ΑΝ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ του αιώνα έλεγε κανείς ότι 100.000 άνθρωποι από την εξέδρα και δισεκατομμύρια από την τηλεόραση θα παρακολουθούσαν 22 «τρελούς» να κυνηγούν μια μπάλα σε ένα πράσινο παραλληλεπίπεδο 110 Χ 75 μ. και στρατοί θα έπαιρναν θέσεις στα χαρακώματα για ένα γκολ, σίγουρα θα τον περνούσαν για… τρελό. Στο πέρασμα του χρόνου το ποδόσφαιρο κέρδισε το στοίχημα από τα άλλα αθλήματα. Εγινε μαζικό, θεαματικό, προσφέροντας συγκινήσεις, «σπάζοντας» καρδιές. Ξεπήδησε από τις φτωχογειτονιές της Αγγλίας, τις αλάνες της Ιταλίας, τις αμμουδιές της Βραζιλίας. Στις ημέρες μας παίζεται κυρίως από εκατομμυριούχους, μέσα και έξω από τα γήπεδα, αφού στο μεταξύ έγινε επάγγελμα, εμπόρευμα, επιχείρηση, προσφέροντας δόξα, χρήμα, κοινωνική καταξίωση, αλλά και απογοητεύσεις. Χωρίς το ποδόσφαιρο λοιπόν ο 20ός αιώνας μάλλον θα ήταν φτωχότερος.
ΡΩΤΗΣΑΝ κάποτε τον πολωνό σκηνοθέτη Αντρέι Βάιντα γιατί πηγαίνει στο γήπεδο και παρακολουθεί αγώνες ποδοσφαίρου. «Εκπλήσσομαι και ο ίδιος» απάντησε. «Εικοσι δύο άνθρωποι τρέχουν πάνω-κάτω στον αγωνιστικό χώρο κυνηγώντας μια μπάλα. Με ελαφρά τη καρδία, δεν είναι εξυπνότεροι από εμάς. Εχουν όμως το χάρισμα να κρατούν σε αγωνία 100.000 θεατές. Γνωρίζετε μήπως κάποιον συγγραφέα ικανό να γράψει ένα σενάριο που θα κρατούσε σε αγωνία από την πρώτη ως την τελευταία σκηνή το θεατρικό κοινό; Ή μήπως υπάρχει σκηνοθέτης να κάνει το σενάριο ταινία, ώστε μια αίθουσα 100.000 ατόμων να πλημμυρίσει αισθήματα, να «σπάσουν» καρδιές; Τη δύναμη αυτή έχει μόνο το ποδόσφαιρο».
Εκατό χιλιάδες άτομα, αν δει κανείς το ποδόσφαιρο από τις εξέδρες του γηπέδου. Οταν όμως αναμετρώνται οι ονομαζόμενοι ποδοσφαιρικοί γίγαντες, μπροστά στην τηλεόραση ξαγρυπνούν περισσότεροι από τρία δισεκατομμύρια άνθρωποι. Ποιο άλλο γεγονός θα μπορούσε να πετύχει κάτι ανάλογο; Ισως η απευθείας μετάδοση της στιγμής που ο άνθρωπος θα πατήσει το πόδι του στον Αρη. Οταν και όποτε συμβεί όμως αυτό… Ενώ στο ποδόσφαιρο συμβαίνει σχεδόν κάθε εβδομάδα και όχι για κανένα σπουδαίο λόγο, αλλά επειδή 22 άνθρωποι κυνηγούν μια μπάλα στο πράσινο χορτάρι.
* Το θέαμα των μαζών
Το ποδόσφαιρο ως φαινόμενο είναι δημιούργημα των τελευταίων 100 χρόνων. Ο αρχικός προβληματισμός και οι φόβοι ότι είναι σκληρό άθλημα και επικίνδυνο για σοβαρούς τραυματισμούς ξεπεράστηκαν. Στις ημέρες μας κλοτσούν την μπάλα με τον ένα ή άλλο τρόπο εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι. Οι πάντες αποδέχονται ότι καλλιεργεί την ανθεκτικότητα, την ευκινησία, την πλαστικότητα, την τόλμη. Δημιουργεί αυτό που λέμε χαρακτήρα. Και όμως, όλα αυτά τα θετικά στοιχεία δεν επαρκούν για να δοθεί μια πειστική εξήγηση σε ένα φαινόμενο με παγκόσμιες διαστάσεις. Είναι κάτι σαν το μπαλέτο, που δεν είναι μόνο χορός, αλλά πάνω από όλα έμπνευση. Είναι όπως ο κινηματογράφος, που δεν είναι μόνο τεχνική αναπαραγωγή των κινήσεων του ανθρώπου στο εκράν, αλλά τέχνη.
