Οι παραδόσεις του Χάιφετζ στα αμφιθέατρα του John F. Kennedy School of Government παραπέμπουν σε ένα πειραματικό εργαστήρι σχέσεων εξουσίας. Το μάθημα συνήθως αποκτά τα χαρακτηριστικά μιας προσομοίωσης, όπου οι φοιτητές καλούνται να αντιληφθούν βιωματικά τα βάρη και τα άγχη της ηγεσίας ακόμη και μέσα στον κλειστό χώρο μιας αίθουσας. Κανένας τελικά δεν μένει αλώβητος ψυχολογικά από αυτή τη δοκιμασία.
Ο Χάιφετζ έγινε γνωστός τη δεκαετία του 1980 όταν κλόνισε τις υπάρχουσες θεωρίες που επικρατούσαν στη μελέτη του φαινομένου της ηγεσίας διαχωρίζοντάς το από τη διοίκηση ή την εξουσία και ορίζοντάς το ως τη διαδικασία κινητοποίησης μιας «κοινότητας ανθρώπων» για την αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων, τα οποία ονομάζει «προκλήσεις προσαρμογής». Τα βιβλία του στη δεκαετία του 1990 εκτόξευσαν τη φήμη του παγκοσμίως, ενώ ο ίδιος παρέχει συμβουλές σε κυβερνήσεις, πολιτικούς και επιχειρήσεις σε ολόκληρο τον κόσμο. Πριν από το Χάρβαρντ, ο Χάιφετζ, που είναι σήμερα 62 ετών, έζησε τα ταραγμένα 60s ως εθελοντής στην καμπάνια του Ρόμπερτ Κένεντι, σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια και εργάστηκε ως ψυχίατρος σε φυλακές – δουλειά που αποτέλεσε το έναυσμα για την εμβάθυνση της μελέτης της ανθρώπινης συμπεριφοράς σε στρεσογόνες καταστάσεις.
Ο Χάιφετζ επισκέφθηκε και πάλι εφέτος τη χώρα μας για λίγες ημέρες στο πλαίσιο του ετήσιου Συμποσίου της Σύμης που διοργανώνει το Ιδρυμα Ανδρέα Γ. Παπανδρέου και μας συνάντησε στο αεροδρόμιο της Αθήνας λίγο πριν από το ταξίδι της επιστροφής στη Βοστώνη, όπου μίλησε, μεταξύ άλλων, για τις προσαρμογές και τις προκλήσεις που πρέπει να διαχειριστεί η ελληνική κοινωνία ώστε να εξέλθει αποτελεσματικά από την κρίση.
Στην Ελλάδα αυτή την εποχή βιώνουμε την απόλυτη διαίρεση ως κοινωνία για θέματα όπως το μνημόνιο, οι αποκρατικοποιήσεις, οι απολύσεις στο Δημόσιο, η ελαστικοποίηση των σχέσεων εργασίας. Τι συμβουλή θα δίνατε στον έλληνα Πρωθυπουργό για να φέρει εις πέρας το δύσκολο έργο της μετάβασης σε μια νέα πραγματικότητα; «Θα του έλεγα ότι οφείλει να καταστήσει την Ελλάδα λιγότερο ευάλωτη στους κινδύνους του υπάρχοντος χρηματοπιστωτικού συστήματος. Για να το καταφέρει αυτό θα πρέπει να κερδίσει χρόνο στο εξωτερικό, για να μπορέσει να πραγματοποιήσει όλες τις απαραίτητες αλλαγές στο εσωτερικό. Πρέπει να συνεχίσει τη δουλειά που ξεκίνησε ο Παπανδρέου με τα πακέτα διάσωσης από τις ευρωπαϊκές χώρες, ώστε να επικεντρωθεί στη δουλειά που πρέπει να γίνει στο εσωτερικό: να επεξηγήσει την αναγκαιότητα των αλλαγών και να δώσει στον κόσμο μια αίσθηση πίστης ότι μπορεί να τα καταφέρει. Οι μεταρρυθμίσεις είναι στο τέλος της ημέρας απαραίτητες ώστε να απελευθερωθεί η οικονομία και να γίνει περισσότερο ανταγωνιστική. Οι αλλαγές θα έχουν πόνο και κάποιοι θα χάσουν τα κεκτημένα τους, όμως η οικονομία θα πρέπει να επαναλειτουργήσει, οι τράπεζες πρέπει να δανείζουν νέες επιχειρήσεις και start-ups. Ολα πρέπει να αλλάξουν στη χώρα σας. Το σημαντικότερο όλων όμως είναι ότι πρέπει να επαναφέρει την εμπιστοσύνη στους κόλπους της κοινωνίας. Η εμπιστοσύνη στους θεσμούς έχει διαρραγεί στη χώρα σας από τον καιρό της τουρκοκρατίας και έχω την αίσθηση ότι δεν επανήλθε ποτέ.
