Την εβδομάδα που πέρασε η χώρα μας φιλοξένησε έναν κορυφαίο επιστήμονα. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για έναν ζωντανό θρύλο: τον Τζέιμς Γουότσον, ο οποίος μαζί με τον Φράνσις Κρικ διαλεύκανε τη δομή του DNA, του μορίου της κληρονομικότητας. Ο αμερικανός ερευνητής ήρθε ως προσκεκλημένος του καθηγητή κ. Ιωάννη Ματσούκα για να λάβει μέρος στις εργασίες του Συνεδρίου Ιατρικής Χημείας στην Πάτρα.

Φυσικά το «BHMASCIENCE» δεν θα έχανε την ευκαιρία να συνομιλήσει με τον διάσημο επιστήμονα! Μοιραστήκαμε μαζί του τα πρώτα του εικοσιτετράωρα στην Αθήνα: τον συναντήσαμε στη διάρκεια του γεύματος που οργάνωσαν προς τιμήν του οι έλληνες απόφοιτοι του Πανεπιστημίου του Σικάγου (από το οποίο αποφοίτησε και στο οποίο ο Γουότσον αποδίδει την ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης του), αλλά και κατά τη διάρκεια των επισκέψεών του στον Ιερό Βράχο και στο Μουσείο της Ακρόπολης. Το αρχικό δέος για τον άνθρωπο στον οποίο οφείλουμε τη μοριακή βιολογία (και όχι μόνο) εξαφανίστηκε χάρη στη σχεδόν παιδική αμεσότητά του.

Με βλέμμα σκανδαλιάρικου αλλά σπινθηροβόλου παιδιού και λόγο που δεν φοβάται να προβοκάρει, ο Γουότσον αποδείχθηκε απολαυστικός. Οσο για την κουβέντα μας που πάντα γύριζε στη βιολογία, άρχισε με τα μελλοντικά σχέδια αυτού του 83χρονου εφήβου…

«Μία φιλοδοξία μού έχει απομείνει: να θεραπεύσουμε τον καρκίνο! Πρέπει να θεραπεύσουμε τον καρκίνο και μάλιστα σύντομα. Οχι σε 10-20 χρόνια. Μπορούμε να το κάνουμε σε 5-10 χρόνια!».


Η συντάκτις του «ΒΗΜΑSCIENCE» και ο διάσημος ερευνητής με φόντο
τον Παρθενώνα

– Πώς θα μπορούσε να γίνει αυτό;
«Η θεραπεία θα πρέπει να είναι τέτοιας φύσεως που να προστατεύει το DNA. Αν σκεφθείτε ότι το DNΑ υφίσταται μεταλλάξεις προκειμένου τα κύτταρα να γίνουν καρκινικά, δεν νομίζω ότι είναι και τόσο καλή ιδέα να προωθούμε τη μεταλλαξογένεση με τις θεραπείες. Δυστυχώς κάποιες σημερινές θεραπείες κάνουν ακριβώς αυτό. Πρέπει να σκεφθούμε διαφορετικά αν θέλουμε να πετύχουμε τον στόχο μας».

– Ο καρκίνος έχει πολλά πρόσωπα. Είναι δυνατόν να υπάρξει ένα φάρμακο για όλους ή για τους περισσότερους καρκίνους;
«Εχει επικρατήσει η άποψη ότι η ποικιλομορφία του καρκίνου είναι τέτοια που δεν θα επέτρεπε την ανακάλυψη ενός φαρμάκου που θα χορηγούνταν σε πολλούς, αν όχι όλους τους καρκίνους. Δεν είμαι αυτής της άποψης! Πράγματι οι καρκίνοι εμφανίζουν διαφορετικό προφίλ ως προς τα γονίδια που εκφράζουν, ωστόσο έχουν κοινά χαρακτηριστικά στα οποία θα πρέπει να στοχεύσουμε. Η ιδέα ενός μαγικού φαρμάκου για τον καρκίνο δεν είναι ουτοπική».

