Οι αναμνήσεις είναι σημαντικές. Ισως και λίγο ειρωνικές, όταν η Αριστερά και η ΚΝΕ συνδέονται με τον άνθρωπο που υπογράφει το πιο σκληρό πακέτο περικοπών που έχει εφαρμοστεί στον ευρωπαϊκό Νότο από την αρχή της κρίσης του ευρώ. Ο Γιάννης Στουρνάρας είναι το πρόσωπο των ημερών. Είναι ο άνθρωπος που είπε την ιστορική φράση «περί όνου σκιάς» για τις αντιρρήσεις στην περιστολή εργασιακών δικαιωμάτων. Ο υπουργός που επέκτεινε τις περικοπές των 13,5 δισ. ευρώ σε 19 δισ. ευρώ ως το 2016. Ο οικονομολόγος που πιστεύει ότι τα επόμενα χρόνια τα πράγματα θα πάνε ακόμη καλύτερα αναμένοντας (με βάση το Μεσοπρόθεσμο) ανάπτυξη 3,5% το 2016, ένα ποσοστό που θυμίζει τις καλές εποχές πριν από τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ο Γιάννης Στουρνάρας δεν είναι ένα αγαπητό πρόσωπο. Το ήξερε από την ημέρα που ανέλαβε να πιέσει το ελληνικό νοικοκυριό στα όριά του. Οι συμπάθειες, όμως, δεν έχουν σημασία. Το ερώτημα είναι ένα: Θα τα καταφέρει;
Η άρνηση της ένταξης
Παρ’ ότι κυνηγημένος από το μετεμφυλιακό κράτος της Δεξιάς, ο Θανάσης Στουρνάρας κατάφερε να ζήσει αξιοπρεπώς την οικογένειά του. Ο Γιάννης Στουρνάρας μεγάλωσε στο Ψυχικό, τελείωσε το Δημόσιο Γυμνάσιο Φιλοθέης και μπήκε στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1974. Τα μαθήματα άρχισαν με καθυστέρηση λόγω των ραγδαίων πολιτικών εξελίξεων. Εποχή αποχουντοποίησης στα πανεπιστήμια και έντονης πολιτικοποίησης. Ο συμφοιτητής του Νίκος Θεοχαράκης, σήμερα επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών, θυμάται: «Ο Γιάννης δεν έδειχνε ποτέ πολιτικοποιημένος με την έννοια ότι τον απασχολούσε η πολιτική αλλαγή ή τουλάχιστον δεν εκφραζόταν με έντονη δράση στα κοινά. Η άρνηση της ένταξης ήταν πάντα το χαρακτηριστικό του. Μπήκαμε στο Οικονομικό Τμήμα 400 άτομα τον Οκτώβριο του 1974. Από τους περίπου 50 που παρακολουθούσαμε συστηματικά, γύρω στους 20 αποφοιτήσαμε τον Ιούνιο του 1978».
Το 1978, στο τέταρτο έτος, καθηγητής του Στουρνάρα ήταν ο Γιάννος Παπαντωνίου, μετέπειτα υπουργός Οικονομικών. «Ηταν η πρώτη μου δουλειά μετά τις σπουδές. Δίδασκα οικονομική ανάπτυξη στους τεταρτοετείς» λέει στο ΒΗmagazino o Παπαντωνίου. «Ο Γιάννης διακρινόταν για τη συμμετοχή του στο μάθημα. Από τους 1.000 φοιτητές που ήταν γραμμένοι στο 4ο έτος έβαλα μόνο δύο δεκάρια. Το ένα στον Στουρνάρα και το άλλο στον Νίκο Θεοχαράκη». Τελείωσε με άριστα, 9,5 στα 10. Ως πρώτος του Τμήματος Οικονομικής Επιστήμης, πήρε την υποτροφία της Αγροτικής Τράπεζας για το εξωτερικό από τα χέρια του τότε διοικητή της, Αδαμάντιου Πεπελάση. Ειρωνεία της τύχης: με τη δική του υπογραφή ως υπουργού Οικονομικών τερματίστηκε το 2012 η αυτόνομη πορεία της Αγροτικής, που πέρασε στην Τράπεζα Πειραιώς.
Οι μισθοί και ο κανίβαλος
O Γιάννης Στουρνάρας ήταν καλός μαθητής. Τόσο καλός, που μπλέκει την πολιτική με την αρχαία ελληνική γραμματεία. Οπως λένε συνεργάτες του, η γραμμή που ακολούθησε στις διαπραγματεύσεις συνοψίζεται στη φράση «τα αντιτείνοντα απόλλυται» από την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή (στίχος 714, «τα δ’ αντιτείνοντ’ αυτόπρεμν’ απόλλυται») και αναφέρεται στα δέντρα που ξεριζώνονται επειδή αντιστέκονται στην ορμή του χειμάρρου. «Οσα υποχωρούν στην ορμή του νερού σώζουν κλωνάρια τους» λέει ο Αίμων στον Κρέοντα. Ο Στουρνάρας διάλεξε τη γραμμή της ευελιξίας.