Κάτι ανάλογο συμβαίνει με το ποδόσφαιρο. Δεν είναι ένα παιχνίδι όπως όλα τα άλλα. Παρασύρει και συγκινεί τεράστιες μάζες. Εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι, αν και αδυνατούν να κάνουν με την μπάλα στο χορτάρι τις μαγικές κινήσεις που ονειρεύονται, εν τούτοις ζουν με τέτοιο τρόπο το παιχνίδι, λες και αγωνίζονται οι ίδιοι. Πολλοί παράγοντες συνέβαλαν προς αυτή την κατεύθυνση. Δίψα για δόξα, χρήματα, θέληση για διάκριση, κοινωνική καταξίωση.
Στην αρχή του αιώνα τίποτε δεν προδίκαζε ότι το ποδόσφαιρο θα είχε αυτή την εξέλιξη. Το κλότσημα της μπάλας ήταν καθαρά ερασιτεχνική ενασχόληση. Αν έλεγε τότε κανείς ότι θα έφερνε κέρδη, θα γελούσαν όλοι γύρω του. Με την εμφάνιση των ποδοσφαιρικών γηπέδων στην Αγγλία και τις περί αυτήν χώρες, άρχισαν να έρχονται και τα χρήματα. Εγινε επάγγελμα. Αργά αλλά σταθερά προσήλκυσε επενδυτές, ανοίγοντας νέους ορίζοντες στην ανάπτυξή του.
Εκατομμύρια παιδιά επένδυσαν το μέλλον τους στο ποδόσφαιρο, χωρίς ποτέ να γίνουν γνωστά. Το ποδόσφαιρο είναι το άθλημα των φτωχών. Οι πιτσιρικάδες από τις φτωχές οικογένειες ήταν εκείνοι που ακόνισαν την τεχνική του στις αλάνες, στις αυλές, στις πλαζ. Μετρημένοι στα δάχτυλα είναι αυτοί που έγιναν μεγάλοι ποδοσφαιριστές. Με την πάροδο του χρόνου το ποδόσφαιρο έγινε το πιο δημοκρατικό παιχνίδι. Στους άλλους τομείς της κοινωνίας συνήθως οι φτωχοί διασκεδάζουν τους πλούσιους. Στο ποδόσφαιρο συμβαίνει το αντίθετο. Στον αγωνιστικό χώρο οι εκατομμυριούχοι προσφέρουν χαρά και διασκέδαση στις φτωχές λαϊκές μάζες. Αντίστροφα, εκατομμύρια φανατικοί του ποδοσφαίρου, στο Ρίο, στη Ρώμη, στο Λονδίνο, στο Μόναχο, στη Μαδρίτη, στο Μπουένος Αϊρες συζητούν επί μέρες και νύχτες για τις ικανότητες και τις αδυναμίες του ενός ή του άλλου ποδοσφαιριστή, γνωρίζοντας τα πάντα για τη ζωή τους, τη γυναίκα τους, τις φιλενάδες τους. Θυμούνται με λεπτομέρειες ποιος, πότε και πώς σημείωσε το γκολ, ποιες ευκαιρίες έχασε.
* Οι πόλεμοι της μπάλας
Το ποδόσφαιρο είναι άκρως δημοκρατικό άθλημα. Καθένας μπορεί να παίξει εφόσον φυσικά μπορεί να παίξει. Εδώ είναι ο αγωνιστικός χώρος, να και η μπάλα, δείξε το ταλέντο σου και αύριο είσαι στη βασική ενδεκάδα και μάλιστα με ένα καλό συμβόλαιο. Αν απουσιάζει το ταλέντο, συγγνώμη αλλά… Δεν αρκεί να σουτάρεις δυνατά και να ανεβοκατεβαίνεις το γήπεδο. Το ποδόσφαιρο, ναι μεν απαιτεί τεράστια αποθέματα φυσικών δυνάμεων, χρειάζεται όμως και υψηλή τεχνική κατάρτιση. Είναι δυο πράγματα αδιαίρετα και ταυτόχρονα εκ διαμέτρου αντίθετα.