– Εχετε εντοπίσει κάποια κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ διαφορετικών καρκίνων που θα μπορούσαν να αποτελέσουν στόχους επίθεσης;
«Εκτιμώ ότι το κλειδί στη θεραπεία του καρκίνου είναι τα βλαστικά κύτταρα. Αυτά τα κύτταρα έχουν ένα ανεξάντλητο δυναμικό διαιρέσεων, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα κύτταρα που δεν μπορούν παρά να διαιρεθούν συγκεκριμένες φορές. Θεωρητικά, λοιπόν, δύο πράγματα θα μπορούσαν να γίνουν: είτε να σκοτώσουμε τα βλαστικά κύτταρα από τα οποία προέρχονται τα καρκινικά κύτταρα είτε να τα οδηγήσουμε σε διαφοροποίηση. Θεωρώ ότι η δεύτερη επιλογή θα ήταν η καλύτερη. Αν επικεντρώσουμε τις προσπάθειές μας σε αυτή την κατεύθυνση, είμαι βέβαιος ότι θα καταφέρουμε να νικήσουμε».

– Υπάρχουν παραδείγματα που σας κάνουν να αισιοδοξείτε;
«Ναι, υπάρχουν παραδείγματα! Χαρακτηριστικό είναι η χορήγηση ρετινοϊκού οξέος σε πολλές περιπτώσεις λευχαιμιών. Το ρετινοϊκό οξύ σταματά τις κυτταρικές διαιρέσεις των λευχαιμικών κυττάρων. Επίσης όλα δείχνουν ότι ένας άριστος στόχος για ανάπτυξη αντικαρκινικών φαρμάκων που θα “χτυπούν” πολλούς τύπους καρκίνου είναι το γονίδιο myc. Αυτό είναι ζωτικής σημασίας για τις κυτταρικές διαιρέσεις των βλαστικών κυττάρων. Αν μπορέσουμε να σταματήσουμε τη δράση του myc, θα έχουμε κάνει τεράστια πρόοδο. Πρόκειται πράγματι για εξαιρετικό στόχο».

– Παρά την πρόοδό μας, υπάρχουν πολλά θέματα που δεν κατανοούμε σε ό,τι αφορά την καρκινογένεση, έτσι δεν είναι;
«Υπάρχουν όντως πολλά πράγματα που δεν γνωρίζουμε. Πάρτε για παράδειγμα τη δράση ενός από τα γονίδια που ευθύνονται για ένα ποσοστό των καρκίνων του μαστού, του BRC2. Αν και έχουν περάσει πολλά χρόνια από τον εντοπισμό του και την απόδειξη της σχέσης του με την ανάπτυξη της νόσου, παραμένει ακόμη άγνωστη η ακριβής δράση του γονιδίου».

– Εχετε κάποια ιδέα για την κατεύθυνση που θα πρέπει να πάρουν οι έρευνες για τη διαλεύκανση της δράσης του εν λόγω γονιδίου αλλά και άλλων μυστηρίων της καρκινογένεσης;
«Σε ό,τι αφορά το γονίδιο BRC2, έχω την αίσθηση ότι θα πρέπει να διερευνήσουμε αν αυτό εμπλέκεται στην πρόκληση μεταλλάξεων. Αν η παρουσία του ευνοεί με κάποιον τρόπο τη μεταλλαξογένεση, πράγμα που θα εξηγούσε τις παρατηρήσεις που θέλουν τους φορείς του γονιδίου να αναπτύσσουν καρκίνο του μαστού ή/και των ωοθηκών με πολύ μεγάλη συχνότητα. Οσο για τα άλλα μυστήρια της καρκινογένεσης, θεωρώ ότι αυτό που θα πρέπει να διερευνηθεί επειγόντως είναι οι ιδιότητες των βλαστικών κυττάρων που, όπως σας είπα, αποτελούν τη βάση των όγκων. Π.χ., δεν γνωρίζουμε γιατί τα κύτταρα αυτά είναι ικανά να αποφεύγουν τις συνέπειες των θεραπειών. Πιθανότατα είναι καλύτερα εξοπλισμένα να επιδιορθώνουν τις βλάβες στο DNA. Ισχύει όμως αυτό; Είναι μια ιδέα που πρέπει να ελεγχθεί».

