Ελλάδα, ένα γλυπτό του Ηφαιστου

«Στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο βρίσκονται διασπαρμένα 39 ηφαιστειακά κέντρα, τα περισσότερα εκ των οποίων εντοπίζονται στο κεντρικό και στο νότιο τμήμα του» λέει στο «Βήμα» ο Κωνσταντίνος Κυριακόπουλος, καθηγητής Ηφαιστειολογίας και Πετρολογίας στο Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος της Σχολής Θετικών Επιστημών του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ). Οπως μας εξηγεί ο καθηγητής, η λεγόμενη ορογενετική ηφαιστειότητα –αυτή δηλαδή που δημιουργεί νέα εδάφη –συντελέστηκε στην Ελλάδα σε δύο κύριες φάσεις. Η πρώτη σημειώθηκε κατά το Ολιγόκαινο ως το μέσο Μειόκαινο, πριν από 30-11 εκατομμύρια χρόνια, κατά κύριο λόγο στη Βόρεια Ελλάδα, και είναι ορατή στα ηφαιστειακά κέντρα που εντοπίζονται στην Ανατολική Μακεδονία, στη Θράκη και στη Σαμοθράκη, στο Βόρειο Αιγαίο –στη Λέσβο και στη Λήμνο –και στο Κεντρικό Αιγαίο.

Η δεύτερη φάση ξεκίνησε από το μέσο Πλειόκαινο, πριν από περίπου 3,6 εκατομμύρια χρόνια, και συνεχίζεται ως σήμερα στο νότιο τμήμα του ελλαδικού χώρου. Σε αυτήν ενεργοποιήθηκαν τα ηφαίστεια που εντοπίζονται στην Αριδαία, στη Βόρεια Εύβοια –στις Λιχάδες –και στη Σκύρο, όμως οι πιο διάσημοι «εκπρόσωποί» της είναι τα ηφαίστεια του Νοτίου Αιγαίου, τα οποία σχηματίζουν ένα τόξο που ξεκινάει από τις ακτές της Κορινθίας, στο Σουσάκι, συνεχίζεται στον Αργοσαρωνικό, στα Μέθανα, στον Πόρο και στην Αίγινα, περνάει από τις Κυκλάδες, στη Μήλο και στη Σαντορίνη, και φθάνει ως τα Δωδεκάνησα, στη Νίσυρο και στην Κω.

Το ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίου, όπως είναι γνωστό, δημιουργείται από την υποβύθιση της αφρικανικής λιθοσφαιρικής πλάκας του ανατολικού τμήματος της Μεσογείου κάτω από τη μικροπλάκα του Αιγαίου. «Ο αιγαιακός χώρος είναι μια περιοχή με ιδιαίτερη σημασία, δεδομένου ότι αποτελεί τη μοναδική ζώνη στον ελλαδικό χώρο όπου εξακολουθεί να λαμβάνει χώρα σαφής λιθοσφαιρική υποβύθιση» λέει ο κ. Κυριακόπουλος. Η υποβύθιση αυτή ενδέχεται στο μακρινό μέλλον να οδηγήσει σε κοσμογονικές ανακατατάξεις. Η αφρικανική πλάκα βυθίζεται κάτω από την ευρωπαϊκή και την ασιατική πλάκα επειδή κινείται σταθερά προς τα βόρεια. Η σχετική ταχύτητα της μετακίνησης αυτής είναι 4-5 εκατοστά τον χρόνο και υπολογίζεται ότι, αν συνεχιστεί με τον ίδιο ρυθμό, κάποια στιγμή ο ωκεάνιος φλοιός της αφρικανικής πλάκας θα υποβυθιστεί εντελώς κάτω από την ευρασιατική, αλλάζοντας την όψη της υδρογείου: η Μεσόγειος θα μικρύνει σημαντικά –το νότιο τμήμα της, από την Κρήτη ως την Αφρική, θα εξαφανιστεί –και οι επιστήμονες εκτιμούν ότι, ως αντιστάθμισμα, μια καινούργια θάλασσα –ένας νέος ωκεανός –θα ανοίξει βορειοανατολικά της Αιθιοπίας στην περιοχή Αφάρ. Η στιγμή αυτή, αν τελικά επέλθει, απέχει βεβαίως πάρα πολύ –δεκάδες εκατομμύρια χρόνια. Προς το παρόν η τριβή των λιθοσφαιρικών πλακών, εκτός του ότι προκαλεί σεισμούς στον ελλαδικό χώρο, δίνει ζωή στα ηφαίστειά του. Και αυτό μάς επιτρέπει να γνωρίσουμε καλύτερα τον πλανήτη μας.