Οι ποδοσφαιριστές γεννιούνται, δεν γίνονται. Η ζωή τους είναι σύνθετη μέχρι τρέλας. Για να φθάσει κανείς στην κορυφή πρέπει από τα παιδικά χρόνια του να συμμετέχει καθημερινά σε εξαντλητικές προπονήσεις, να γυμνάζεται έξτρα, να μη χάνει το παιχνίδι της γειτονιάς και του σχολείου. Στη συνέχεια καλείται να ξεπεράσει άλλα προβλήματα. Σπουδές, ταξίδια, αμφιβολίες, φόβοι, «θα παίξω ή θα μείνω εκτός ενδεκάδας;», τα μαθήματα παραμελούνται, οι γονείς φωνάζουν, το πλουσιοπάροχο συμβόλαιο δεν έρχεται και εν τω μεταξύ τα χρόνια περνούν και χάνονται.
Σε κανέναν δεν αρέσει να χάνει. Σπανίως παραδέχεται ο ποδοσφαιριστής ότι ήταν ο χειρότερος. Εν ριπή οφθαλμού αρχίζει την απαρίθμηση των αντικειμενικών αιτιών. Φταίνε τα σφυρίγματα του διαιτητή, οι άσχημες καιρικές συνθήκες, τα παπούτσια που δεν ήταν συγκεκριμένης φίρμας…
Στο ποδόσφαιρο εκφράζεται παράλληλα κατά τον πιο πρόδηλο τρόπο η σκληρότητα στην εκδήλωση των αισθημάτων. Τότε που αποκαλύπτονται οι σκοτεινές, οι ζοφερές πλευρές του ανθρώπινου χαρακτήρα. Με την ήττα δεν συμβιβάζονται όχι μόνο οι οπαδοί, αλλά και ολόκληρες χώρες. Τη δεκαετία του ’70 ξέσπασε πόλεμος ανάμεσα στην Ονδούρα και στο Σαλβαδόρ, επειδή η μια πλευρά δεν συμφωνούσε με το αποτέλεσμα της αναμέτρησης των εθνικών τους ομάδων. Στα πρωταθλήματα Ευρώπης και κόσμου, στις διηπειρωτικές συναντήσεις, στα διασυλλογικά κύπελλα, κατά κάποιον τρόπο λαμβάνουν χώρα μεγάλοι ποδοσφαιρικοί «πόλεμοι». Ο πιο πολιτικοποιημένος αιώνας στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού μετέτρεψε το ποδόσφαιρο, το οποίο από τη φύση του βρίσκεται εκτός πολιτικής, σε αρένα ξεκαθαρίσματος λογαριασμών, διαστρεβλώσεων και κερδοσκοπίας.
* Το γκρέμισμα των τειχών
Τα παγκόσμια πρωταθλήματα είναι κάτι περισσότερο από συναγωνισμός. Πάνω από τις προπονητικές τακτικές και την τεχνική των παικτών, κυριαρχεί μια ανεξιχνίαστη υπόθεση πλοκής και θεάματος. Αν και εκ των προτέρων είναι γνωστό ότι πιθανότητες να στεφθούν παγκόσμιες πρωταθλήτριες έχουν οι εθνικές ομάδες της Βραζιλίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας, της Γερμανίας, της Αργεντινής, άντε και της Αγγλίας, το ενδιαφέρον δισεκατομμυρίων ανθρώπων για την πορεία της διοργάνωσης παραμένει αναλλοίωτο. Η πορεία των ομάδων, τα τέρματα που θα επιτευχθούν, οι παίκτες που θα ξεχωρίσουν και ένα σωρό άλλες λεπτομέρειες αναδεικνύουν το ποδόσφαιρο σε βασιλιά των αθλημάτων.
Αν μπορούσε να δοθεί βραβείο Νομπέλ στο ποδόσφαιρο, αυτό θα γίνονταν για τη συμβολή του στο γκρέμισμα των τειχών και το άνοιγμα των συνόρων μεταξύ των κρατών. Δημοκρατικά και αυταρχικά καθεστώτα υποχρεώθηκαν να αφήσουν κατά μέρος τις διαφορές και να συνομιλήσουν έστω και εντός του αγωνιστικού χώρου.
