Σπέτσες, 30 Αυγούστου 2016. Λίγο πριν από τη δύση του ήλιου, και το θέατρο της Αναργυρείου Σχολής στην κορυφή του λόφου αρχίζει να γεμίζει. Μέσα από τα πεύκα οι θεατές μπορούν να διακρίνουν την ήρεμη θάλασσα και απέναντι τις ακτές της Πελοποννήσου. Ισως η καλύτερη ώρα για μια γιορτή στην οποία το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον μοιάζει να συμπυκνώνονται καθώς στη σκηνή του θεάτρου οι προσκεκλημένοι ξετυλίγουν αναμνήσεις, συγκινούνται, δίνουν υποσχέσεις, δημιουργούν προσδοκίες.
Θα μπερδευτήκατε ασφαλώς! Αλλά αυτό που έγινε στις Σπέτσες στις αρχές της εβδομάδας που πέρασε δεν ήταν κάτι συνηθισμένο. Ναι, έγινε ένα συνέδριο. Ναι, υπήρξε μια σημαντική επέτειος. Ναι, έγινε η αναγόρευση ενός ανθρώπου σε επίτιμο δημότη Σπετσών. Αλλά έγιναν και τόσα άλλα! Για να πιάσουμε το κουβάρι της ιστορίας από την αρχή, θα πρέπει να πάμε πίσω στον χρόνο. Ή πολύ πίσω. Ή ακόμη πιο πίσω. Βλέπετε, θα μπορούσε κανείς να αρχίσει τη διήγηση από το συνέδριο, το 17ο Συνέδριο Ιατρικής Χημείας που διοργανώνεται κάθε χρόνο από το Πανεπιστήμιο Πατρών και τον καθηγητή κ. Γιάννη Ματσούκα. Θα μπορούσε να αρχίσει και από το τιμώμενο πρόσωπο που δεν ήταν άλλος από τον James Watson (Τζέιμς Γουότσον), τον αμερικανό επιστήμονα που μαζί με τον Frances Crick (Φράνσις Κρικ) διαλεύκανε στα μέσα του περασμένου αιώνα τη δομή του DNA, πράγμα που αποτέλεσε την αρχή για τη γέννηση του πεδίου της Μοριακής Βιολογίας. Δεν είναι να απορεί κανείς λοιπόν που τον Ιούλιο του 1966, δεκατρία χρόνια μετά τη σημαντική ανακάλυψή τους και τέσσερα χρόνια μετά το βραβείο Νομπέλ, οι Γουότσον και Κρικ έφταναν στις Σπέτσες για να διδάξουν στο πρώτο καλοκαιρινό σχολείο Μοριακής Βιολογίας που διοργανώθηκε στην Αναργύρειο και Κοργιαλένειο Σχολή δημιουργώντας μια παράδοση που συνεχίζεται ως σήμερα.
Ο Τζέιμς Γουότσον και η Ρουθ Παντέλ περιστοιχισμένοι από τη σύζυγο του πρώτου Λιζ και τον διδάκτορα χημείας Μίμη Πλέσσα, ο οποίος επιμελήθηκε το μουσικό δρώμενο της ιδιαίτερης βραδιάς (www.anthopoulosphotos.gr)Ορίστε και ο άλλος κρίκος από τον οποίο θα μπορούσε κανείς να πιάσει την ιστορία μας: η ίδια η Σχολή, που εφέτος γίνεται 89 ετών και που τα τελευταία 50 χρόνια έχει φιλοξενήσει στα καλοκαιρινά σχολεία της περισσότερους από 5.000 προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές που έχουν διδαχθεί από τους αρίστους της Μοριακής Βιολογίας, μεταξύ των οποίων και 15 νομπελίστες. Παρατηρώντας τα νεαρά παιδιά να συναθροίζονται γύρω από τον Γουότσον είχε κανείς τη βεβαιότητα ότι το όνειρο του ευεργέτη Σωτηρίου Αναργύρου να διαπλάσει το ήθος των νέων έπαιρνε σάρκα και οστά. Και ενώ το πνεύμα του εθνικού ευεργέτη φαινόταν να κυριαρχεί σε ό,τι γινόταν αυτές τις ημέρες (όχι μόνο στη Σχολή αυτή καθαυτή αλλά και στον πευκοφυτεμένο, χάρη στις προσπάθειές του, λόφο του θεάτρου, καθώς και στο άλλο του δημιούργημα, το ξενοδοχείο «Ποσειδώνιο», όπου φιλοξενήθηκαν οι τιμώμενοι προσκεκλημένοι), υπήρχε και άλλη μια μορφή από το παρελθόν που έδωσε χαρακτήρα στο τριήμερο συνέδριο: αυτή του Καρόλου Δαρβίνου μέσω της παρουσίας της τρισεγγονής του Ruth Padel (Ρουθ Παντέλ), ελληνίστριας, ποιήτριας και καθηγήτριας Φιλολογίας και Ποίησης στο Κολέγιο King’s του Λονδίνου.