Από τότε που ήταν γενικός διευθυντής του ΙΟΒΕ, ενός ανεξάρτητου think tank που συνεργάζεται με τον ΣΕΒ, διατηρούσε καλή επικοινωνία με τον επικεφαλής των ελεγκτών του ΔΝΤ, Πόουλ Τόμσεν. Αφότου έγινε υπουργός, έκανε κινήσεις για την εμπέδωση καλού κλίματος, γνωρίζοντας ότι ο Τόμσεν διαθέτει την ισχυρότερη προσωπικότητα και τη μεγαλύτερη εμπειρία διαπραγματεύσεων σε σύγκριση με τα άλλα δύο στελέχη της τρόικας.
Λίγο προτού συμπληρωθεί ένας μήνας διαβουλεύσεων, το υπουργείο Οικονομικών άφησε (στο τέλος Ιουλίου) να διαρρεύσει η πληροφορία περί γεύματος Στουρνάρα με τον δανό ελεγκτή. Οι ίδιες πηγές ανέφεραν ότι το κλίμα ήταν εξαιρετικά καλό και ότι σηματοδοτεί μια αλλαγή στη μέχρι σήμερα συμπεριφορά των εκπροσώπων των δανειστών.
Οι επόμενες ημέρες και εβδομάδες δεν επιβεβαίωσαν τις αρχικές εκτιμήσεις. Ο Τόμσεν δεν δέχθηκε καμία από τις διαρθρωτικές περικοπές που πρότεινε η ελληνική πλευρά, ζητώντας επιπλέον περικοπές μισθών και συντάξεων. Οδήγησε τον Στουρνάρα σε απειλή παραίτησης και τις διαπραγματεύσεις σε αδιέξοδο. «Τελειώσαμε. Να πάτε να βρείτε καλύτερο υπουργό να υπογράψει πρόσθετες περικοπές σε μισθούς και συντάξεις» φέρεται να είπε ο υπουργός Οικονομικών στον Τόμσεν στις 22 Σεπτεμβρίου.
Μετά την έντονη διαφωνία, ο Δανός του ΔΝΤ φέρεται να διαμαρτυρήθηκε για τις διαστάσεις που πήρε το θέμα και ο Στουρνάρας επέστρεψε στην αρχική γραμμή. Η ελληνική πλευρά δέχθηκε στα μέσα Οκτωβρίου επιπλέον περικοπές στις συντάξεις του ΟΓΑ με αντάλλαγμα το τελικό «ΟΚ» των δανειστών για να κλείσει το πακέτο και να δοθεί η δόση των 31,5 δισ. ευρώ. Ομως, όπως συνέβη και τον Φεβρουάριο, η τρόικα επανήλθε στο παρά ένα με νέες απαιτήσεις στα εργασιακά που απείλησαν την κυβερνητική συνοχή.
«Είναι προφανές ότι το πράγμα δεν βγαίνει. Δεν μπορεί να σκάβεις μια τρύπα και να νομίζεις ότι θα βγεις από την Κίνα» σημειώνει ο Νίκος Θεοχαράκης, σχολιάζοντας την εμμονή της τρόικας για τη μείωση μισθών και την περιστολή των εργασιακών δικαιωμάτων. «Ο Γιάννης δεν έχει την ηλίθια, κανιβαλική, ακραία νεοφιλελεύθερη θεωρητική άποψη του Τόμσεν, που η βασική επιστημολογική αρχή της είναι το άσβεστο μίσος προς τους φορείς της μισθωτής εργασίας. Πιστεύω ότι αντιλαμβάνεται ότι η απελευθέρωση των αποζημιώσεων και του κατώτατου μισθού είναι μέτρα που θα ανοίξουν τον ασκό του Αιόλου και ότι το πρόβλημα για τις επιχειρήσεις δεν είναι οι μισθοί, αλλά τα έσοδα. Με αυτά που ζητάει η τρόικα ο ένας θα απολύει τους πελάτες του άλλου. Δυστυχώς, όμως, ο Γιάννης, εδώ και καιρό, στον δημόσιο λόγο του έχει πάψει να παίρνει αποστάσεις από τα οικονομικά της τρόικας».
Ο Θεοχαράκης πιστεύει ότι η επιλογή της ελληνικής κυβέρνησης και ντε φάκτο και των υπόλοιπων χωρών στην Ευρώπη που βρίσκονται στην ίδια κατάσταση στηρίζεται στη λογική του υποδειγματικού κρατουμένου. «Πιστεύουν ότι αν συμπεριφερθούν καλά θα τη γλιτώσουν κάποια στιγμή ή ότι θα τους φάνε τελευταίους. Είναι η ίδια λογική που λέει καλύτερα να πηδήξεις από τον 13ο όροφο παρά να πηδήξεις από τον 10ο, επειδή μέχρι να ανέβεις στον 13ο κάτι μπορεί να συμβεί».
Ο κύκλος της Οξφόρδης
Πολύ καιρό πριν από όλα αυτά, η ακαδημαϊκή ζωή του στην Οξφόρδη ήταν μια άλλη μάχη. Ο κύριος ανταγωνιστής του στην άμιλλα της σχολής ήταν ο Τσαρλς Κόλινς, σήμερα υφυπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ, με τον οποίο διατηρεί στενή επαφή.
