Και η αμοιβάδα κάνει σεξ!

Οταν οι φοιτητές Βιολογίας επιθυμούν να περιγράψουν μια σεξουαλική ζωή που δεν είναι ενδιαφέρουσα, αναφέρονται στο «σεξ της αμοιβάδας». Βλέπετε, η γενικευμένη αντίληψη θέλει τις «πρωτόγονες» αμοιβάδες να πολλαπλασιάζονται διαιρούμενες και ως εκ τούτου να μη συνευρίσκονται ερωτικά. Φαίνεται όμως ότι ο παραπάνω αστεϊσμός δεν υποστηρίζεται πλέον από τα πειραματικά δεδομένα. Ε, ναι λοιπόν: οι αμοιβάδες είναι σεξουαλικά ενεργές! Και επειδή φαντάζομαι τα σχόλιά σας σχετικά με το ενδιαφέρον του ευρήματος αυτού καθαυτού, θα σας συμβούλευα να φρενάρετε τη σκωπτική σας διάθεση. Το σεξ (αμοιβάδας, φυτού, ζώου ή ανθρώπου) είναι πολύ σοβαρή υπόθεση από εξελικτικής απόψεως και το να γνωρίζουμε ότι «και οι αμοιβάδες το κάνουν» φέρνει τα πάνω κάτω στην εξελικτική ιστορία μας.

Τί είναι ο έρωτας;
Ας γίνουμε, προς στιγμήν, λιγάκι ανθρωποκεντρικοί. Είμαι βέβαιη ότι με μικρές παραλλαγές όλοι έχουμε ζήσει τα παρακάτω (ή έστω ένα μέρος από αυτά). Τον/τη βλέπετε και το στομάχι σας γίνεται κόμπος. Είναι μακριά σας και η διάθεσή σας βρίσκεται στα τάρταρα. Εμφανίζεται και νιώθετε πως αναστηθήκατε. Δεν μπορείτε να μυρίσετε το άρωμά του/της και να μη νιώσετε μια τρυφερότητα να σας κατακλύζει. Και φυσικά, δεν έχετε μάτια για άλλη/ον, ενώ κάθε φορά που είστε μαζί νιώθετε μια ροπή προς το μέρος του/της. Προφανώς δεν χρειάζεστε εμένα για να σας πληροφορήσω ότι όλα τα παραπάνω, αλλά και πολλά ακόμη, είναι συμπτώματα της «ασθένειας» που οι πολιτισμένες κοινωνίες μας έχουν ονομάσει «έρωτα».

Εχετε όμως ποτέ σκεφθεί τι είναι ο έρωτας; Τι είναι αυτή η ακατανίκητη έλξη που σας κάνει να μην είστε ευτυχείς παρά μόνο με τη συντροφιά του «άλλου σας μισού»; Οχι, δεν θα αρχίσουμε τώρα φιλοσοφική συζήτηση! Ούτε θα δοκιμάσω να σας προσγειώσω (ή, αν προτιμάτε, ξενερώσω) λέγοντάς σας ότι για όλα τα παραπάνω φταίνε οι ορμόνες. Θα πάμε πίσω στο παρελθόν, τότε που το ανθρώπινο είδος ξεκινούσε από τις κοιλάδες της Αφρικής για να κατακτήσει τον πλανήτη. Τότε που η αντισύλληψη δεν είχε ακόμη εφευρεθεί. Φανταστείτε για ένα λεπτό τις σκληρές συνθήκες εκείνης της περιόδου και θα αντιληφθείτε πόσο σημαντικό είναι το σεξ. Νομίζετε ότι θα μπορούσε να είχε υπάρξει ανθρώπινο είδος αν οι πρόγονοί μας δεν ένιωθαν αυτή την περίεργη και δυσεξήγητη ροπή του ενός προς τον άλλον;

Αλλά, ως γνωστόν, την εξέλιξη δεν την ενδιαφέρει καθόλου αν θα υπάρξει ανθρώπινο ή άλλο είδος! Είναι μια τυχαία διαδικασία χωρίς συγκεκριμένο σκοπό. Πηγαίνοντας λοιπόν πίσω στο φανταστικό μας σενάριο για τους πρώτους ανθρώπους μπορούμε να υποθέσουμε ότι μόνο όσοι από τους προγόνους μας ένιωθαν τη ροπή προς το αντίθετο φύλο απέκτησαν απογόνους. Και οι απόγονοί τους όμως διέθεταν αυτή τη ροπή και έτσι απέκτησαν και οι ίδιοι παιδιά. Ετσι μεταφέρθηκε από γενιά σε γενιά η τάση μας για συνεύρεση, «παραπροϊόν» της οποίας είναι το πολυπληθές ανθρώπινο είδος.