Μόλις 70 χιλιόμετρα μακριά από την Αθήνα, μετά τους Αγίους Θεοδώρους και ακριβώς πριν από τον ισθμό της Κορίνθου, υπάρχει ένα ηφαίστειο που αν και έχει πάψει πια να βράζει εξακολουθεί να «καπνίζει». Αν πάτε στο Σουσάκι και περπατήσετε στον χώρο του ανενεργού πλέον ηφαιστείου, εκτός από την έντονη μυρωδιά θα νιώσετε σε πολλά σημεία το έδαφος ζεστό κάτω από τα πόδια σας και ενδεχομένως θα δείτε να βγαίνουν ατμοί. Αυτό γιατί η μεταηφαιστειακή δραστηριότητα συνεχίζεται, παρά το γεγονός ότι η έκρηξη του ηφαιστείου έγινε πριν από εκατομμύρια χρόνια. «Η γένεσή του έχει προσδιοριστεί με γεωχρονολογήσεις σε ηφαιστειακά πετρώματα. Δραστηριοποιήθηκε πριν από 2,7 εκατομμύρια χρόνια και η κύρια εκρηκτική φάση του χαρακτηρίστηκε από ροή ρυοδακιτικής λάβας και εκτίναξη πυροκλαστικών προϊόντων στη γύρω περιοχή. Στη συνέχεια εκδηλώθηκε μεταηφαιστειακή δραστηριότητα, η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα με τη μορφή ατμίδων, που είναι γνωστές και ως μοφέτες» μας λέει ο κ. Κυριακόπουλος. «Πλησιάζοντας το ηφαίστειο γίνεται αισθητή μια χαρακτηριστική οσμή που οφείλεται στις αναθυμιάσεις των αερίων. Συγκεκριμένα, από δύο κύρια σπηλαιώματα στην περιοχή Θειόχωμα αναδύονται αέριες φάσεις με θερμοκρασία 42 βαθμών Κελσίου».

Αυτή η ιδιαίτερη θαλπωρή, κυρίως τον χειμώνα, προσελκύει στις σπηλιές πουλιά που έρχονται να ζεσταθούν, ενίοτε με μοιραίες συνέπειες αν εισπνεύσουν για πολύ τις αναθυμιάσεις. Αυτό είναι το μόνο που θα πρέπει να προσέχουν και οι επισκέπτες, γιατί κατά τα άλλα το ηφαίστειο δεν παρουσιάζει κανέναν κίνδυνο. Αντιθέτως, έχει να προσφέρει σπάνιο θέαμα. Λόγω της δράσης των αερίων τα γύρω πετρώματα εξαλλοιώνονται με αποτέλεσμα να προκύπτουν διάφορα δευτερογενή ορυκτά: γύψος, χαλαζίας, οπάλιος, θειάφι και ασβεστίτης είναι μόνο μερικά από τα ορυκτά που συνθέτουν τον όγκο του ηφαιστείου σε μια ποικιλία σχηματισμών και αποχρώσεων.

Ο κ. Κυριακόπουλος πραγματοποιεί ηφαιστειολογικές μελέτες και μετρήσεις των αερίων στο Σουσάκι εδώ και 20 χρόνια, τελευταία σε συνεργασία με πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα του εξωτερικού. «Πρόσφατες μετρήσεις των αερίων φάσεων του Σουσακίου έδειξαν ότι υπάρχουν μεθάνιο και υδρόθειο σε πολύ μικρές ποσότητες, καθώς και διοξείδιο του άνθρακα σε ποσοστό που φθάνει το 95%» αναφέρει. «Οι μετρήσεις αυτές στοχεύουν στον προσδιορισμό των ηφαιστειολογικών χαρακτηριστικών του στον χρόνο και στον χώρο. Με τον τρόπο αυτόν δημιουργούνται ειδικοί χάρτες επικινδυνότητας και κατανομής των αερίων στο περιβάλλον, ενώ παράλληλα γίνεται προσπάθεια συσχέτισης του ηφαιστείου με τα άλλα ηφαιστειακά κέντρα του Νοτίου Αιγαίου αλλά και του ευρύτερου χώρου της Μεσογείου. Το Σουσάκι είναι ένα πολύτιμο φυσικό εργαστήριο που μας παρέχει έναν θησαυρό πληροφοριών για τις γεωλογικές ανακατατάξεις στην περιοχή».

