, γιατί δεν μπορώ να απαρνηθώ τη συγκίνηση που μου προκαλεί, η οποία είναι μια φωτεινή ανάμνηση θλίψης».

Μόνο σε αυτά; Η δισκογραφία σας είναι τεράστια για να σας βρίσκουμε μόνο σε αυτά… «Ωραία, λοιπόν, θα με βρείτε στο «Ανοίγω το στόμα μου» του Μίκη, στο «Αχ, χελιδόνι μου» του Μάνου Λοΐζου, στο «Ασπρο περιστέρι» του Μάνου Χατζιδάκι, στα «Λόγια και τα χρόνια» του Μαρκόπουλου, στα «Ητανε μια φορά» και «Πώς να σωπάσω» του Ξαρχάκου, στην «Αλάνα» και στο «Κάτω απ’ τη μαρκίζα» του Σπανού, στο «Δε λες κουβέντα» του Δήμου Μούτση, στο «Μη με ρωτάς» του Νικολόπουλου, στις «Παράγκες» του Ακη Πάνου».

Συνεχίστε… «Θέλετε κι άλλα; Θα με βρείτε στα «Βεγγαλικά σου μάτια» του Στάμου Σέμση, στο «Ιπτάμενο χαλί» του Λαυρέντη, στο «Ταξίδι στα Κύθηρα» της Καραΐνδρου, στο «Πεπρωμένο» του Βασίλη Δημητρίου, στο «Τι πάθος» του Δημήτρη Λάγιου, στο «Της αγάπης μαχαιριά» των Χάρη και Πάνου Κατσιμίχα. Και θα με βρείτε και σε ένα άλλο τραγούδι, του Μάριου Τόκα, σε ποίηση του Γιάννη Ρίτσου, που λέει «Δεν κλαίω γι’ αυτά που μου έχεις πάρει, γι’ αυτά που μου έχεις αρνηθεί, μου ‘χεις χαρίσει ένα φεγγάρι, γαλάζιο, ανείπωτο, βαθύ». Μιλάει για την πατρίδα».

Μόλις φτιάξαμε ένα πολύ ωραίο best of. Σκέφτομαι, πάντως, ότι η πατρίδα που τόσο πολύ έχετε τραγουδήσει δεν σας έχει αρνηθεί τίποτα… «Η Ελλάδα σίγουρα με έχει προικίσει, δεν με έχει απογοητεύσει, οι άνθρωποι δηλαδή. Μπορεί να με πικραίνει καμιά φορά, αλλά με πικραίνει όπως πικραίνει η οικογένεια».

Μιλώντας για οικογένεια, έχετε μιλήσει στο παρελθόν για τον απόντα πατέρα σας. Η απουσία του πατέρα, εσάς ειδικά, σας έκανε να γίνετε ένας πολύ δυνατός άνθρωπος. Αλλους ανθρώπους, όμως, η απουσία του πατέρα τούς διέλυσε ή τους αποδυνάμωσε για πάντα. Γιατί εσείς γίνατε δυνατός και όχι αδύναμος; «Η δύναμη βρίσκεται στα παραπονεμένα λόγια που έχουν τα τραγούδια μας… Εχω ένα παράπονο πεισματάρικο, ένα πεισματικό παράπονο το οποίο θα το βρείτε παντού σε μένα. Αυτή είναι η απάντηση. Η απάντηση που θέλετε βρίσκεται στο ίδιο το γιατί. Εγώ έβαλα μπροστά μου ένα γιατί».

Πότε βάλατε αυτό το «γιατί»; «Κατεβαίνοντας από μια σκαλωσιά, όταν ήμουν 16 χρόνων. Κουβαλούσα έναν τενεκέ με τσιμέντο που μου είχε κόψει τον ώμο. Η σκαλωσιά, ξέρετε, είναι ένα επικίνδυνο πράγμα, γιατί ανεβαίνεις στον έκτο όροφο για να ρίξεις το μπετόν… για να ρίξεις την πλάκα και πατάς πάνω σε μια σανίδα. Γύρω σου βρίσκεται το κενό. Εκεί απάνω είπα το μεγάλο «γιατί». Επειδή δεν είχα απάντηση για το μεγάλο «γιατί», έδωσα την απάντηση μόνος μου, και είπα το «γιατί» θα το αλλάξω και θα το κάνω «γι’ αυτό». Κι έκανα το «γιατί» «γι’ αυτό». Αυτό ακριβώς. Γιατί; Γιατί έτσι. Γι’ αυτό».