Ρουθ Παντέλ: Ποίηση και ΒιολογίαΗ ελληνίστρια Ρουθ Παντέλ, τρισεγγονήτου Καρόλου Δαρβίνου (www.anthopoulosphotos.gr)
Αν τώρα διερωτάσθε τι δουλειά μπορεί να έχει μια φιλόλογος (ακόμη και μια εντυπωσιακή αγγλίδα φιλόλογος που μιλάει την ελληνική και λατρεύει τη χώρα μας) σε ένα συνέδριο θετικών επιστημών, σας παρακαλώ να μη βιαστείτε να θεωρήσετε ότι η καθηγήτρια Παντέλ εκλήθη μόνο χάρη στον διάσημο πρόγονό της. Η ομιλία της σχετικά με τις ομοιότητες της ποίησης και της επιστήμης ήταν από τις πλέον ενδιαφέρουσες του συνεδρίου. Οπως μάλιστα εξήγησε για τους αναγνώστες του ΒΗΜΑScience κατά τη διάρκεια μιας κατ’ ιδίαν συνομιλίας, «η ποίηση και η επιστήμη είναι αδιάρρηκτα συνδεδεμένες. Οι προσωκρατικοί ήταν φιλόσοφοι, φυσιοδίφες και ποιητές. Τον 5ο αιώνα π.Χ. ο Εμπεδοκλής περιγράφει ποιητικά την κοσμογονική θεωρία του και δεν είναι ο μόνος. Το ίδιο κάνει και ο Λεύκιππος, ο οποίος μίλησε πρώτος για το άτομο ως το μικρότερο στοιχείο που δεν μπορεί να διαιρεθεί περαιτέρω. Ξαναγυρνώ ωστόσο στον Εμπεδοκλή, καθώς τα ποιήματά του, που μιμήθηκε ο Λουκρήτιος τον 1ο μ.Χ. αιώνα, ήταν αυτά που ανακαλύφθηκαν ξανά τον 14ο αιώνα και από τα οποία ξεκίνησε η Αναγέννηση και στην πραγματικότητα ο δυτικός πολιτισμός όπως τον γνωρίζουμε σήμερα».
Σύμφωνα με τη βρετανίδα φιλόλογο, οι κοινές ρίζες της ποίησης και της επιστήμης εξηγούν και τις ομοιότητές τους. Και αν θεωρείτε ότι δεν υπάρχουν ομοιότητες μεταξύ τους, τότε πιθανότατα ανήκετε στην πλειονότητα των ανθρώπων. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η άποψή σας είναι και ορθή: «Μία από τις μεγαλύτερες παρεξηγήσεις που έχουν επικρατήσει ευρέως είναι το ότι η ποίηση σχετίζεται με αφηρημένες έννοιες και ως εκ τούτου δεν μπορεί να έχει τίποτε κοινό με την επιστήμη που ασχολείται με πολύ συγκεκριμένα θέματα. Τίποτε δεν θα μπορούσε να ήταν μακρύτερα από την αλήθεια!» μας είπε η κυρία Παντέλ και εξήγησε: «Για να πει ο Ομηρος αυτά που ήθελε χρησιμοποίησε κάτι πολύ συγκεκριμένο, τον πόλεμο που ξεκίνησε με αφορμή την Ωραία Ελένη. Και ο Σαίξπηρ δεν είναι καθόλου αόριστος όταν μιλάει για τον έρωτα. Αντιθέτως, είναι πολύ συγκεκριμένος όταν περιγράφει την περιπέτεια του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας».