Η επαναφορά της εμπιστοσύνης είναι σημαντική, διότι χωρίς αυτήν η ηγεσία δεν μπορεί να κινητοποιήσει τη συλλογική ευφυΐα και να δημιουργήσει ευημερία. Για να την αποκαταστήσεις βέβαια χρειάζεται μια σειρά από αλλαγές κυρίως στο δικαστικό σύστημα και κυρίως να πάψει η ατιμωρησία των πολιτικών. Δύο-τρεις συμβολικές κινήσεις από μόνες τους δεν είναι αρκετές για να επαναφέρεις την αξιοπιστία και την εμπιστοσύνη στους κόλπους της κοινωνίας».
Ποιο είναι λοιπόν το μυστικό πίσω από την αποτελεσματική ηγεσία; «Νομίζω υπάρχουν πολλά μυστικά, ανάλογα με τις απαιτήσεις των περιστάσεων. Υπάρχουν βέβαια κοινοί παρονομαστές, εντοπίζονται ωστόσο ουσιώδεις διαφορές ανάλογα με τις ανάγκες της συγκυρίας, της κουλτούρας κάθε κοινωνίας και τους συσχετισμούς μιας κατάστασης. Σε ορισμένες περιπτώσεις χρειαζόμαστε ηγέτες που διαθέτουν την ασυνήθιστη ικανότητα να ακούν και να συνθέτουν πολύπλοκες καταστάσεις, καθώς και να ακούν διαφορετικές αναλύσεις από πολλαπλές πηγές προτού λάβουν μια απόφαση. Ενας άνθρωπος σε θέση ευθύνης μπορεί να υποπέσει σε τεράστια λάθη αν δεν διαθέτει την ικανότητα να ακούει, διότι εξαιρεί και εν τέλει αγνοεί από την ανάλυσή του κρίσιμα στοιχεία ή οπτικές γωνίες ενός θέματος.
Σε άλλες περιπτώσεις χρειαζόμαστε ηγέτες που διαθέτουν σπάνια χαρίσματα στις διαπροσωπικές τους σχέσεις. Που κατανοούν τους ανθρώπους και τις ανάγκες τους και γνωρίζουν πώς να μιλούν σε συγκεκριμένα ακροατήρια, σε συγκεκριμένες στιγμές: ηγέτες δηλαδή με υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη, που διαθέτουν αυτή την υπέροχη δυνατότητα να ενώνουν τους ανθρώπους και να δημιουργούν μια αίσθηση ομοψυχίας. Και βέβαια μια άλλη σημαντική ικανότητα είναι η ρητορεία, η δυνατότητα κάποιου να μιλάει όχι απλώς με σαφήνεια, αλλά και με έναν τρόπο που “μιλάει” στις καρδιές των ανθρώπων, στοχεύοντας στο προσωπικό τους αξιακό σύστημα. Το μείγμα λοιπόν των αρετών και δεξιοτήτων που διαθέτει κάποιος είναι που καθορίζει και την ικανότητά του να πλοηγήσει μια χώρα».
Η ηγεσία στον κόσμο των επιχειρήσεων απαιτεί διαφορετικά χαρακτηριστικά; «Η δημιουργία μιας επιχείρησης απαιτεί τη διαχείριση ενός πλέγματος προκλήσεων πολύ διαφορετικού από αυτό που αντιμετωπίζει κάποιος στην ανάπτυξη ή στη συρρίκνωση μιας εταιρείας. Ενας επιχειρηματίας που έχει στήσει μια επιχείρηση συχνά αδυνατεί να τη διοικήσει σε μια δύσκολη οικονομική συγκυρία που ενδεχομένως θα χρειαστεί να απολύσει υπαλλήλους ή να κλείσει τμήματα για να εξασφαλίσει τη βιωσιμότητά της.