Τα χρόνια της Οξφόρδης διαμόρφωσαν τον Στουρνάρα και ήταν καθοριστικά για τη μετέπειτα πορεία του. Στο φημισμένο βρετανικό πανεπιστήμιο βρέθηκε μαζί με τη σύντροφό του από τα φοιτητικά χρόνια στην Αθήνα, τη Λίνα Νικολοπούλου. Εκείνος έκανε μεταπτυχιακό και διδακτορικό στα Οικονομικά, εκείνη διδακτορικό στη Βιολογία. Μόλις το ΠαΣοΚ θεσμοθέτησε τον πολιτικό γάμο, το 1981, κατέβηκαν στο Λονδίνο, μαζί με ένα φιλικό ζευγάρι, «με ένα νοικιασμένο Renault που χάλασε στον δρόμο», και παντρεύτηκαν στο προξενείο. Γύρισαν με oτοστόπ. Σήμερα έχουν δύο κόρες, τη Μυρτώ και τη Νεφέλη.
Στην Οξφόρδη ο Στουρνάρας συνδέθηκε με μέλη της ελληνικής κοινότητας του πανεπιστημίου. Εκεί δίδασκε ήδη ο Λουκάς Τσούκαλης (σήμερα καθηγητής Ευρωπαϊκής Οργάνωσης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ), ο οποίος έχει τελειώσει το διδακτορικό του σε ηλικία μόλις 25 ετών. Συνομήλικος, συμφοιτητής και συγκάτοικος του Στουρνάρα στην εστία ήταν ο Γιώργος Ζανιάς, πρώην υπουργός Οικονομικών και νυν πρόεδρος της Εθνικής Τράπεζας, ενώ ο «μικρός της παρέας» ήταν ο Ευκλείδης Τσακαλώτος. Ο καθηγητής Οικονομικών και τομεάρχης Οικονομικών του ΣΥΡΙΖΑ έκανε την ίδια εποχή τις προπτυχιακές σπουδές του σε έναν κύκλο σπουδών μοναδικό στην Οξφόρδη: Πολιτική Επιστήμη, Φιλοσοφία και Οικονομικά.
«Ημασταν όλοι προοδευτικά παιδιά» θυμάται ο Τσούκαλης. «Μιλάγαμε συνέχεια πολιτικά. Ως λίγο μεγαλύτερος, είχα ίσως μια πιο ρεαλιστική αντιμετώπιση. Οι άλλοι ήταν πιο ριζοσπαστικοί. Κουβαλούσαν μια επαναστατικότητα που είχε έρθει από τα αμφιθέατρα των ελληνικών πανεπιστημίων. Η ιδεολογία της παρέας ήταν από σοσιαλδημοκρατία και πέρα προς τα Αριστερά και ο Στουρνάρας είχε το πρόβλημα πώς θα προσαρμόσει τις αριστερές ιδέες με τα παραδοσιακά οικονομικά». Η παρέα της Οξφόρδης ήταν πολυσυλλεκτική. Στις συζητήσεις συμμετείχε με τα δικά της επιχειρήματα και η Ελένη Λουρή, σήμερα υποδιοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, η οποία έκανε από το 1982 το διδακτορικό της στο φημισμένο πανεπιστήμιο.
Από το ποδόσφαιρο, στο υπουργείο
Εκείνη την εποχή, με τον συγκάτοικό του, Γιώργο Ζανιά, δεν θα μπορούσαν να φανταστούν άλλη μία ειρωνεία της τύχης. Ο Ζανιάς τελείωσε το λύκειο στον Ορχομενό Βοιωτίας, σπούδασε Οικονομικά στην Αθήνα και στο Ρέντινγκ της Βρετανίας και βρέθηκε στην Οξφόρδη το 1980 για διδακτορικό. Ο Στουρνάρας και ο Ζανιάς παντρεύτηκαν με διαφορά λίγων ημερών το 1981.
Στο γραφείο του, στο ιστορικό κτίριο της Εθνικής Τράπεζας στην πλατεία Κοτζιά, περιστοιχισμένος από έργα του Λύτρα και του Βολανάκη, ο Ζανιάς θυμάται σήμερα την εποχή που η ποδοσφαιρική ομάδα των ελλήνων φοιτητών της Οξφόρδης πετύχαινε σημαντικές νίκες (υπό καταρρακτώδη βροχή) στο γηπεδάκι της Aristotle Lane που το ονόμαζαν «Αριστοτέλειο». Καθοριστική για την επιτυχία ήταν η συμβολή δύο ιρακινών φοιτητών από τη σχολή πιλότων της Οξφόρδης (εποχή Σαντάμ Χουσεΐν στο Ιράκ), μεταγραφές που είχε κλείσει ο Στουρνάρας.
Κάπως έτσι έγινε και η μετάβαση στο υπουργείο Οικονομικών. Ο Ζανιάς σήκωσε το κύριο βάρος των διαπραγματεύσεων με την τρόικα ως πρόεδρος του Συμβουλίου Οικονομικών Εμπειρογνωμόνων (ΣΟΕ) από τον Απρίλιο του 2010 και στη συνέχεια «έπαιξε» δύο μήνες… άμυνα ως υπουργός Οικονομικών της κυβέρνησης Πικραμμένου. Το καλοκαίρι του 2012 παρέδωσε το χαρτοφυλάκιο στον Στουρνάρα, ο οποίος είχε την εντολή να παίξει επίθεση ζητώντας επαναδιαπραγμάτευση… Η εξέλιξη δεν ήταν τόσο γραμμική.