Κι έτσι το πείσμα συμπυκνώθηκε εκείνη τη στιγμή στη σκαλωσιά και φτάνει μέχρι σήμερα… «Και έγινε παράπονο. Εγινε κίνητρο. Το παράπονο είναι κίνητρο. Αυτό πρέπει να το αντιληφθεί και ο λαός μας. Το πένθος πρέπει να γίνει πείσμα, να γίνει πείσμα δημιουργικό και όχι να γίνει θυμός καταστροφικός».

Φοβάστε ακόμη μήπως ξαναγίνετε φτωχός; «Οχι. Και ξέρετε γιατί δεν φοβάμαι; Γιατί πάντα θα μπορώ να δουλέψω. Και δεν εννοώ μόνο το τραγούδι και τη μουσική. Εννοώ όλες τις δουλειές που ξέρω. Είμαι ικανός να δουλέψω, μπορώ να κάνω αρκετές δουλειές, τα χέρια μου πιάνουν. Και μηχανικός για οχήματα είμαι, και να χτίσω μπορώ. Αν χρειαστεί, θα δουλέψω από την αρχή, θα ξεκινήσω τα πάντα από την αρχή».

Εχετε συλλάβει τον εαυτό σας να ανησυχεί μήπως χρειαστεί να γίνετε κι εσείς πρόσφυγας; Οπως βλέπουμε τώρα τους Σύρους να έρχονται στην Ευρώπη, αποκλείετε να χρειαστεί να φύγετε κι εσείς με μια βάρκα για να πάτε στην Ιταλία; Γιατί όσα έγιναν στη Σμύρνη το 1922 να μη γίνουν στην Αθήνα του 2022; «Θα σας πω κάτι που μου έλεγε η μητέρα μου: «Ακουσε, παιδί μου, κάθε 30-35 χρόνια κάτι αλλάζει στην κοινωνία και η χειρότερη μορφή της αλλαγής είναι ο πόλεμος». Μου περιέγραφε το «κραχ» που έζησαν τη δεκαετία του ’30 και μου είχαν μείνει τα λόγια της: «Να προετοιμάζεσαι γιατί ύστερα από κάθε ευημερία έρχεται το γραμμάτιο…»».

Αρα δεν είμαστε αιωνίως προστατευμένοι… «Προφανώς όχι. Η Ελλάδα έχει υποστεί πολλές φορές εθνικές καταστροφές και ήττες. Αν δεν ωριμάσουμε πολιτικά, τότε όλα θα μπορούσαν να γίνουν. Θα μπορούμε να γίνουμε παράπλευρη απώλεια με χίλιους τρόπους».

Κάνετε φιλανθρωπίες; «Δεν μ’ αρέσει η λέξη. Συμμετέχω κοινωνικά, εθελοντικά. Τα τελευταία χρόνια κυρίως οργανώνουμε συναυλίες και εκδηλώσεις για το προσφυγικό. Θα σας πω δυο λόγια. Οταν η κόρη μας η Γεωργιάννα ήταν μικρή, στο δημοτικό, έκανε εντύπωση στους δασκάλους της, και σε εμάς βέβαια, μια έκθεσή της για τη φιλανθρωπία. Με δυο λόγια, είπε δεν μ’ αρέσει η φιλανθρωπία: «Φιλόζωος εντάξει, αλλά ο φιλάνθρωπος νομίζει ότι είναι ανώτερος από τον άλλο άνθρωπο που έχει ανάγκη». Ενιωσα περήφανος».

Εύστοχη παρατήρηση. Θα θίξω κάτι άλλο τώρα, κύριε Νταλάρα. Για τόσα κοινωνικά θέματα παίρνετε θέση. Γιατί δεν πήρατε θέση για την επέκταση του συμφώνου συμβίωσης στα ομόφυλα ζευγάρια; «Γιατί δεν με ρώτησε κανείς».

Σας ρωτώ εγώ. «Είμαι υπέρ. Βεβαίως είμαι υπέρ. Ανεπιφύλακτα. Νομίζω ότι ήταν λάθος που έγινε τόση συζήτηση. Είναι μια κοινωνική πραγματικότητα απέναντι στην οποία η αντίδραση είναι άνευ λόγου».