Οι αρχές αυτές ισχύουν και στην πολιτική. Μια κυβέρνηση συχνά καλείται να τονώσει την επιχειρηματικότητα, να δημιουργήσει νέες προϋποθέσεις για ανάπτυξη και για να το καταφέρει αυτό θα πρέπει να οδηγήσει την κοινωνία από το παρελθόν στο μέλλον μέσω μιας διαδικασίας μετάβασης. Αυτή η διαδικασία απαιτεί διαφορετικές ικανότητες, ανάλογα με τη φύση της μετάβασης. Σε διαδικασίες γρήγορης μετάβασης απαιτείται αποφασιστικότητα και ταχύτητα. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που η μεταβατική διαδικασία, καθώς και η προσαρμογή στα νέα δεδομένα, διαρκεί πολύ περισσότερο, πρώτον γιατί οι άνθρωποι πρέπει να απορροφήσουν τις απώλειες που θα υποστούν και δεύτερον γιατί χρειάζεται χρόνος ώσπου οι άνθρωποι να αναπτύξουν νέες δεξιότητες, πρόκειται άλλωστε για μια πειραματική διαδικασία».
Πόσο εύκολο είναι όμως να το εξηγήσεις αυτό σε μια κοινωνία που έχει διαπαιδαγωγηθεί με έναν συγκεκριμένο τρόπο; «Ενας ηγέτης οφείλει να είναι σε θέση να εξηγήσει γιατί μια μεταβατική περίοδος μπορεί να διαρκέσει λίγο ή πολύ. Είναι σημαντικό οι άνθρωποι να κατανοήσουν τους λόγους, αλλά και τους παράγοντες που καθορίζουν τη χρονική διάρκεια μιας μεταβατικής περιόδου. Πέρα όμως από την επεξήγηση, μια άλλη σοβαρότατη πολιτική πράξη είναι η δημιουργία συνθηκών για ανάπτυξη, αλλά και η ικανότητα να αποτρέψεις τον πανικό. Ενας ηγέτης μπορεί να γίνει ιδιαίτερα επικίνδυνος όσο η περίοδος μετάβασης μακραίνει. Κι αυτό γιατί ο πόνος είναι δυσβάσταχτος και οι άνθρωποι θέλουν να απαλλαγούν από αυτόν, ενώ ταυτόχρονα η αβεβαιότητα φοβίζει τους ανθρώπους. Σε εποχές όπως αυτή που περνάει τώρα η χώρα σας, ο πόνος, η αβεβαιότητα, αλλά και η αγωνία των ανθρώπων τούς καθιστά ευάλωτους σε απλοϊκές απαντήσεις και απλουστευτικές αναλύσεις που ακούγονται ελκυστικές, στην πραγματικότητα όμως πρόκειται απλώς για ψευδαισθήσεις».
Εκεί αναλαμβάνουν δράση οι δημαγωγοί, όπως μας δίδαξε η αρχαία Ελλάδα. «Ακριβώς. Και η δημαγωγία δεν έχει καμία σχέση με την άσκηση ηγεσίας».
Δηλαδή; «Η άσκηση ηγεσίας είναι η πράξη της επίτευξης συλλογικής προόδου και επίλυσης κοινών προβλημάτων. Η άσκηση της ηγεσίας σε μια δημοκρατία είναι η τέχνη της κινητοποίησης πόρων, ενέργειας, δημιουργικότητας, αλλά και συλλογικής ευφυΐας για την αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων και προκλήσεων. Στην ουσία η ηγεσία καλείται να κάνει τη δημοκρατία να λειτουργήσει. Να δημιουργήσει ευκαιρίες και δυνατότητες για τους πολίτες και όχι εξάρτηση. Ομως σε εποχές κρίσης συναντάται η τάση των ανθρώπων να επιλέγουν την εξάρτηση στην εξουσία, σε εύκολες απαντήσεις και τελικά στη δημαγωγία. Οι δημαγωγοί συχνά υπόσχονται ότι θα οδηγήσουν τους ανθρώπους στη γη της επαγγελίας, όμως αυτό που τελικά πετυχαίνουν είναι να καθυστερήσουν τη λύση. Και σε κάποιες περιπτώσεις φέρνουν την καταστροφή».