Η αδυναμία του Πρωθυπουργού, λόγω του ιατρικού προβλήματος στο μάτι, να παραστεί στην ορκωμοσία του Στουρνάρα, μετέτρεψε σε «Μπεν Χουρ» την παράδοση-παραλαβή του υπουργείου, ενεργοποιώντας τα αντανακλαστικά της συγκατοίκησης των παλαιών συμφοιτητών. Επί της ουσίας, υπουργός της κυβέρνησης ήταν ο Στουρνάρας, επειδή όμως δεν είχε ορκιστεί, ο Ζανιάς ήταν ο μόνος που είχε το δικαίωμα να υπογράφει τις καθημερινές αποφάσεις που απαιτεί η απαρχαιωμένη γραφειοκρατική μηχανή του ελληνικού κράτους, ακόμη και για στοιχειώδεις λειτουργίες όπως η αγορά τόνερ για τα φωτοτυπικά. «Τον υπουργό» ζητούσαν οι καλούντες στο τηλέφωνο. «Ποιον από τους δύο;» ρωτούσε η γραμματέας.
Στουρνάρας εναντίον Τσακαλώτου
Πίσω στην Οξφόρδη. Το παράδοξο είναι ότι εκτός από τον άνθρωπο που του παρέδωσε το υπουργείο Οικονομικών, τον Γιώργο Ζανιά, ο Στουρνάρας ήταν φίλος και με το πρόσωπο που δεν αποκλείεται να τον διαδεχτεί στο υπουργείο, αν ο ΣΥΡΙΖΑ γίνει κυβέρνηση. Ο Ευκλείδης Τσακαλώτος είναι ο «σκιώδης υπουργός Οικονομικών» του Αλέξη Τσίπρα. Γεννήθηκε το 1960 στο Ρότερνταμ της Ολλανδίας και μεγάλωσε στο Λονδίνο. «Επειδή ερχόμουν από την Αγγλία, με θεωρούσαν και λίγο δεξιούλη» λέει για τον κύκλο των Ελλήνων της Οξφόρδης.
Ο ίδιος λέει ότι οι ιδεολογικές διαφωνίες του με τον Στουρνάρα κρατούν εδώ και δεκαετίες: «Δεν μου είναι σήμερα δύσκολο να βρίσκομαι σε διαφορετικό στρατόπεδο από τον Γιάννη, γιατί αυτό συνέβαινε από τότε. Παρ’ ότι με έλεγαν δεξιούλη, εγώ ήμουν με τα λεγόμενα ετερόδοξα οικονομικά, ενώ εκείνος ήταν πιο mainstream».
Αυτές τις ημέρες ο Τσακαλώτος «απαντάει» στον Στουρνάρα σε πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο μέσα από το βιβλίο που συνέγραψε μαζί με τον οικονομολόγο Χρήστο Λάσκο και έχει τίτλο «22 πράγματα που μας λένε για την ελληνική κρίση και δεν είναι έτσι» (εκδ. ΚΨΜ, 2012).
Οι διαπραγματεύσεις για το ευρώ
Ο Στουρνάρας απέκτησε στην Οξφόρδη μάστερ και διδακτορικό, δίδαξε στο Κολέγιο St. Catherine’s και εργάστηκε από το 1981 ως το 1985 ως ερευνητής στο Ινστιτούτο Ενεργειακών Σπουδών. Το 1985 επέστρεψε από τη Βρετανία και πήγε φαντάρος. Τα σκαλιά του υπουργείου Οικονομικών στην οδό Νίκης τα ανέβηκε για πρώτη φορά εκείνη τη χρονιά, φορώντας τη στολή εξόδου του στρατού ξηράς. Υπουργός Εθνικής Οικονομίας ήταν ο Κώστας Σημίτης και υφυπουργός ο Γιάννος Παπαντωνίου. Ο Στουρνάρας είχε περάσει το μεγαλύτερο μέρος της θητείας του στη Λάρισα και είχε μετατεθεί στο ΓΕΣ. Ο φίλος του, Πλάτων Τήνιος, του είπε ότι στο υπουργείο αναζητούν συμβούλους.
«Eμφανίστηκε στο γραφείο μου με στολή φαντάρου και χοντρά γυαλιά μυωπίας 5-6 βαθμούς» θυμάται ο Παπαντωνίου. Τον έπεισε να αφήσει την Οξφόρδη και να δουλέψει μαζί του στο υπουργείο. «Λίνα, ο Γιάννης είναι τρελός;» ρωτούσε τη σύζυγο του Στουρνάρα ο υπεύθυνος του ινστιτούτου στην Οξφόρδη. Ο βρετανός καθηγητής τηλεφώνησε έκπληκτος στο πατρικό σπίτι στο Ψυχικό (όπου έμεναν όλοι μαζί) μόλις έμαθε για την απόφαση του νεαρού διδάκτορα να επιστρέψει μόνιμα στην Ελλάδα.