Συμφωνείτε και με την παιδοθεσία; Να υιοθετούν δηλαδή παιδιά τα ομόφυλα ζευγάρια; «Κοιτάξτε, νομίζω ότι αρμονικά ένα παιδί καλό είναι να νιώθει και τα δύο φύλα γύρω του. Αλλά κάθε περίπτωση μπορεί να είναι διαφορετική».

Φυσικά, αλλά η παρουσία του άλλου φύλου δίπλα στο παιδί είναι ζητούμενο και για τις μονογονεϊκές οικογένειες. Πρέπει να τους αφαιρούνται τα παιδιά; «Να σας πω ένα παράδειγμα. Ας πούμε πως ένας έγγαμος με παιδί χωρίζει από τη σύζυγό του και δεσμεύεται με έναν σύντροφο του ιδίου φύλου και η πρώην σύζυγος θυμώνει πάρα πολύ με αυτή την αλλαγή νοοτροπίας και σηκώνεται και φεύγει και εγκαταλείπει το παιδί. Τότε σαφώς το παιδί θα πρέπει να πάει στον πατέρα. Είμαι υπέρ της λογικής. Καλό είναι τα θέματα ν’ αντιμετωπίζονται νομικά ισότιμα».

Εχετε πει πως κανένας μας δεν είναι αυτό που νομίζει χωρίς τους άλλους δίπλα του. Αλλά κι εσείς έχετε απομονωθεί από άλλους μεγάλους του τραγουδιού… «Δεν ισχύει. Μέχρι προχθές τραγουδούσα με τη Βιτάλη και τη Γλυκερία. Μετά πήγαμε στην Αμερική, σε λίγο καιρό θα πάμε στην Αυστραλία. Και ποτέ δεν έλειψα από τις παρέες μου. Για παράδειγμα, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος κι εγώ είμαστε εδώ. Και σε λίγο καιρό θα με ακούσετε να τραγουδάω καινούργια τραγούδια του σε μουσική Βασίλη Δήμα. Και μήπως έχετε την εντύπωση ότι μπορεί να υπάρξει άλλος Λευτέρης; Ο Λευτέρης είναι ένας και μοναδικός! Ωστόσο, έχω κάνει τραγούδια με όλους, με τον Κώστα Τριπολίτη, με τη Λίνα Νικολακοπούλου, με τον Μιχάλη Γκανά, τον Γεράσιμο Ευαγγελάτο, την Ελένη Φωτάκη, νέα πρόσωπα που λάμπουν και ξεχωρίζουν. Και βέβαια με τον Μάνο Ελευθερίου που είμαστε 40 χρόνια μαζί».

Σας έχει ενοχλήσει η φράση του Μάνου Ελευθερίου που έχει πει πως αφού μιλήσει κάποιος μαζί σας, όταν φεύγει έχει την εντύπωση ότι μίλησε με κάποιον άλλον; «Δεν θυμάμαι πού το έχει πει, αντίθετα είναι πολύ ωραίο. Ο Μάνος με ξέρει πολύ. Εννοεί ότι εγώ που σας μιλάω είμαι ο Γιώργος, όχι ο Νταλάρας. Τον Νταλάρα που πιστεύετε ότι υπάρχει μην περιμένετε να τον δείτε στον Γιώργο. Ο Γιώργος είναι άλλος άνθρωπος».

Ξέρω ότι διατηρείτε κοινωνικές σχέσεις με πρόσωπα με ισχύ, αλλά ακόμη και τη στιγμή που βρίσκεστε στον ίδιο χώρο, δεν είστε ποτέ πραγματικά μαζί τους. Δείχνετε αποστασιοποιημένος, όχι από τους ανθρώπους, αλλά από την ισχύ τους. Είναι αληθές; «Ισχύει απόλυτα. Για να το έχετε καταλάβει αυτό σημαίνει ότι είμαι ανοιχτό βιβλίο. Εγώ είμαι λίγο αντικοινωνικός γιατί έδωσα πολύ βάση σε αυτά που αγαπούσα με κίνδυνο να πληγώσω φίλους, γνωστούς, ακόμη και δικούς μου ανθρώπους. Η δουλειά αυτή με οδήγησε σε αρκετές συναναστροφές, αλλά δεν έγινα αυλή κανενός και δεν έχω αυλή δική μου. Γιατί ήθελα πάντα να προχωρώ με ίδιες δυνάμεις. Δεν πρέπει να χάνεις ποτέ την αυτονομία σου και την αυτάρκειά σου και οφείλεις να γνωρίζεις ότι αν γίνεις δουλοπρεπής για λόγους αναρρίχησης θα χάσεις την αυτοεκτίμησή σου…».