Υπάρχει μια διάσημη φράση που αποδίδεται στον Ζαν-Ζακ Ρουσό που λέει ότι «είναι οι σπουδαίες καταστάσεις που αναδεικνύουν τους μεγάλους άνδρες». Αναρωτιέμαι αν συμφωνείτε με την άποψη ότι στις εποχές της κρίσης πρέπει να περιμένουμε τους κατάλληλους ανθρώπους να εμφανιστούν και να ηγηθούν. «Η εποχή της κρίσης είναι ευκαιρία για την ανάδυση εμπνευσμένης ηγεσίας και είναι και ταυτόχρονα μια ιδιαίτερα επικίνδυνη κατάσταση όπου μπορεί να ανθήσει η δημαγωγία. Στατιστικά η αίσθησή μου είναι ότι επικρατεί η δημαγωγία. Ξέρετε, οι δικτατορίες δεν προκύπτουν στις καλές εποχές, αλλά στις ταραγμένες. Ο Αδόλφος Χίτλερ θα ήταν μια καρικατούρα της Ιστορίας, ένας θυμωμένος καλλιτέχνης που θα έβγαζε λόγους σε μπαρ στο Βερολίνο αν δεν υπήρχαν τα οικονομικά προβλήματα της Γερμανίας του Μεσοπολέμου. Εμείς στις Ηνωμένες Πολιτείες ήμασταν αρκετά τυχεροί την ίδια ακριβώς χρονική στιγμή να εκλέξουμε πρόεδρο τον Ρούζβελτ. Η γυναίκα τού Ρούζβελτ, Ελινορ, είχε κάποτε εξομολογηθεί ότι η στιγμή που φοβήθηκε περισσότερο στη ζωή της ήταν την ημέρα της ορκωμοσίας του συζύγου της. Κατά τη διάρκεια της ομιλίας του ο Ρούζβελτ είπε ότι “για να αντιμετωπίσω αυτή την κρίση ίσως χρειαστεί να ζητήσω έξτρα εξουσίες από το Κογκρέσο”. Στο σημείο αυτό εισέπραξε τις μεγαλύτερες επευφημίες από το πλήθος, με ζητωκραυγές και χειροκροτήματα! Προσέξτε, ο κόσμος δεν στάθηκε ιδιαίτερα στη μνημειώδη φράση που εκστόμισε εκείνη την ημέρα και έμεινε στην Ιστορία, πως “Το μόνο πράγμα που πρέπει να φοβόμαστε είναι ο ίδιος ο φόβος”. Αυτό λοιπόν τη φόβισε ιδιαίτερα, διότι ο κόσμος ήταν διατεθειμένος να δώσει στον Ρούζβελτ έξτρα εξουσίες, αλλά εκείνη γνώριζε καλά ότι ο άνδρας της δεν διέθετε ένα συγκεκριμένο σχέδιο!
Τελικά αποδείχτηκε ότι ήμασταν αρκετά τυχεροί να εκλέξουμε έναν πρόεδρο που ακριβώς επειδή πέρασε τεράστιες δυσκολίες σε προσωπικό επίπεδο, με την πολιομυελίτιδα να τον καθηλώνει σε αναπηρικό καροτσάκι σε νεαρή ηλικία, ήταν σε θέση να κατανοήσει τις δυσκολίες μιας μεταβατικής περιόδου και εν τέλει να συνειδητοποιήσει ότι δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις σε περιόδους οικονομικής κρίσης. Είναι πιο πιθανό λοιπόν σε περιόδους κρίσης να πέσεις σε δημαγωγούς παρά να καταλήξεις σε κάποια χαρισματική ηγεσία».
Σωστά, αλλά εμείς θαυμάζουμε παραδείγματα όπως του Τσόρτσιλ ή του Ρούζβελτ που κατάφεραν να οδηγήσουν τον λαό τους στην έξοδο από την κρίση. «Εχετε δίκιο, αλλά μάλλον τους θυμάστε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που μιλάτε για τον Στιβ Τζομπς ή τον Μπιλ Γκέιτς. Ξεχνάτε δηλαδή τους χιλιάδες επιχειρηματίες που δεν κατάφεραν να βγουν από το γκαράζ του σπιτιού τους. Ετσι και στην πολιτική, θυμόμαστε αυτούς που κατάφεραν να μας βγάλουν από τις δυσκολίες. Αυτό που προσπαθώ να πω είναι ότι ιστορικά οι κρίσεις είναι εποχές που προσφέρουν ταυτόχρονα κινδύνους και ευκαιρίες. Το κινεζικό σύμβολο για την κρίση είναι ένας συνδυασμός των δύο αυτών εννοιών. Είναι λοιπόν σύνηθες να κερδίζουν έδαφος οι δημαγωγοί σε περιόδους κρίσης. Κοιτάξτε τη σημερινή Γερμανία και τον τρόπο με τον οποίο προσπαθεί να επεξηγήσει την ευρωπαϊκή κρίση στην κοινωνία της. Τον τρόπο με τον οποίο ονομάζει αποδιοπομπαίους τράγους τους Ελληνες, τους Ισπανούς, τους Ιταλούς, αποσιωπώντας τα πραγματικά αίτια της κρίσης χρέους».