Ο νυν υπουργός εργάστηκε την περίοδο 1986-1989 ως ειδικός σύμβουλος του υπουργείου Οικονομικών για θέματα δημοσίων επιχειρήσεων και εισοδηματικής πολιτικής. Το 1989 το ΠΑΣΟΚ έχασε τις εκλογές από τη Νέα Δημοκρατία και ο Στουρνάρας τη θέση του στο υπουργείο. Με απόφαση, όμως, του διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος (ΤτΕ), Δημήτρη Χαλικιά, τοποθετήθηκε σύμβουλος σε θέματα νομισματικής πολιτικής. Από αυτή τη θέση εκπροσωπούσε την ΤτΕ, ως αναπληρωματικό μέλος, αντικαταστάτης του Χαλικιά, στις συνόδους των διοικητών των Κεντρικών Τραπεζών της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Το ΠαΣοΚ επέστρεψε στην εξουσία το 1993 και έναν χρόνο μετά ο Στουρνάρας ανέλαβε το πόστο του προέδρου του ΣΟΕ, του βασικού συμβούλου του υπουργού Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών, Γιάννου Παπαντωνίου, ο οποίος επί επτά χρόνια (1994-2001) κατηύθυνε την προσπάθεια ένταξης στην ΟΝΕ. Στα χρόνια αυτά ο Στουρνάρας εκπροσωπούσε το υπουργείο στη Νομισματική Επιτροπή της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Εκανε δεκάδες ταξίδια «με ένα βαλιτσάκι στο χέρι» για άτυπες επαφές και παρασκηνιακές διαβουλεύσεις με τους βασικούς εταίρους. Γνωρίστηκε με πρόσωπα-κλειδιά, απέκτησε εμπειρία διαπραγματεύσεων.
«Υπήρξε πολύτιμος συνεργάτης τόσο για την εξαιρετική γνώση των θεμάτων όσο και για τον καλό χαρακτήρα και την εύκολη επαφή με τους ανθρώπους, η οποία του επέτρεψε να εξελιχθεί σε πολύ καλό διπλωμάτη στις Βρυξέλλες» δηλώνει ο Παπαντωνίου. Ο Παπαντωνίου και ο Στουρνάρας ήταν μαζί το 1994 όταν εγκρίθηκε, παρά τη δυσπιστία, το πρόγραμμα σύγκλισης της εξαιρετικά προβληματικής – και τότε – ελληνικής οικονομίας.
Η κρίση του Χρηματιστηρίου
Το φθινόπωρο του 1999 ξέσπασε η μεγάλη κρίση του Χρηματιστηρίου. Επειτα από λίγους μήνες, τον Απρίλιο του 2000, ο Στουρνάρας κινητοποίησε τους αμυντικούς μηχανισμούς του κράτους για να συγκρατηθεί η συνεχιζόμενη πτώση. Κατηγορήθηκε από κάποιους για χειραγώγηση. Αλλοι είδαν την κίνηση αυτή ως μια στρατηγική επιλογή για να μη μεταφερθεί η κρίση στην αγορά συναλλάγματος και ομολόγων, εξέλιξη που θα έθετε σε κίνδυνο την ένταξη της χώρας στην ΟΝΕ που υπογράφηκε τρεις μήνες μετά.
Στη Σύνοδο των «15» στη Φέιρα της Πορτογαλίας, όταν σφραγίστηκε η είσοδος της Ελλάδας στην ΟΝΕ, οι υπόλοιποι υπουργοί Οικονομικών της ευρωζώνης χειροκροτούσαν την ελληνική αποστολή. Χρειάστηκαν μόλις εννέα χρόνια για να αναστραφεί πλήρως το κλίμα.
Η διάψευση της αισιοδοξίας
Τι έκανε ο Στουρνάρας αυτά τα χρόνια; Στη δεύτερη τετραετία Σημίτη, μετά την κομβική θητεία στο υπουργείο Οικονομικών (1994-2000), τοποθετήθηκε πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της Εμπορικής Τράπεζας. Εφάρμοσε πρόγραμμα αναδιάρθρωσης που οδήγησε στην πώληση της Εμπορικής στη γαλλική τράπεζα Crédit Agricole. Εφέτος τον Οκτώβριο οι Γάλλοι πούλησαν την Εμπορική στην Alpha Bank. Οι εκλογές του Μαρτίου του 2004 έφεραν και πάλι τη ΝΔ στην εξουσία. Από το 2005 ως το 2008 ο σημερινός υπουργός Οικονομικών χρημάτισε διευθύνων σύμβουλος της ΚΑΠΠΑ Χρηματιστηριακής, με αντικείμενο την προσέλκυση ξένων επενδύσεων στο ελληνικό Χρηματιστήριο.
Η ανάκαμψη σε επίπεδο παρουσίας και παρέμβασης στα δημόσια οικονομικά πράγματα ήλθε αμέσως μετά, όταν ανέλαβε γενικός διευθυντής του ΙΟΒΕ, ενός ανεξάρτητου think tank που συνεργάζεται με τον ΣΕΒ.
Για ορισμένες παρεμβάσεις του μέσω του ΙΟΒΕ, ο Γιάννης Στουρνάρας έχει κάθε λόγο να αισθάνεται δικαιωμένος, υπάρχουν όμως και προβλέψεις που δεν δικαιώθηκαν. «Δεν συμμερίζομαι τις απόψεις ότι το 2010 από πλευράς ύφεσης θα είναι χειρότερο από το 2009. Θα είναι καλύτερο, θα πάμε σε θετικό πρόσημο» δήλωνε τον Δεκέμβριο του 2009. Το «τσουνάμι» της ύφεσης που πυροδότησαν τα μέτρα του πρώτου μνημονίου τον Μάιο του 2010 τον διέψευσε. Συνάδελφοι από το Πανεπιστήμιο Αθηνών επέκριναν ως υπεραισιόδοξες τις εκτιμήσεις του ΙΟΒΕ ότι το άνοιγμα των κλειστών επαγγελμάτων θα οδηγήσει σε αύξηση του ΑΕΠ κατά 10% σε ορίζοντα δεκαετίας. Η άποψή τους ήταν ότι δεν μπορούμε να προσβλέπουμε σε τέτοια αποτελέσματα με δεδομένη την καθίζηση της οικονομικής δραστηριότητας. Ο αντίλογος είναι ότι η «συνταγή» της εσωτερικής υποτίμησης εντός ευρώ δεν θα πετύχει ποτέ αν δεν ανοίξουν τα επαγγέλματα για να πέσουν οι τιμές.