Θεωρείτε ότι η μοναχικότητα είναι συνώνυμο της ελευθερίας; «Το πιστεύω αυτό. Η μοναξιά, η επιλεγμένη μοναξιά είναι ελευθερία…».

Πιστεύετε ότι τα έχετε κάνει όλα στη μουσική και το τραγούδι; «Οχι, δεν το πιστεύω αυτό».

Μα έχετε κάνει τα πενταπλάσια από άλλους… «Οχι, ήθελα να μελετήσω περισσότερο, να γράψω μουσική…».

Πάντως, είστε και συνθέτης. Αλλά κρατάτε μυστικά τα τραγούδια που έχετε συνθέσει… «Ε, αστεία πράγματα, δεν δίνω σημασία στα τραγούδια που γράφω εγώ. Ντρέπομαι και να τα παίζω, μου φαίνονται λίγα».

Γιατί; «Γιατί όταν έχεις πει τα τραγούδια του Μίκη και του Κουγιουμτζή…».

Και η Χαρούλα και η Δήμητρα έχουν πει τα τραγούδια των μεγάλων, αλλά έχουν συνθέσει και τις δικές τους επιτυχίες… «Και έχουν κάνει άριστα. Είναι σπουδαίες και τις υπεραγαπώ. Για τον εαυτό μου μιλάω. Πιστεύω ότι τα τραγούδια που είχα την τύχη να πω είναι και θα είναι πολύ ανώτερα μουσικά από αυτά που μπορώ να γράψω».

Θέλετε δηλαδή να προστατευτείτε από συγκρίσεις; «Μπορεί να είναι και αυτό. Θα ήθελα να έχω κάνει κάτι περισσότερο, πιο ουσιαστικό, στη σύνθεση…».

Μπορεί να έχετε κάνει, εμείς θα το κρίνουμε… «Αυτό είναι σωστό και δεν μπορώ να μιλάω έτσι εφόσον δεν τα έχω βγάλει. Πάντως, έχω κάνει μερικές νέες ενορχηστρώσεις. Θυμάμαι έκανα μια διασκευή στο «Ενας κόμπος η χαρά μου» του Κουγιουμτζή, πείραξα το χρώμα, τις αρμονίες, και μόλις το άκουσε ενθουσιάστηκε. Περήφανος εγώ γι’ αυτό!».

Εχετε ζηλέψει ποτέ τραγουδιστή; «Πολύ! Και Ελληνες και ξένους. Οι τραγουδιστές οι καλοί υπάρχουν για να τους ζηλεύεις. Αν δεν τους ζηλεύεις, κάτι δεν πάει καλά… Εγώ ζηλεύω τις καλές φωνές εκείνων που ξεκινήσαμε μαζί. Μέσα σε αυτούς είναι ο Πάριος, η Γαλάνη, η Αλεξίου, ο Μητσιάς, η Γλυκερία, η Βιτάλη, η Αλκηστις. Μιλάω μόνο για εκείνους που ξεκινήσαμε μαζί, δεν λέω π.χ. για τη Φαραντούρη, την οποία τιμώ, αγαπώ και θαυμάζω».

Από τη δική σας παρέα ποιες είναι οι πιο αγαπημένες σας φωνές; «Η αγαπημένη μου τραγουδίστρια από τη δική μας παρέα είναι η Χαρούλα, και ήταν από πάντα, από την πρώτη μέρα που την άκουσα. Είναι αξεπέραστη για τη μαγεία και για την πολύχρωμη και πολυσήμαντη φωνή που έχει, ανθρώπινη φωνή με πολύ καλά στοιχεία. Είναι αξεπέραστη στην ψυχή μου για την ωραιότητα της φωνής της. Και από τους άνδρες είναι ο Πάριος. Ο Πάριος είναι μια από τις σπουδαιότερες φωνές που ακούστηκαν ποτέ. Ακόμη και σε σύγκριση και με άλλες, σπουδαίες φωνές ξένων, η φωνή του είναι γεωμετρικά καλύτερη. Δεν είναι καλύτερος από τον Χούλιο Ιγκλέσιας απλά, όπως έχει λεχθεί. Ο Πάριος φωνητικά είναι καλύτερος κι από τον Ελβις Πρίσλεϊ».