– Είναι ζήτημα χρημάτων ή πολιτικής η ταχεία πρόοδος στην έρευνα του καρκίνου;
«Είναι βέβαιον ότι ο περιοριστικός παράγοντας στην έρευνα για τον καρκίνο δεν είναι τα χρήματα. Εδώ και πάρα πολλές δεκαετίες το πεδίο αυτό χρηματοδοτείται πλουσιοπάροχα. Εκτιμώ ότι η αλλαγή που πρέπει να γίνει αφορά τη νοοτροπία μας και εννοώ ημών των επιστημόνων. Σε ένα πρόσφατο ταξίδι στην Αγγλία είδα μια αφίσα που έλεγε πως στο συγκεκριμένο εργαστήριο εκπαιδευόταν η επόμενη γενιά ερευνητών του καρκίνου. Αυτό τα λέει όλα για τη σημερινή νοοτροπία! Η έρευνα για τον καρκίνο δεν θα πρέπει να θεωρείται πεδίο στο οποίο θα χτίσει κανείς την καριέρα του. Δεν χρειαζόμαστε ερευνητικά προγράμματα που θα διαρκούν για δεκαετίες και το μόνο που θα εξασφαλίζουν θα είναι θέσεις εργασίας για τους ερευνητές. Χρειαζόμαστε ευφυείς ερευνητές που θα καταστρώσουν ευφυείς στρατηγικές για να νικήσουμε τον καρκίνο σύντομα. Αυτό είναι όλο. Μπορούμε να το κάνουμε!».

– Οι προηγούμενες επιτυχίες σας με υποχρεώνουν να σας πιστέψω! Πάντως, όταν αρχίζατε την αποκωδικοποίηση του ανθρωπίνου γονιδιώματος, όλοι θεωρούσαν το εγχείρημα υπερφιλόδοξο. Εσείς δεν το βλέπατε έτσι;
«Για κάποιον περίεργο λόγο, προσωπικώς δεν είχα καμία ανησυχία. Ημουν πεπεισμένος για τη σπουδαιότητά του και ήξερα πως έπρεπε να το στηρίξω. Και τελικά, όπως είδατε, δικαιωθήκαμε: είπαμε πως θα μπορέσουμε να αποκωδικοποιήσουμε το ανθρώπινο γονιδίωμα σε 15 χρόνια και το πετύχαμε σε 13».

– Φαντάζομαι ότι νιώθετε δικαιωμένος και ως προς τα οφέλη που αποκόμισε η επιστημονική κοινότητα από αυτό…
«Με κάθε ειλικρίνεια, σας λέω ότι τα οφέλη είναι πολύ μεγαλύτερα απ’ ό,τι είχαμε αρχικά πιστέψει πως θα ήταν. Παρά την αισιοδοξία μας για το εφικτό του πράγματος, κανείς μας δεν είχε φανταστεί την πραγματική επανάσταση που ακολούθησε. Πρέπει πάντως εδώ να είμαστε δίκαιοι: η μεταμόρφωση που υπέστη η βιολογία τα τελευταία χρόνια ως συνέπεια της αποκωδικοποίησης του ανθρωπίνου γονιδιώματος δεν θα μπορούσε ποτέ να είχε συντελεστεί αν δεν υπήρχε μια παράλληλη τεράστια τεχνολογική εξέλιξη που την υποστήριξε. Χρωστάμε πολλά στους ανθρώπους των υπολογιστών αλλά και σε εκείνους που έφτιαξαν όλο τον τεχνολογικό εξοπλισμό που απαιτήθηκε για τη μαζική παραγωγή δεδομένων. Είναι σαφές ότι εμείς οι βιολόγοι δεν θα μπορούσαμε να αντεπεξέλθουσε σε αυτή την πρόκληση χωρίς τη συνδρομή τους».

– Είσαστε από τους πρώτους που «διάβασαν» την αλληλουχία του DNA τους; Είχατε εκπλήξεις;
«Η ανάγνωση του δικού μου γονιδιώματος δεν μου έδωσε και πολλές πληροφορίες. Εγινε στην αρχή και στην πραγματικότητα ήταν πολύ πρώιμη, δεν μπορούσαμε να εξαγάγουμε κανένα ασφαλές συμπέρασμα».