Από τον Παπανδρέου στον Ολάντ
Δεκαπενταύγουστος, 2009. Συνεργάτης τού τότε προέδρου του ΠαΣοΚ, Γιώργου Παπανδρέου, ζητεί από τον Στουρνάρα να συμμετάσχει σε σύσκεψη για την πορεία της οικονομίας. Συμμετέχουν, μεταξύ άλλων, η Λούκα Κατσέλη, ο Γιώργος Παπακωνσταντίνου και ο Ηρακλής Πολεμαρχάκις. Συγκρούονται δύο γραμμές. Η γραμμή τού «λεφτά υπάρχουν», με προτάσεις για αυξήσεις στο Δημόσιο που έχουν στόχο την αναθέρμανση της οικονομίας, η οποία εκφράζεται από την Κατσέλη, και η γραμμή της λιτότητας και των αποκρατικοποιήσεων για τουλάχιστον τρία έτη, που προτείνεται από τον Στουρνάρα. «Το έλλειμμα θα είναι πάνω από 10% και όχι 6%, όπως λέει ο Παπαθανασίου» (σ.σ.: ο τότε υπουργός Οικονομικών της Νέας Δημοκρατίας) υποστηρίζει ο νυν υπουργός κρατώντας στα χέρια του στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος.
Στις εκλογές του Οκτωβρίου το ΠαΣοΚ θριάμβευσε με σύνθημα το «λεφτά υπάρχουν». Ο Στουρνάρας, ο οποίος είχε στηρίξει τον Βενιζέλο στις εσωκομματικές εκλογές του ΠαΣοΚ το 2007, όπως ανέμενε δεν κλήθηκε να συμμετάσχει στο οικονομικό επιτελείο παρά τη μακρά εμπειρία του. Κατέθεσε την άποψή του σε έκθεση με τίτλο «Η ελληνική οικονομία σε αναζήτηση στρατηγικής». Ζητούσε περικοπές στον δημόσιο τομέα, εξυγίανση των ΔΕΚΟ και παρεμβάσεις για τον περιορισμό της σπατάλης.
Ο Παπανδρέου θυμήθηκε τον Στουρνάρα στον ανασχηματισμό του Ιουνίου του 2011. Του πρότεινε μέσω τρίτου το υπουργείο Οικονομικών, εκείνος όμως αρνήθηκε. Τελικώς ανέλαβε ο νυν πρόεδρος του ΠαΣοΚ, Ευάγγελος Βενιζέλος, ο οποίος αντικατέστησε τον Γιώργο Παπακωνσταντίνου.
Ο Στουρνάρας είχε χρόνο για καλοκαιρινές διακοπές. Πριν από δύο χρόνια συναντήθηκε τυχαία στη Σύρο με τον σημερινό πρόεδρο της Γαλλίας, Φρανσουά Ολάντ. Με τη σύζυγό του, Λίνα, είχαν αγοράσει το 2000 μία από τις πανομοιότυπες μεζονέτες στον οικισμό Τρία Λαγγόνια. Το σπίτι είναι δίπλα στο εξοχικό του Γιάννου Παπαντωνίου και σε αυτό της Κλοντίν Ριπέρ, πρώην συζύγου του γάλλου πρεσβευτή στην Αθήνα, Ζαν-Μορίς Ριπέρ. Καλεσμένοι της ήταν το 2010 ο Φρανσουά Ολάντ και η Βαλερί Τριερβελέρ, το σημερινό προεδρικό ζεύγος της Γαλλίας, και την παρέα ένωσε στο σπίτι του ο Γιάννος Παπαντωνίου.
Το 2012 ο Στουρνάρας δέχθηκε την πρόταση να γίνει υπουργός Ανάπτυξης στην υπηρεσιακή κυβέρνηση Πικραμμένου (Μάιος-Ιούνιος 2012). Επέστρεψε στο κτίριο όπου έζησε και δούλεψε από το 1985, αλλά έναν όροφο πιο πάνω, στον 7ο, όπου βρίσκεται το γραφείο του υπουργού Ανάπτυξης.
Το χρίσμα του Ράπανου
Μετά τις εκλογές του Ιουνίου ο νέος πρωθυπουργός, Αντώνης Σαμαράς, έκανε δεκτή την πρόταση της Δημοκρατικής Αριστεράς για την τοποθέτηση του προέδρου της Εθνικής Τράπεζας, Βασίλη Ράπανου, στο πόστο του υπουργού Οικονομικών, λύση στην οποία συναίνεσε αμέσως και το ΠαΣοΚ. Ο Ράπανος πέρασε τέσσερα χρόνια στις φυλακές και υπήρξε από τους σκληρότερα βασανισθέντες στα χρόνια της χούντας των συνταγματαρχών.