Για πολλούς άλλους, πάντως, εσείς είστε η μεγαλύτερη ελληνική φωνή. Και επίσης έχετε χαρακτηριστεί «απόλυτος επαγγελματίας». «Ωχ…».

Γιατί, δεν είστε; «Οχι αυτό, ρε παιδί μου, όχι αυτό. Εγώ είμαι ερασιτέχνης. Δεν θέλω να είμαι επαγγελματίας. Οι άνθρωποι σε αποκαλούν «επαγγελματία» επειδή είσαι στην ώρα σου. Εγώ, βέβαια, είμαι στην ώρα μου. Αλλά αυτό με κάνει επαγγελματία;».

Φυσικά. «Είμαι καλός οδηγός επειδή σταματάω στο κίτρινο φανάρι;».

Ναι. «Αυτός είναι ένας προσδιορισμός ευκολίας. Δεν είμαι επαγγελματίας για αυτό. Είμαι καλός οδηγός. Το ανάλογο ισχύει και για τη μουσική».

Τι είστε, λοιπόν; «Είμαι ένας καλός μουσικός, λίγο χαζός με τις εμμονές μου, ένας ηλίθιος ρομαντικός ο οποίος κυνηγάει την ουτοπία, τρέχει στην Κύπρο γιατί πιστεύει ότι μπορεί να βοηθήσει, κάνει τραγούδια σε ποιήματα των κυπρίων ποιητών, συμμετέχει στις συναυλίες αλληλεγγύης από παιδάκι και διατηρεί ζωντανό τον έρωτά του για τη μουσική».

Ολοι έχουμε πει κάποια στιγμή «θα τα παρατήσω όλα και θα φύγω». Εσείς το έχετε πει; «Δεν το έχω πει, γιατί θα σταματήσω όταν δεν θα μπορώ να τραγουδάω όπως θέλω εγώ».

Νομίζω ότι έχετε κάνει πάνω από 70 δίσκους… «Εβδομήντα; Οχι, βέβαια. Εκατόν είκοσι εννοείτε! Και μάλιστα αν λάβετε υπόψη σας τις διαφορετικές εκδοχές, τις συμμετοχές, τις συλλογές, διαφορετικές εκδόσεις ανά χώρα, υπάρχουν συνολικά 480 δίσκοι μου που κυκλοφορούν σε όλον τον κόσμο, από την Ισπανία έως τη Μαλαισία. Μου τους έφερε ένας τούρκος συλλέκτης, γιατρός, ο οποίος αγαπάει την Ελλάδα και έρχεται συχνά».

Σε δύο χρόνια θα κλείσετε 50 χρόνια στο τραγούδι. Ετοιμάζετε κάτι για το χρυσό καλλιτεχνικό ιωβηλαίο σας; Σκέπτεστε να ξαναγεμίσετε το Ολυμπιακό Στάδιο; «Οχι, δεν έχω κάποιο μεγάλο σχέδιο για να γιορτάσω τα καλλιτεχνικά μου γενέθλια. Θα μαζευτούμε στο σπίτι και θα τα γιορτάσω με τα εγγόνια μου».

Γιατί δεν καλείτε 30 τραγουδιστές και να τραγουδήσετε μαζί σε μια μεγάλη συναυλία; «Υπάρχουν 30 που με συμπαθούν τόσο; Μη μου βάζετε ιδέες».

Υπάρχουν, αλλά αν δεν τους βρείτε, θα έρθω εγώ με την παρέα μου να τραγουδήσουμε μαζί σας. Σας ευχαριστώ ιδιαίτερα, κύριε Νταλάρα. «Εγώ σας ευχαριστώ και λυπάμαι που δεν μπόρεσα να σας εκφράσω όλες αυτές τις σκέψεις τραγουδιστά. Θα ήταν καλύτερα και για τους δυο μας».