Γιατί εφευρέθηκε το σεξ;
Φυσικά, το παραπάνω σενάριο είναι εξαιρετικά απλουστευμένο. Το ανθρώπινο είδος, από τα πρόσφατα είδη σε μια μακρά εξελικτική ιστορία, δεν χρειάστηκε να εφεύρει το σεξ, στο οποίο (όπως γνωρίζει οποιοσδήποτε επισκέφθηκε κάποτε ζωολογικό κήπο) επιδίδονται με μεγάλη ευχαρίστηση όλα τα κοντινά εξελικτικά ξαδέλφια μας. Και όχι μόνο: η συντριπτική πλειονότητα των ειδών του πλανήτη πολλαπλασιάζεται κάνοντας σεξ ή, στη γλώσσα των βιολόγων, αναπαράγεται εγγενώς. Αντίθετα, κάποιες λίγες εξαιρέσεις ειδών αναπαράγονται αγενώς. Προσοχή: Η έννοια της λέξης δεν έχει να κάνει με την ευγένεια ή την έλλειψή της! Με τον όρο αυτόν περιγράφεται ο πολλαπλασιασμός που συμβαίνει με αποκοπή ενός μέρους του αρχικού οργανισμού. Οπως, παραδείγματος χάρη, συμβαίνει κάθε φορά που κόβετε ένα κλωνάρι κάποιου φυτού και το φυτεύετε σε άλλη γλάστρα. Τα φυτά, αλλά και άλλοι οργανισμοί, έχουν την ικανότητα να πολλαπλασιάζονται τόσο εγγενώς όσο και αγενώς. Σε πολλές περιπτώσεις οι περιβαλλοντικές συνθήκες είναι καθοριστικές για το είδος του πολλαπλασιασμού που επιλέγεται.

Τι συμβαίνει όμως κατά τη διάρκεια του σεξ; Συγκρατηθείτε παρακαλώ! Δεν θα μιλήσουμε για το Κάμα Σούτρα! Από βιολογικής απόψεως, αυτό που συμβαίνει κατά τη διάρκεια της σεξουαλικής πράξης είναι η ανταλλαγή γενετικού υλικού. Και μάλιστα ενός γενετικού υλικού το οποίο έχει προηγουμένως υποστεί ανασυνδυασμό (και θα συνεχίσει να ανασυνδυάζεται μετά την ανάμειξή του). Τι θα πει αυτό; Θα πει ότι κατά τη διαδικασία δημιουργίας των σπερματοζωαρίων του πατέρα σας και των ωαρίων της μητέρας σας υπήρξαν ανακατατάξεις στο DNA τους και έτσι εσείς δεν είστε ακριβώς ίδιος με τον αδελφό ή την αδελφή σας παρ’ όλο που είστε παιδιά των ίδιων γονέων.

Οταν λοιπόν το σεξ αποδίδει καρπούς, αυτοί είναι μοναδικοί. Και είναι ακριβώς αυτή η μοναδικότητα που κάνει τα είδη ισχυρά. Σκεφτείτε το: αν όλοι είχαμε ίδιο γενετικό υλικό, μια τυχόν ευαισθησία μας σε κάποιον ιό θα ήταν ικανή να εξαφανίσει ολόκληρο το ανθρώπινο είδος! Η γενετική ομοιομορφία είναι ο λόγος για τον οποίο κάποιες ασθένειες εξαφανίζουν τεράστιες εκτάσεις καλλιεργήσιμων φυτών. Είναι λοιπόν προφανές ότι ο εγγενής πολλαπλασιασμός αποτελεί εξελικτικό πλεονέκτημα, καθώς προσδίδει στα είδη το απαραίτητο για την επιβίωσή τους ανακάτεμα του γενετικού υλικού. Ετσι εξηγείται και το γεγονός ότι το ακριβό από ενεργειακής απόψεως σεξ έχει κυριαρχήσει έναντι του αγενούς πολλαπλασιασμού, ενώ τα είδη που έχουν τη δυνατότητα να επιλέγουν ανάμεσα στα δύο καταφεύγουν στον αγενή πολλαπλασιασμό όταν οι τροφικές πηγές είναι μειωμένες.