Η δημαγωγία δεν περιορίζεται μόνο στη Γερμανία βέβαια. Εχουμε και εμείς στην Ελλάδα, αλλά και στον υπόλοιπο ευρωπαϊκό Νότο, διαμορφωτές γνώμης και πολιτικούς που μιλάνε για φθηνό ξεπούλημα της χώρας μας στους Γερμανούς, για προδοσίες και άλλες ιστορίες… «Δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι κατανοώ απόλυτα τη χώρα σας. Η αίσθησή μου είναι ότι και στην Ελλάδα επικρατεί ένα αφήγημα που προσπαθεί να χρεώσει τα εγχώρια λάθη στον ξένο παράγοντα, όπως ακριβώς οι Γερμανοί προσπαθούν να παρουσιάσουν εσάς τους Ελληνες τεμπέληδες και σπάταλους. Η μετακίνηση όμως από μια ρητορική κατηγοριών σε μια ρητορική της υπευθυνότητας είναι μια πολύ δύσκολη άσκηση για όλους τους ανθρώπους. Στη Γερμανία, για παράδειγμα, η ηγεσία δεν θέλει να ομολογήσει τη σκληρή πραγματικότητα πως οι γερμανοί φορολογούμενοι δεν είναι ότι πληρώνουν τόσο τους Ελληνες όσο ότι πληρώνουν χρήματα για να διασώσουν τις γερμανικές τράπεζες από την κατάρρευση. Η συμπαιγνία γερμανικής πολιτικής, επιχειρηματικής ελίτ και τραπεζών έχει υπάρξει ιδιαίτερα προβληματική, αφού αποκρύπτει μεγάλες δόσεις αλήθειας στο αφήγημά της».
Τελικά οι ηγέτες γεννιούνται ή υπάρχει τεχνική μέθοδος παραγωγής ηγετών; «Η ζωή είναι γεμάτη παραδείγματα παιδιών με χάρισμα που δεν δούλεψαν ποτέ συστηματικά το ταλέντο τους και δεν κατάφεραν ποτέ να γίνουν μεγάλοι αθλητές, μουσικοί κ.ο.κ. Προφανώς λοιπόν χρειάζεσαι ανθρώπους με ταλέντο και δεξιότητες, αλλά αν πιστεύεις ότι αυτό είναι αρκετό τότε καταλήγεις να είσαι επικίνδυνος. Και όταν μια κοινωνία πιστεύει ότι οι ηγέτες γεννιούνται, τότε στερεί τη δυνατότητα να αναπτύξει το συλλογικό της ταλέντο με πιο συστηματικό τρόπο. Ενα παιδί που γεννιέται με την προδιάθεση να αναπτύξει μια έντονη προσωπικότητα, ειδικά αν μεγαλώσει σε μια οικογένεια με κοινωνικό επίπεδο και πλούτο, λογικά θα αποκτήσει κάποιας μορφής “εξουσία”. Αλλά, προσέξτε, η έννοια της εξουσίας διαφέρει ριζικά από την ηγεσία».
Σε τι διαφέρουν δηλαδή; «Η ικανότητα να αναλύεις μια περίπλοκη κατάσταση, να κατανοείς όλες τις δυναμικές που αναπτύσσονται μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο και η ικανότητα να σχεδιάζεις μια στρατηγική για την ομαλή μετάβαση της κοινωνίας από ένα στάδιο σε ένα άλλο, είναι η πεμπτουσία της ηγεσίας. Μπορεί να γεννηθείς με κάποιο ταλέντο, αλλά η διαγνωστική ικανότητα, καθώς και η διαδικασία στρατηγικού και τακτικού σχεδιασμού, πρέπει να διδάσκεται συστηματικά».
Και πώς επιτυγχάνεται αυτό; «Στους φοιτητές μου εξηγώ ότι οφείλουν να αντιμετωπίζουν την ηγεσία ως μια δραστηριότητα, μια συνεχή διαδικασία, κατά τη διάρκεια της οποίας πρέπει να μάθεις να ηγείσαι, να εντοπίζεις τα λάθη διάγνωσης, στρατηγικής ή τακτικής στα οποία έχεις υποπέσει, να αυτοσχεδιάζεις και να διορθώνεις τα λάθη ή τις παραλείψεις σου. Οπως ακριβώς ένας μουσικός της τζαζ οφείλει να γνωρίζει όλη την οργανική δομή μιας μουσικής, ώστε να είναι δημιουργικός σε πραγματικό χρόνο όσο η μπάντα συνεχίζει να παίζει. Ετσι κι ένας ηγέτης θα χρειαστεί να αυτοσχεδιάσει κατά τη διάρκεια μιας κρίσης, να αποσυρθεί για λίγο από το προσκήνιο και να επανέλθει δυναμικά, αφού έχει διαγνώσει τα λάθη του και έχει σχεδιάσει διορθωτικές κινήσεις».