Και οι ομοιότητες ποίησης και επιστήμης δεν σταματούν εδώ: «Για να μπορέσει ο επιστήμονας να περιγράψει τα ευρήματά του με τρόπο που να είναι κατανοητός στο ευρύ κοινό χρησιμοποιεί μεταφορές και η μεταφορά είναι ένα ακόμη εργαλείο στα χέρια του ποιητή. Οπως γράφει και ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του, πρόκειται για το μέσο που μεταφέρει ένα οικείο πράγμα σε έναν ξένο τόπο» σημείωσε η κυρία Παντέλ και συνέχισε: «Ο ποιητής πρέπει να διαθέτει διεισδυτική ματιά, να παρατηρεί και να καταγράφει τη μορφή, τη δομή, τις διαδικασίες, τις σχέσεις των πραγμάτων και των προσώπων, όπως ακριβώς κάνει και ο επιστήμονας. Και στη συνέχεια, να μπορεί μέσα από την παρατήρηση των πολύ συγκεκριμένων και δεδομένων πραγμάτων να διακρίνει την ύπαρξη νόμων με καθολική ισχύ. Και όλα αυτά να τα περιγράφει με χειρουργική ακρίβεια όπως θα έκανε και ένας επιστήμονας. Τέλος, η δύναμη της ποίησης έγκειται στο ότι είναι συμπυκνωμένη. Δεν έχει τίποτε το περιττό και όταν είναι καλή μπορεί να δώσει στον άνθρωπο έναν νέο τρόπο να βλέπει τα πράγματα, όπως ακριβώς συμβαίνει και με την επιστήμη».
Τζέιμς Γουότσον: Τόλμη και αισιοδοξίαΟ νομπελίστας Τζέιμς Γουότσον (www.anthopoulosphotos.gr)
Δεν χωρεί αμφιβολία ότι τόσο ο Κάρολος Δαρβίνος όσο και ο Τζέιμς Γουότσον έδωσαν στην ανθρωπότητα έναν νέο τρόπο να βλέπει τα πράγματα. Ο πρώτος καταδεικνύοντας την αδιάρρηκτη σχέση όλων των μορφών ζωής που εποικίζουν τον πλανήτη μας και ο δεύτερος περιγράφοντας τη δομή του μορίου το οποίο αποδεικνύει την ύπαρξη αυτής της σχέσης. Και τα έκαναν όλα αυτά σαν να ήταν ποιητές: ο Δαρβίνος χρησιμοποίησε το δέντρο ως μεταφορά για να δείξει τη σχέση-προέλευση του ενός είδους από το άλλο (όπου τα σημεία διακλάδωσης αντιστοιχούν σε κοινούς προγόνους), ενώ το περίφημο άρθρο των Γουότσον και Κρικ όπου περιγράφεται η διπλή έλικα του DNA (στην επιθεώρηση «Nature» το 1953) χαρακτηρίζεται από μια δωρική λιτότητα, μια χειρουργική ποιητική ακρίβεια όπου δεν περισσεύει ούτε μία λέξη.
Ο ίδιος ο Γουότσον μιλώντας στο BHMAScience ήταν πολύ σεμνός για να αποδεχθεί τη σύγκρισή του με τον Κάρολο Δαρβίνο. Ωστόσο, η θέση του στην ιστορία της σύγχρονης βιολογίας είναι εξασφαλισμένη. Είχε άραγε συναίσθηση των κατακλυσμιαίων μεταβολών που θα επέφερε στην επιστήμη η ανακάλυψή του; «Ούτε εγώ ούτε ο Φράνσις (ξέρετε, δεν μπορώ να μιλώ για εκείνη την εποχή χωρίς να αναφέρομαι και στον Φράνσις γιατί ό,τι κάναμε το κάναμε μαζί) μπορούσαμε να μαντέψουμε το εύρος των δρόμων που θα άνοιγε η διαλεύκανση της δομής του DNA. Αυτό που ξέραμε ήταν ότι έπρεπε να ολοκληρώσουμε κάτι που είχαμε αρχίσει. Δεν θα μπορούσαμε να ησυχάσουμε αν δεν λύναμε το μυστήριο της δομής του DNA» σημείωσε χαρακτηριστικά και προσέθεσε: «Τα υπόλοιπα δεν έγιναν από εμάς. Μια στρατιά πολύ ευφυών επιστημόνων, όπως π.χ. ο Σίντνεϊ Μπρένερ (Sydney Brenner) ή αργότερα ο Κάρι Μούλις (Kary Mullis), χρησιμοποίησαν ως θεμέλιο τη δομή του DNA για να χτίσουν το οικοδόμημα της σύγχρονης μοριακής βιολογίας».