– Σήμερα μπορεί κανείς να «διαβάσει» την αλληλουχία του γονιδιώματός του φθηνά και γρήγορα. Θα το συνιστούσατε;
«Πράγματι οι τιμές ολοένα και χαμηλώνουν, αλλά και πάλι δεν θα το συνιστούσα. Δεν έχει νόημα να κάνεις κάτι αν δεν το χρειάζεσαι. Το μόνο που θα αποκόμιζε η πλειονότητα των ανθρώπων από την ανάγνωση του γονιδιώματός της είναι μια ζωή με ανησυχία. Θεωρώ ότι τα μόνα γονιδιώματα που θα πρέπει να διαβάζονται σήμερα είναι εκείνα των ανθρώπων που έχουν μια σοβαρή ασθένεια, καθώς θα μπορούσαν να μας δώσουν πληροφορίες σχετικά με πιθανές θεραπευτικές οδούς, αλλά και τα γονιδιώματα ηλικιωμένων. Αν έχεις φτάσει στην ηλικία μου και έχεις ζήσει τη ζωή σου, δεν σε ενδιαφέρει να πληροφορηθείς ότι ενδέχεται να αναπτύξεις μια ασθένεια. Σκεφθείτε όμως να είσαι τριάντα και να πάρεις την ίδια πληροφορία. Δεν είναι καθόλου το ίδιο, ιδιαίτερα όταν δεν υπάρχει τρόπος να αποτρέψεις το συμβάν. Θα περάσεις την υπόλοιπη ζωή σου ανησυχώντας μη τυχόν και αρρωστήσεις. Στον βαθμό που δεν έχουμε απαντήσεις καλό είναι να μη βάζουμε τους ανθρώπους σε αυτή τη δυσάρεστη θέση».

– Υπάρχει η εκτίμηση ότι η Ιατρική δεν έχει ακόμη ωφεληθεί από την αποκωδικοποίηση του ανθρωπίνου γονιδιώματος. Ποια είναι η δική σας γνώμη;
«Πράγματι υπάρχει αυτή η εντύπωση και ίσως εν μέρει να είναι αληθής. Εκτιμώ όμως ότι σε λίγα χρόνια αυτό θα έχει αλλάξει. Η συσσώρευση γνώσης θα αποφέρει και κλινικούς καρπούς. Ξέρετε, ένα άλλο πλεονέκτημα της ανάγνωσης του γονιδιώματος ηλικιωμένων ατόμων είναι το γεγονός ότι γι’ αυτόν τον πληθυσμό γνωρίζουμε και το ιατρικό ιστορικό του. Ετσι μπορούμε να εξαγάγουμε χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με τη σχέση του γονιδιακού υποστρώματος των ασθενειών. Πάρτε για παράδειγμα ασθένειες όπως η σχιζοφρένεια: υπάρχουν οικογένειες όπου η νόσος εμφανίζεται με μεγάλη συχνότητα αλλά υπάρχουν και ομοζυγωτικά δίδυμα που μόνο ένα από τα δύο εμφανίζει την ασθένεια. Νομίζω ότι βαθμηδόν θα βλέπουμε τα οφέλη της αποκωδικοποίησης των γονιδιωμάτων και στην κλινική».

– Πώς είναι να έχει θέσει κανείς τις βάσεις της μοριακής βιολογίας και σχεδόν μισό αιώνα αργότερα να έχει συμβάλει στη μεταμόρφωσή της;
«Ω, έχω υπάρξει εξαιρετικά τυχερός που έζησα τόσο πολύ ώστε να μπορέσω να λάβω μέρος σε όλα αυτά. Επίσης είμαι πολύ τυχερός που γνώρισα τον Φράνσις Κρικ και συνεργάστηκα μαζί του. Χωρίς αυτόν δεν θα μπορούσα να είχα επιλύσει τη δομή του DNA. Ο Φράνσις ήξερε να ερμηνεύσει τα δεδομένα από την ανάλυση της διάθλασης ακτίνων Χ του DNA. Aλλά δεν είναι μόνο αυτό: o Φράνσις ήταν εξαιρετικά ευφυής. Νομίζω ότι γεννιέται ένας Φράνσις Κρικ κάθε 500 χρόνια. Ειλικρινά ήταν εξωπραγματικός…».