Και οι αμοιβάδες στο κόλπο!
Εδώ λοιπόν μπαίνει το θέμα των αμοιβάδων! Οι αμοιβάδες είναι από τα αρχαιότερα είδη που εμφανίστηκαν σε αυτόν τον πλανήτη. Αν λοιπόν οι οργανισμοί αυτοί είναι κατά πλειοψηφία ασεξουαλικοί, αυτομάτως γεννάται το ερώτημα πώς πέτυχαν να αποσοβήσουν τις συνέπειες της γενετικής ομοιομορφίας για δισεκατομμύρια χρόνια. Το ουσιαστικότερο όμως ερώτημα για μας προέρχεται από μιαν άλλη ιδιότητα των αμοιβάδων, οι οποίες δεν είναι απλώς αρχαίοι οργανισμοί αλλά στην εξελικτική αλυσίδα αποτελούν τον αρχαιότερο κοινό πρόγονο των ευκαρυωτικών οργανισμών (που είμαστε και εμείς). Αν λοιπόν ο αρχαιότερος πρόγονος των ευκαρυωτικών οργανισμών είχε ήδη εφεύρει το σεξ, αλλάζουν όλα στη θεώρησή μας για την εξέλιξή του.

Και φαίνεται ότι όντως οι αμοιβάδες είχαν εφεύρει το σεξ! Αυτό τουλάχιστον υποστηρίζουν ερευνητές του Πανεπιστημίου της Μασαχουσέτης με άρθρο ανασκόπησης που δημοσιεύουν στο τελευταίο τεύχος της επιθεώρησης «Proceedings of the Royal Society». Ανατρέχοντας ένα τεράστιο κομμάτι της υπάρχουσας βιβλιογραφίας για τις αμοιβάδες και ξαναδημιουργώντας το εξελικτικό δένδρο τους, οι αμερικανοί επιστήμονες παρέχουν επιχειρήματα υπέρ της ύπαρξης σεξουαλικής αναπαραγωγής των οργανισμών αυτών.

Τι μας λέει όμως το συμπέρασμά τους; Σύμφωνα με τον Daniel Lahr, επικεφαλής της μελέτης, «αν ο τελευταίος κοινός πρόγονος των ευκαρυωτικών πολλαπλασιαζόταν εγγενώς, τότε δεν υπάρχει πρακτικά εξέλιξη στο σεξ». Με άλλα λόγια, αν οι αμοιβάδες είχαν ανακαλύψει το σεξ, το συμπέρασμα είναι ότι αυτό δεν αποτελεί ένα εξελικτικό πλεονέκτημα το οποίο αποκτήθηκε από τους ανώτερους οργανισμούς. Οσο για τα είδη που αναπαράγονται αγενώς υποχρεωτικά, η ύπαρξή τους μπορεί να εξηγηθεί με την παραδοχή ότι έχασαν καθ’ οδόν την ιδιότητα σεξουαλικής αναπαραγωγής.

Περιττό να πούμε ότι το συμπέρασμα των αμερικανών επιστημόνων συνάδει προς την επί εκατομμύρια χρόνια παραμονή των αμοιβάδων πάνω στη Γη. Αλλά επιτρέψτε μου να δηλώσω ότι, από την ημέρα που διάβασα το άρθρο τους, εμένα με βασανίζει ένα ερώτημα. Και δυστυχώς πρόκειται για ερώτημα που δεν επιδέχεται πειραματική διερεύνηση: αν οι αμοιβάδες δεν είχαν ανακαλύψει το σεξ, λέτε εμείς, το ανθρώπινο είδος, να μην είχαμε ακόμη εμφανιστεί;