Τα Μέθανα είναι περισσότερο γνωστά για τα ιαματικά λουτρά τους, αυτά όμως, όπως και ολόκληρη η περιοχή, είναι γέννημα των ηφαιστείων. Η χερσόνησος των Μεθάνων θεωρείται ότι έχει σχηματιστεί εξ ολοκλήρου από παλαιότερη ηφαιστειακή δραστηριότητα και είναι διάσπαρτη με περίπου 30 ηφαιστειακά κέντρα. «Η ηφαιστειότητα ξεκίνησε πριν από 900.000 χρόνια, ενώ η τελευταία έκρηξη έγινε από τον κρατήρα που βρίσκεται δίπλα στο Καμένο Βουνό και σύμφωνα με τις αναφορές του Στράβωνα, του Οβιδίου και του Παυσανία χρονολογείται στο 250 π.Χ.» εξηγεί ο καθηγητής. «Η λάβα που εκχύθηκε τότε έφθασε μέχρι τη θάλασσα, προεκτείνοντας τη στεριά στο συγκεκριμένο σημείο κατά εκατοντάδες μέτρα». Το ηφαίστειο δίπλα στο Καμένο Βουνό θεωρείται ενεργό, εφόσον εξερράγη στους ιστορικούς χρόνους, και αυτός ο βασικός κρατήρας του έχει διάμετρο 100 μ. και βάθος 25 μ. Σήμερα παρατηρούνται στην περιοχή μεταηφαιστειακά φαινόμενα, κυρίως με τη διαφυγή αερίων από τις θερμές πηγές. Ηφαιστειογενή σε σημαντικό βαθμό είναι επίσης τα γειτονικά νησιά του Αργοσαρωνικού, ο Πόρος και η Αίγινα. Εκεί η ηφαιστειακή δραστηριότητα σημειώθηκε πριν από 2,5 εκατομμύρια χρόνια και σήμερα δεν θα δείτε πλέον κανένα σημάδι της πέρα από τους μεγάλης έκτασης ηφαιστειογενείς σχηματισμούς από εντυπωσιακά πετρώματα.

Οι ιδιαίτεροι χρωματισμοί και οι μοναδικοί σχηματισμοί στις φημισμένες ακτές της Μήλου έχουν και αυτοί προέλθει από τα προϊόντα των ηφαιστειακών εκρήξεων του παρελθόντος. «Η ηφαιστειότητα εδώ χαρακτηρίζεται από πέντε ηφαιστειακές ενότητες» εξηγεί ο κ. Κυριακόπουλος. «Η νεότερη ηφαιστειακή δραστηριότητα εκδηλώθηκε στα ηφαιστειακά κέντρα της Φυριπλάκας και του Τράχηλα. Το σύνολο σχεδόν του νησιού καλύπτεται από ηφαιστειακά προϊόντα όπως λάβες, τόφους, κίσηρη, περλίτη και ηφαιστειακές λασπορροές, γνωστές με τον όρο «λαχάρ»». Οπως επισημαίνει, το εντυπωσιακό τοπίο της παραλίας Σαρακίνικο στο βόρειο μέρος της Μήλου αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα του ηφαιστειακού παρελθόντος του νησιού: «Ο κυρίαρχος ηφαιστειακός σχηματισμός είναι οι τόφοι που σε συνδυασμό με άλλα ιζηματογενή πετρώματα συνθέτουν ένα τοπίο που μοιάζει σεληνιακό, με περίεργους γεωμορφολογικούς σχηματισμούς». Αλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, προσθέτει, είναι οι κίτρινες-κόκκινες αποχρώσεις των ορυκτών και των πετρωμάτων στο Παλιοχώρι και στα Θειορυχεία. «Αυτοί προκαλούνται από τη δράση του υδροθείου με ταυτόχρονη απόθεση κρυσταλλικού θείου». Στο νότιο τμήμα του νησιού, στην περιοχή του Καλάμου, διαφεύγουν από το υπέδαφος ηφαιστειακά αέρια –διοξείδιο του άνθρακα, υδρόθειο, μεθάνιο και υδρατμοί. «Προέρχονται από τα βαθύτερα τμήματα του υπεδάφους και η παρουσία τους συνδέεται με την ύπαρξη του γεωθερμικού πεδίου υψηλής ενθαλπίας στο κεντρικό τμήμα της νήσου» λέει ο καθηγητής.