– Ποια θα ήταν η συμβουλή σας στα νέα παιδιά που σπουδάζουν ή θέλουν να σπουδάσουν Βιολογία σήμερα;
«Θα τους συμβούλευα να είναι επιλεκτικοί σε όλα. Να επιλέξουν κατ’ αρχάς ένα καλό πανεπιστήμιο. Είναι θεμιτό να θέλει κανείς να πάει στο Χάρβαρντ, αλλά μπορεί αυτό που θέλει να κάνει να γίνεται καλύτερα κάπου αλλού. Θα πρέπει λοιπόν να αναζητήσουν το καλύτερο γι’ αυτό που θέλουν να κάνουν. Θα πρέπει να επιλέξουν να εργαστούν σε ενδιαφέροντα και σοβαρά θέματα. Π.χ., το να διερευνά κανείς πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος είναι σοβαρό θέμα αλλά δεν είναι όλη η έρευνα του εγκεφάλου ούτε σοβαρή ούτε ενδιαφέρουσα. Βεβαίως, σε αυτή τη νεαρή ηλικία συχνά δεν ξέρει κανείς ούτε τι είναι ενδιαφέρον ούτε τι είναι σημαντικό. Το να προσπαθήσει λοιπόν κάποιος να βρίσκεται μεταξύ ανθρώπων που μπορούν να τον καθοδηγήσουν είναι ζωτικής σημασίας για τη μετέπειτα πορεία του. Είθισται στην εκπαίδευση να διδάσκουμε στα παιδιά το παρελθόν, τα προηγούμενα επιτεύγματα. Αλλά οι σωστοί δάσκαλοι είναι αυτοί που ταυτόχρονα τους δείχνουν πού είναι το μέλλον. Συνολικά λοιπόν η συμβουλή θα ήταν να βρουν τι θέλουν να κάνουν και να επιλέξουν να το κάνουν με τους καλύτερους δυνατούς όρους».

ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ

  • O James D. Watson γεννήθηκε στο Σικάγο των ΗΠΑ στις 6 Απριλίου 1928. Οπως έχει γράψει ο ίδιος, τα βιβλία και η αγάπη για την παρατήρηση των πουλιών ήταν οικογενειακή υπόθεση.
  • Χάρη σε μια πρωτοποριακή νομοθεσία εισήχθη στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου σε ηλικία 15 ετών. Μετά τις σπουδές του στη Γενετική συνέχισε στο Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα, όπου και πραγματοποίησε τη διδακτορική διατριβή του στο εργαστήριο του Σαλβαντόρ Λουρία (που αργότερα τιμήθηκε με το βραβείο Νομπέλ).
  • Μια υποτροφία επέτρεψε στον Γουότσον να εργαστεί στην Ευρώπη, αρχίζοντας από την Κοπεγχάγη και συνεχίζοντας στο Κέιμπριτζ της Αγγλίας.
  • Η κατάληξη της συνεργασίας του με τον Φράνσις Κρικ ήταν η διαλεύκανση της διπλής έλικας του DNA, η οποία έθεσε τις βάσεις για την ανάπτυξη του πεδίου της μοριακής βιολογίας. Το επίμαχο άρθρο δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση «Nature» στις 15 Απριλίου 1953, ενώ το βραβείο Νομπέλ ήρθε εννέα χρόνια αργότερα, το 1962. Το ιστορικό της διαλεύκανσης διηγήθηκε ο ίδιος στο βιβλίο του «The double helix» («Η διπλή έλικα») που αποτελεί ένα από τα ευπώλητα όλων των εποχών.
  • Μετά την επιστροφή του στις ΗΠΑ ο Γουότσον εργάστηκε στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, από το 1956 ως το 1976, ανεβαίνοντας όλα τα σκαλιά της ιεραρχίας.
  • Από το 1968 ως το 2007 υπήρξε διευθυντής του εργαστηρίου Cold Spring Harbor. Κατά γενική ομολογία, σε αυτόν οφείλεται η μετατροπή του από ένα «παρακατιανό» εργαστήριο σε ένα κορυφαίο ερευνητικό ίδρυμα.
  • Στα τέλη της δεκαετίας του ’80 και στις αρχές του ’90 ο Γουότσον υπήρξε η κινητήριος δύναμη του Προγράμματος αποκωδικοποίησης του ανθρωπίνου γονιδιώματος που έφερε επανάσταση στη βιολογία.
  • Οπως δήλωσε στο «ΒΗΜΑSCΙΕΝCΕ», επόμενος στόχος του είναι η θεραπεία του καρκίνου σε έναν ορίζοντα δεκαετίας.