Εκτός από δόξα και χρήμα, το ποδόσφαιρο προσφέρει και κοινωνική καταξίωση. Η βασίλισσα της Αγγλίας τίμησε τον κορυφαίο ποδοσφαιριστή της Εθνικής Αγγλίας Μπόμπι Τσάρλτον με τον τίτλο του λόρδου, ενώ τον Λεβ Γιασίν, κορυφαίο τερματοφύλακα του αιώνα και εφαρμοστή στο εργοστάσιο «Ποντσίπνικ» στα νεανικά του χρόνια, η κυβέρνηση της πρώην Σοβιετικής Ενωσης τίμησε με τον τίτλο του ήρωα της σοσιαλιστικής εργασίας. Αλλά και τα ονόματα των ομάδων εκπέμπουν μια ξεχωριστή μελωδία. Ελάχιστοι γνωρίζουν τι σημαίνει «Ραπίντ», «Γιουβέντους», «Τσέλσι», «Λάτσιο», «Ντεπορτίβο». Ακούγονται όμως ελκυστικά. Ακόμη και το «Μπόκα Τζούνιορς», που δεν είναι παρά το όνομα εταιρείας κρεάτων στο Μπουένος Αϊρες, ηχεί όμορφα στα αφτιά των φιλάθλων.
Το ποδόσφαιρο μπορούσε να πάρει διαστάσεις φαινομένου μόνο στον 20ό αιώνα. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας, η δυνατότητα δημιουργίας υπέροχων σταδίων και εκπληκτικών αγωνιστικών χώρων και επιπλέον η τελειοποίηση της μπάλας και των παπουτσιών, συνέβαλαν σημαντικά προς αυτή την κατεύθυνση. Πάνω από όλα όμως βοήθησε η τηλεόραση, η οποία έφερε το λαοφιλέστερο παιχνίδι σε κάθε γωνιά του πλανήτη, μεταφέροντας μια υπέροχη παράσταση μπροστά στα μάτια δισεκατομμυρίων φιλάθλων.
Δίπλα στο ποδόσφαιρο είναι αδύνατο να σταθεί οποιοδήποτε άλλο άθλημα. Είναι πολύ πιο σύνθετο και απαιτεί περισσότερη σκέψη. Κάθε αγώνας είναι ανεπανάληπτος. Η νίκη του Παναθηναϊκού επί του Αγιαξ στο Αμστερνταμ ήταν από τις ονομαζόμενες εκπλήξεις. Το ίδιο ισχύει και για το γκολ του Κονσταντίνοφ σε βάρος της Γαλλίας στο τελευταίο δευτερόλεπτο της συνάντησης με τη Βουλγαρία το 1994, που είχε συνέπεια η παγκόσμια πρωταθλήτρια του 1998 να μην ταξιδέψει στο Μουντιάλ των ΗΠΑ. Η αναμονή της έκπληξης είναι το μυστήριο που τραβάει την προσοχή δισεκατομμυρίων ματιών.
* Η απρόβλεπτη ελκυστικότητά του
Μερικές φορές το ποδόσφαιρο φαίνεται απίστευτα σκληρό. Είναι όμως παράλληλα ανθρώπινο και θεαματικό. Οταν βλέπεις τον παίκτη να δίνει το χέρι στον αντίπαλο που βρίσκεται στο χορτάρι, αισθάνεσαι ότι δεν έχουν χαθεί τα πάντα σε αυτό τον κόσμο. Οτι τα χρήματα δεν είναι το παν. Πώς να εξηγήσεις, για παράδειγμα, ότι έπειτα από μια συγκλονιστική μάχη οι παίκτες των δυο ομάδων πηγαίνουν στα αποδυτήρια αλλάζοντας φανέλες;
Στο θέατρο, το άλλο μεγάλο… φαινόμενο με προϊστορία χιλιάδων ετών, ο θεατής σε μεγάλο βαθμό γνωρίζει εκ των προτέρων την παράσταση. Στο ποδόσφαιρο όμως ποτέ δεν είναι τίποτε γνωστό. Ο αδύνατος που βγήκε στον αγωνιστικό χώρο ως πρόβατο επί σφαγή, μπορεί να φύγει από τον χώρο της θυσίας νικητής. Στο απρόβλεπτο της υπόθεσης βρίσκεται η μεγάλη ελκυστικότητά του. Το μόνο που γνωρίζει κανείς εκ των προτέρων είναι ότι 22 «τρελοί» θα κυνηγούν μια μπάλα στο πράσινο γκαζόν. Χωρίς αυτούς τους παθιασμένους ωραίους τρελούς ο 20ός αιώνας θα ήταν πολύ φτωχότερος.