Πώς απαντά ο Γιώργος Νταλάρας στη διπλή κρίση της οικονομίας και της μουσικής βιομηχανίας, αλλά και στο κλίμα κυνισμού και παραίτησης που έχει επικαλύψει τα πάντα; Μα… ως κλασικός Νταλάρας: με ασταμάτητη δουλειά, με συναυλίες, με παραγωγή πάνω από 50 νέων τραγουδιών. Το γνωστό πείσμα του προφανώς βρίσκεται σε νέο «υψηλό» και τροφοδοτεί μια καταιγιστική δημιουργικότητα. Εχουμε και λέμε:

Δευτέρα 25 και Τρίτη 26 Ιανουαρίου εμφανίζεται μαζί με τη Μαρία Φαραντούρη στο Παλλάς. Μαζί τους η Συμφωνική Ορχήστρα του Δήμου Αθηναίων υπό τη διεύθυνση του Λουκά Καρυτινού. Θα τραγουδήσουν Θεοδωράκη, Χατζιδάκι, Ξαρχάκο, Κουγιουμτζή και επιλεγμένες μπαλάντες της Μεσογείου. Οι αμοιβές των δύο καλλιτεχνών και μέρος των εσόδων θα διατεθούν στο Κέντρο Υποδοχής & Αλληλεγγύης Δήμου Αθηναίων για την υποστήριξη προσφύγων και αστέγων.

Παρασκευή και Σάββατο 29 και 30 Ιανουαρίου και Παρασκευή και Σάββατο 12 και 13 Φεβρουαρίου, ο Γιώργος Νταλάρας θα τραγουδήσει στο PassPort Κεραμεικός, μαζί με τον Μίλτο Πασχαλίδη και την Εστουδιαντίνα Νέας Ιωνίας, υπό τη διεύθυνση του Ανδρέα Κατσιγιάννη.

Δίπλα στις ζωντανές εμφανίσεις έχουμε πολλές νέες δισκογραφικές δουλειές.

Τέλη του περασμένου καλοκαιριού, στην επέτειο των γενεθλίων του Μίκη Θεοδωράκη, κυκλοφόρησε ο δίσκος «Κράτησα τη ζωή μου». Μελοποιημένα ποιήματα ελλήνων ποιητών, σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη, με καινούργιες ενορχηστρώσεις από τον Γιώργο Νταλάρα, διπλό CD, ζωντανή ηχογράφηση από το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, από τις συναυλίες που δόθηκαν το 2014 με τη συμμετοχή της Ελεωνόρας Ζουγανέλη και του Μίλτου Πασχαλίδη.

Στο τέλος του 2015, πολύ πρόσφατα, κυκλοφόρησαν η «Αμίλητη Ιστορία», με ποίηση της Ελένης Αρβελέρ και μουσική του Νίκου Πλάτανου, καθώς και «Τα άστεγα» του Νίκου Πλατύραχου.

Επιπλέον, έχουν ολοκληρωθεί στο στούντιο και είναι υπό έκδοση μια σειρά από λαϊκά τραγούδια του Βαγγέλη Κορακάκη, σε μουσική και στίχους δικούς του, όπου συμμετέχει ο γιος του Βαγγέλη, Βασίλης Κορακάκης, πολύ καλός νέος τραγουδιστής, ο οποίος έχει περιοδεύσει με τον Γιώργο Νταλάρα τα δύο τελευταία χρόνια σε Ευρώπη και Αμερική στις συναυλίες για το ρεμπέτικο.

Επίσης, ένας δίσκος με τραγούδια του Ανδρέα Κατσιγιάννη, σε στίχους Ισαάκ Σούση, Λίνας Δημοπούλου, Νίκου Μωραΐτη, Ελένης Φωτάκη, Μίλτου Πασχαλίδη, Ελένης Γιαννατσούλια και Χρήστου Παγώνη.

Παράλληλα, προετοιμάζονται και κάποιες άλλες καινούργιες δουλειές στο στούντιο, ανάμεσά τους και ανέκδοτα τραγούδια του Λευτέρη Παπαδόπουλου, σε μουσική Βασίλη Δήμα.

Το συμπέρασμα είναι ένα: Ο Γιώργος δεν αφήνει τον Νταλάρα να ησυχάσει. Και πολύ καλά κάνει.

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 17 Ιανουαρίου 2016