Είναι ένας από τους σημαντικότερους επιστήμονες της γενιάς του, άνθρωπος ο οποίος ξεχώρισε για το ήθος, τη σεμνότητα και την έντιμη διαχείριση των δημοσίων υποθέσεων σε μια εποχή που επικράτησαν και – δυστυχώς – επιβραβεύτηκαν άλλα μοντέλα συμπεριφοράς. Η περιπέτεια της υγείας του δεν του επέτρεψε να αναλάβει καθήκοντα.
Τον συνάντησα στο γραφείο που διατηρεί ως καθηγητής Οικονομικών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το κοντράστ με το υπερπολυτελές γραφείο του προέδρου της Εθνικής, με τα πανάκριβα έργα τέχνης, είναι έντονο. «Ο Γιάννης δεν είναι παιδί του κομματικού σωλήνα ή του πολιτικού συστήματος, ούτε προέρχεται από παρέες κολεγίου. Δεν είχε κανάλια για να ανεβεί, γι’ αυτό η εξέλιξή του έχει τόση σημασία, γιατί απαιτούσε δέκα φορές μεγαλύτερη προσπάθεια» λέει για τον Στουρνάρα. Λέγεται ότι το όνομα του νυν υπουργού ήταν ένα από αυτά που πρότεινε ο Ράπανος στον Σαμαρά όταν του τηλεφώνησε από το νοσοκομείο «Υγεία» για να τον πληροφορήσει ότι δεν μπορεί για λόγους υγείας να διατηρήσει το χαρτοφυλάκιο.
Τον ρωτάω αν έχει πιθανότητες να πετύχει. «Ανέλαβε τιτάνιο έργο, του εύχομαι δύναμη και κουράγιο. Ομως η έξοδος της χώρας από την κρίση δεν είναι μόνο υπόθεση του υπουργού Οικονομικών. Απαιτείται κινητοποίηση όλων των υπουργείων και όλων των κοινωνικών φορέων για να γίνουν οι διαρθρωτικές και θεσμικές αλλαγές που χρειάζονται για να αλλάξει η εικόνα της χώρας» απαντά δίνοντας μια εικόνα για την κλίμακα του εγχειρήματος. «Μόνο η δημοσιονομική προσαρμογή δεν αρκεί. Μπορεί η Ελλάδα να παραμείνει στο ευρώ, αλλά να μην μπορεί να ξεφύγει από την παγίδα της στασιμότητας. Αυτός είναι ο μεγάλος κίνδυνος» επισημαίνει.
Το τηλεφώνημα
Αφού περίμενε πολλές φορές στο ακουστικό του, ο Στουρνάρας δέχθηκε το κρίσιμο τηλεφώνημα όταν πλέον δεν το περίμενε. Την επίμαχη ώρα, το μεσημέρι της Τετάρτης 26 Ιουνίου, βρισκόταν στο βιβλιοπωλείο Ιανός, στην παρουσίαση βιβλίου του δημοσιογράφου Γιάννη Παπαδόγιαννη με τίτλο «Η άνοδος και η πτώση του Homo Economicus – O μύθος του ορθολογικού ανθρώπου και η χαοτική πραγματικότητα».
Λίγο μετά ο τίτλος επιβεβαιώθηκε. Στις 12.40 μ.μ. χτύπησε το κινητό του. Είδε στην αναγνώριση κλήσης ότι τον καλούσε ο Σαμαράς, ζήτησε συγγνώμη και σηκώθηκε για να μιλήσει. Ο Πρωθυπουργός τού πρότεινε να αναλάβει το υπουργείο Οικονομικών. Ο Στουρνάρας δέχθηκε. Τότε ο Σαμαράς τού είπε πως θα επικοινωνήσει με Βενιζέλο και Κουβέλη και ότι θα τον ξανάπαιρνε σε λίγο. «Κάνε τη δουλειά σου με την ησυχία σου και τα ξαναλέμε» τον καθησύχασε… Οπερ και εγένετο.
«Ο άνθρωπος που διαπραγματεύτηκε την είσοδο της Ελλάδας στο ευρώ είναι τώρα υπουργός Οικονομικών. Αραγε θα διαπραγματευτεί και την έξοδο;» διερωτήθηκε ο ανταποκριτής του Reuters στις Βρυξέλλες το ίδιο μεσημέρι.
«Προχώρα, σε στηρίζω εγώ»
Κάπου εδώ αρχίζουν τα πραγματικά δύσκολα. Αμέσως μετά την ορκωμοσία του Στουρνάρα, στις 10.00 το πρωί της Πέμπτης 5 Ιουλίου, ακολούθησε η πρώτη συνάντησή του ως υπουργού με τους επικεφαλής του κλιμακίου της τρόικας. Τον Πόουλ Τόμσεν (ΔΝΤ), τον Ματίας Μορς (ΕΕ) και τον Κλάους Μαζούχ (ΕΚΤ). «Τη Δευτέρα στο Eurogroup δεν θα περάσεις καλά» είπε η τρόικα στον νέο υπουργό, όπως αποκάλυψε ο ίδιος στους δημοσιογράφους που τον περίμεναν στον 6ο όροφο της οδού Νίκης.