Η σύγχρονη βιολογία όμως καθορίστηκε και από κάτι ακόμη στο οποίο ο Τζέιμς Γουότσον είχε μείζονα συμβολή: την αποκωδικοποίηση του ανθρωπίνου γονιδιώματος. Οταν στις αρχές της δεκαετίας του 1990 η ιδέα να διαβαστούν όλα τα «γράμματα» του μορίου της ζωής φάνταζε εξωπραγματική, ο Γουότσον ήταν ένας από τους πρώτους που πίστεψαν ότι κάτι τέτοιο θα ήταν εφικτό και, όπως όλοι γνωρίζουμε, δικαιώθηκε. Δεν φοβήθηκε άραγε, τότε στην αρχή, ότι μπορεί το εγχείρημα να ήταν υπερβολικά δύσκολο, ακατόρθωτο; «Ποτέ! Σε ό,τι με αφορά ήμουν ένα παιδί που μεγάλωνε στην Αμερική της Μεγάλης Υφεσης και στο οποίο η μητέρα του επαναλάμβανε συνεχώς ότι, αν είσαι τίμιος και δουλεύεις σκληρά, μπορείς να καταφέρεις τα πάντα. Παρά τις σκληρές συνθήκες της εποχής, νομίζω ότι γεννήθηκα αισιόδοξος, υπήρξα πάντοτε αισιόδοξος και παραμένω αισιόδοξος. Αν μάλιστα έπρεπε να δώσω μια συμβουλή στους νεότερους επιστήμονες, θα ήταν αυτή: να μη διστάζουν να πηγαίνουν εκεί που οι άλλοι δεν τολμούν. Αν δεν ασχοληθείς με κάτι την ώρα που όλοι λένε ότι είναι πολύ πρόωρο, τότε μάλλον θα ασχοληθείς με αυτό όταν θα είναι πολύ αργά για να ανακαλύψεις κάτι σημαντικό!».
Μπορεί οι σημερινοί νεαροί ερευνητές να μη φοβούνται να μπουν σε δύσκολα επιστημονικά χωράφια, όμως η Βιολογία έχει πλέον αλλάξει και το μικρό εργαστήριο έχει αντικατασταθεί από μεγάλα κέντρα ανάλυσης του γονιδιώματος και παραγωγής πληροφορίας. «Πράγματι, έτσι είναι και νομίζω ότι αυτό θα οδηγήσει πολλούς φιλόδοξους και ευφυείς νέους εκτός επιστήμης. Η επιστήμη πρέπει να ασκείται με τρόπο ώστε να επιβραβεύει τον άριστο. Οταν υπάρχουν εκατό ονόματα σε ένα άρθρο, ποιο είναι το κίνητρο για τον νεαρό ερευνητή; Πιστεύω πάντως ότι οι ευφυείς νέοι επιστήμονες θα μπορέσουν να βρουν ικανοποίηση αν ασχοληθούν με την κατανόηση όλων αυτών των δεδομένων, της πληροφορίας δηλαδή που προέρχεται από την ανάλυση του DNA. Διατηρώ τη βεβαιότητα ότι υπάρχουν πολλά και σημαντικά πράγματα να ανακαλυφθούν ακόμη, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τις ασθένειες όπως ο καρκίνος. Και θέλω να μεταφέρω αυτό το μήνυμα στα παιδιά που βρίσκονται εδώ και να ευχαριστήσω τον Γιάννη Ματσούκα που μου έδωσε την ευκαιρία να ξαναβρεθώ στο σχολείο αυτό 50 χρόνια μετά την πρώτη μου επίσκεψη».
Την επομένη της συζήτησής μας ο Τζέιμς Γουότσον μίλησε όντως με τα παιδιά στο αμφιθέατρο της Αναργυρείου και Κοργιαλενείου Σχολής. Η καλύτερη συζήτηση όμως έγινε αμέσως μετά, κάτω από τον ίσκιο των δέντρων της αυλής, όταν τα παιδιά περικύκλωσαν τον δάσκαλο και άκουγαν μαγεμένα. Ποιος ξέρει, ίσως σε μερικά χρόνια, ο σπόρος που έπεσε στις ψυχές αυτών των παιδιών να δώσει καρπούς αντάξιους εκείνων του δασκάλου…
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