Η ηγεσία δηλαδή προϋποθέτει μια διαδικασία συνεχούς προσαρμογής; «Το περιβάλλον γύρω μας μεταλλάσσεται συνεχώς, δεν ζούμε σε έναν στατικό κόσμο. Η ηγεσία οφείλει να κινητοποιεί τους ανθρώπους και να τους οδηγεί στην ευημερία μέσα σε αυτό το συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Για να το πετύχεις αυτό πρέπει να μπορείς να προσαρμόζεσαι. Οπως ακριβώς στη φύση, η εξέλιξη ενός οργανισμού περνάει μέσα από το συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον ή οικοσύστημα, αλλιώς ρισκάρει την πιθανότητα να εξαφανιστεί. Το ίδιο ισχύει και με τις ανθρώπινες κοινωνίες, με τις επιχειρηματικές, πολιτικές ή θρησκευτικές κοινότητες. Ο πλανήτης είναι γεμάτος με απολιθώματα οργανισμών που εξαφανίστηκαν γιατί αδυνατούσαν να προσαρμοστούν στο νέο περιβάλλον τους και το ίδιο ισχύει και για κοινωνίες που απέτυχαν να προσαρμοστούν».
Και πώς πετυχαίνεται αυτή η προσαρμογή; «Κάθε κοινωνία έχει τα δικά της μυστικά. Αλλά βασική προϋπόθεση είναι η ικανότητα να αντιμετωπίζεις την πραγματικότητα με καθαρή ματιά, να μην την απαρνείσαι, ούτε να αναζητείς αποδιοπομπαίους τράγους για αυτά που σου συμβαίνουν. Μια αεροπορική εταιρεία δεν μπορεί να κατασκευάσει αεροπλάνα αν διαμαρτύρεται για τη βαρύτητα! Πρέπει να αποδεχθεί τη βαρύτητα ως μέρος της φυσικής πραγματικότητας και να σχεδιάσει τα αεροπλάνα της μέσα σε αυτό το πλαίσιο!».
ΟΙ 8 ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΣΩΣΤΟΥ ΗΓΕΤΗ
κατά τον Ρον Χάιφετζ
Να ακούει και να συνθέτει διαφορετικές αναλύσεις από πολλαπλές πηγές πρoτού λάβει μια απόφαση.
Να έχει υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη, να κατανοεί ανθρώπους και να είναι καλός στις διαπροσωπικές του σχέσεις.
Να είναι ρήτορας, να έχει την ικανότητα κάποιου να μιλάει όχι απλώς με σαφήνεια, αλλά και με έναν τρόπο που «μιλάει» στις καρδιές των ανθρώπων, στοχεύοντας στο προσωπικό τους αξιακό σύστημα.
Να εξηγεί στον κόσμο γιατί μια μεταβατική περίοδος μπορεί να διαρκέσει λίγο ή πολύ.
Να αποτρέπει τον πανικό. Ενας ηγέτης μπορεί να γίνει ιδιαίτερα επικίνδυνος όσο η περίοδος μετάβασης μακραίνει.
Να μην απαρνείται την πραγματικότητα ούτε να αναζητεί αποδιοπομπαίους τράγους· μια αεροπορική εταιρεία δεν μπορεί να κατασκευάσει αεροπλάνα αν διαμαρτύρεται για τη βαρύτητα!
Να προσαρμόζεται στη νέα εποχή. Ο πλανήτης είναι γεμάτος με απολιθώματα οργανισμών που εξαφανίστηκαν γιατί αδυνατούσαν να προσαρμοστούν στο νέο περιβάλλον τους.
Να αυτοσχεδιάζει όπως ακριβώς ένας μουσικός της τζαζ. Κατά τη διάρκεια μιας κρίσης, να αποσυρθεί για λίγο από το προσκήνιο και να επανέλθει δυναμικά, αφού έχει διαγνώσει τα λάθη του και έχει σχεδιάσει διορθωτικές κινήσεις.