Ακολούθησε αμέσως μετά η συνάντηση με τον Πρωθυπουργό και τους άλλους δύο πολιτικούς για την προετοιμασία της πρώτης παρουσίας του στο Eurogroup. Ηταν οι πρώτες ημέρες μετά τις εκλογές και στην κορυφή της ατζέντας ήταν η επαναδιαπραγμάτευση του μνημονίου, την οποία υποστήριζαν στην κοινή τους διακήρυξη οι κυβερνητικοί εταίροι. «Εγώ δεν υπάρχει περίπτωση να πάω τη Δευτέρα και να πω αυτά τα πράγματα στο Eurogroup. Καλύτερα να φύγω τώρα που είναι νωρίς» φέρεται να είπε ιδιαιτέρως ο Στουρνάρας στον Σαμαρά στο περιθώριο της συνάντησης. Η απάντηση ήταν «προχώρα, σε στηρίζω εγώ» και ήταν η πρώτη φορά που φάνηκε καθαρά η διακριτή σχέση Σαμαρά – Στουρνάρα και η ασπίδα του Πρωθυπουργού απέναντι στις επιθέσεις που δέχθηκε τις πρώτες εκείνες ημέρες από τον πρόεδρο του ΠαΣοΚ, με τον οποίο στη συνέχεια λέγεται ότι τα βρήκε.
Το ίδιο απόγευμα έσπασαν τα τηλέφωνα των συνεργατών του Στουρνάρα στο γραφείο Τύπου του υπουργείου. Αιτία η δήλωση του υπουργού που είχε αναρτηθεί σε δημοσίευμα της ηλεκτρονικής σελίδας των «Financial Times». «Το πρόγραμμα είναι εκτός στόχων και δεν μπορούμε να ζητήσουμε τίποτα από τους πιστωτές μας προτού το επαναφέρουμε στη σωστή τροχιά» δήλωνε ο Στουρνάρας στη δημοσιογράφο Κέριν Χόουπ.
Οι πάντες περίμεναν την επίσημη αντίδραση θεωρώντας περίπου ως δεδομένο ότι θα υπάρξει διάψευση. «Είπε ακριβώς αυτό» ήταν η απάντηση! Επρόκειτο για μία ακόμη διαβεβαίωση τήρησης των δεσμεύσεων προς τη διεθνή κοινότητα και για ανώμαλη προσγείωση στο εσωτερικό αναφορικά με το πραγματικό περιεχόμενο των διαβουλεύσεων με την τρόικα, κάτι που έμελλε να επιβεβαιωθεί πάμπολλες φορές στους τρεις μήνες που ακολούθησαν και απείχε αρκετά από την «επαναδιαπραγμάτευση του μνημονίου».
Το αδιέξοδο
Οι εξελίξεις των τελευταίων δύο εβδομάδων δείχνουν ότι η κυβέρνηση και ο υπουργός Οικονομικών έχουν εισέλθει σε μια φάση που απαιτεί τη διαρκή διαχείριση αδιεξόδων. Αδιεξόδων πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών.
«Υπάρχει ασφαλώς ευθύνη και από την ευρωπαϊκή πλευρά, γιατί η όλη στρατηγική δεν βγαίνει, έχει φτάσει σε αδιέξοδο. Αλλά δεν αρκεί να βγαίνεις και να απειλείς ότι θα αυτοκτονήσεις παρασύροντας μαζί και τους άλλους, όπως προτείνει ο ΣΥΡΙΖΑ, πρέπει να πείσεις ότι μπορείς να αλλάξεις και εσύ» σημειώνει ο Λουκάς Τσούκαλης, γνώστης όσο λίγοι των ευρωπαϊκών ισορροπιών. «Αν αυτή η κυβέρνηση δεν πετύχει, δεν νομίζω ότι θα έχουμε άλλη ευκαιρία, το επόμενο βήμα θα είναι μια έξοδος από το ευρώ με ανυπολόγιστες οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες» λέει ο επικεφαλής του ΕΛΙΑΜΕΠ.
Ποια είναι, όμως, η βασική ιδεολογική διαφορά που χωρίζει τις θέσεις του Στουρνάρα από αυτές του Τσακαλώτου; «Ο Γιάννης έχει πολύ μεγάλη πίστη ότι ο ιδιωτικός τομέας από μόνος του και απελευθερωμένος από το κράτος θα δώσει την απάντηση. Αυτός είναι ο πυρήνας της οποιασδήποτε δεξιάς άποψης σε αυτή την κρίση και δυστυχώς την πρεσβεύει ο Στουρνάρας» λέει ο Τσακαλώτος.
«Είμαι εραστής του σκανδιναβικού μοντέλου» απαντά ο Στουρνάρας. «Θέλουμε ένα ισχυρό κοινωνικό κράτος, που θα διασφαλίζει ένα δίκαιο φορολογικό σύστημα, θα είναι αμείλικτος επόπτης και ελεγκτής, αλλά δεν θα είναι επιχειρηματίας. Το κράτος θα χαράσσει στρατηγική και θα εντάσσει τις αγορές στις δικές του μακροχρόνιες επιδιώξεις. Αυτό θέλει σοβαρότητα, σοβαρούς υπουργούς, μορφωμένους ανθρώπους». Και χρόνο. Κάτι που στη σημερινή πραγματικότητα μοιάζει πιο πολύτιμο και από κάποια εκατομμύρια ευρώ.