ΤΟ ΣΕΞ ΚΑΙ ΟΙ «ΠΑΡΑΞΕΝΙΕΣ» ΤΟΥ
• Από βιολογικής άποψης το σεξ ορίζεται ως η διαδικασία που επιτρέπει την ανταλλαγή γενετικού υλικού. Στους ανώτερους οργανισμούς το σεξ προϋποθέτει ύπαρξη οργανισμών διαφορετικού φύλου. Το φύλο ενός οργανισμού προσδιορίζεται από το είδος των γαμετών που παράγει: αρσενικά άτομα παράγουν σπερματοζωάρια, ενώ τα θηλυκά ωάρια. Οργανισμοί οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να παράγουν τόσο αρσενικούς όσο και θηλυκούς γαμέτες ονομάζονται ερμαφρόδιτοι.

• Οι επιστήμονες δεν έχουν ακόμη καταλήξει σχετικά με τους λόγους για τους οποίους πρωτοεμφανίστηκε το σεξ. Οι επικρατούσες θεωρίες θέλουν το σεξ να επελέγη εξελικτικά επειδή δημιουργεί ποικιλομορφία μεταξύ των απογόνων, επειδή βοηθά στη μετάδοση ευμενών για την επιβίωση χαρακτηριστικών ή επειδή συμβάλλει στην απομάκρυνση των επιβλαβών χαρακτηριστικών.

• Στους ανθρώπους, όπως και στα υπόλοιπα πρωτεύοντα θηλαστικά, το φύλο ενός ατόμου καθορίζεται από το είδος των φυλετικών χρωμοσωμάτων που θα φέρουν οι γαμέτες των γονέων του. Ετσι, ενώ τα ωάρια φέρουν πάντα το Χ χρωμόσωμα, τα σπερματοζωάρια φέρουν είτε το Χ είτε το Υ. Από την ένωση 2Χ προκύπτει θηλυκός απόγονος, ενώ από την ένωση ενός Χ και ενός Υ προκύπτει αρσενικός.

• Το σύστημα ΧΥ δεν είναι καθολικό: υπάρχει στην πλειονότητα των θηλαστικών, σε ορισμένα έντομα αλλά και σε κάποια φυτά. Τα πουλιά, όπως επίσης και κάποια ψάρια και αρθρόποδα, χρησιμοποιούν το σύστημα ZW. Είναι ενδιαφέρον ότι τα χρωμοσώματα Z και W δεν φέρουν γονιδιακές ομοιότητες με τα Χ και Υ. Αντίθετα, το Ζ χρωμόσωμα των πουλιών μοιράζεται ομοιότητες με το 9 χρωμόσωμα των ανθρώπων. Το γεγονός αυτό κάνει τους επιστήμονες να πιστεύουν ότι, αν και το σεξ εφευρέθηκε πολύ νωρίς κατά τη διάρκεια της εξέλιξης, τα συστήματα καθορισμού του φύλου αναπτύχθηκαν αργότερα και περιελάμβαναν εξέλιξη χρωμοσωμάτων από σωματικά σε φυλετικά.

• Για ορισμένα είδη, κυρίως ερπετά, το φύλο δεν καθορίζεται από την κληρονομικότητα αλλά από το περιβάλλον. Διαφορετικές θερμοκρασίες (ακόμη και της τάξεως του ενός βαθμού) κατά την περίοδο επώασης των αβγών οδηγούν σε απογόνους διαφορετικού φύλου. Γι αυτό και ορισμένα είδη απειλούνται άμεσα από την κλιματική αλλαγή!

• Ορισμένα είδη ψαριών αλλάζουν φύλο κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Η σειρά με την οποία γίνεται αυτό δεν είναι καθορισμένη. Είδη όπως το ψάρι-κλόουν ξεκινούν ως αρσενικά για να γίνουν θηλυκά μεγαλώνοντας, ενώ άλλα είδη εμφανίζουν αντίστροφη πορεία.

• Και τα βακτήρια κάνουν σεξ! Κατά τη διάρκεια της σύζευξης ανταλλάσσεται γενετικό υλικό μέσω προεκβολών που δημιουργούνται γι’ αυτόν τον σκοπό. Μεταξύ άλλων, έτσι μεταφέρεται και η ανθεκτικότητά τους στα αντιβιοτικά….

soufleri@tovima.gr