Η ηφαιστειακή «ιστορία» της Σαντορίνης ξεκίνησε πριν από 2 εκατομμύρια χρόνια, αλλά η έκρηξη που την έκανε παγκοσμίως γνωστή –πριν από τον τουρισμό –εκτιμάται ότι σημειώθηκε γύρω στο 1650 π.Χ. και θεωρείται μια από τις μεγαλύτερες στον πλανήτη μας τα τελευταία 10.000 χρόνια. Σε αυτήν αποδίδεται άλλωστε –ενδεχομένως και σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες –η καταστροφή του μινωικού πολιτισμού. «Εχει υπολογιστεί ότι από την έκρηξη αυτή εκτοξεύθηκαν στον αέρα περίπου 60 κυβικά χιλιόμετρα μάγματος, με τη μορφή θραυσμάτων κίσηρης και τέφρας» τονίζει ο κ. Κυριακόπουλος. «Για να εκτιμήσουμε το μέγεθος της έκρηξης, πρέπει να αναφέρουμε ότι ηφαιστειακή τέφρα από αυτήν έχει εντοπιστεί σε γεωτρήσεις παγετώνων της μακρινής Γροιλανδίας». Τμήματα του ηφαιστείου της Σαντορίνης είναι η Παλαιά Καμένη, η Νέα Καμένη, το υποθαλάσσιο ηφαίστειο Κολούμπος και τα Χριστιανά νησιά. Η Νέα Καμένη, ή Νέες Καμένες όπως λέγεται επίσης, βρίσκεται μέσα στην καλδέρα και έχει προέλθει από την ένωση μικρότερων νησιών που σχηματίστηκαν προοδευτικά από την ηφαιστειακή δραστηριότητα το 1570 ή 1573, το 1707, το 1866, το 1925 και το 1939 μ.Χ. Η τελευταία έκρηξη εκεί σημειώθηκε το 1950 και, όπως μας λέει ο καθηγητής, το νησί αντιπροσωπεύει τη νεότερη χέρσο –δηλαδή το νεότερο «κομμάτι» ξηράς –που έχει δημιουργηθεί στην Ανατολική Μεσόγειο.

Η Νίσυρος δεν είναι τόσο νέα όσο η Νέα Καμένη, αλλά έχει τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά –σχεδόν ποτέ άλλωστε δύο ηφαιστειακά κέντρα δεν μοιάζουν μεταξύ τους. Το νησί, το οποίο σήμερα έχει έκταση ελάχιστα μεγαλύτερη από 41 τετ. χλμ., άρχισε να βγαίνει στην επιφάνεια της θάλασσας πριν από 55.000 χρόνια, δημιούργημα της μεγαλύτερης έκρηξης στην Ανατολική Μεσόγειο, η οποία σημειώθηκε στο ηφαίστειο που είχε δραστηριοποιηθεί τότε στην Κω. «Πρόκειται για ένα σύμπλεγμα ηφαιστείων που προέρχονται από τον ίδιο μαγματικό θάλαμο» αναφέρει ο καθηγητής. «Η Νίσυρος είναι το νεότερο από τα μεγάλα ηφαιστειακά κέντρα στον ελλαδικό χώρο. Τα παλαιότερα πετρώματα που εμφανίζονται εδώ έχουν ηλικία λίγο μεγαλύτερη των 150.000 χρόνων, ενώ τα νεότερα έχουν ηλικία περίπου 15.000 ετών. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα συνεχίστηκε για αρκετές χιλιάδες χρόνια διαμορφώνοντας με αλλεπάλληλες εκρήξεις τη σημερινή μορφή του στρωματοηφαιστείου με μια εντυπωσιακή καλδέρα περίπου 4 χιλιομέτρων». Μέσα στην καλδέρα βρίσκεται ο Στέφανος, ο μεγαλύτερος υδροθερμικός κρατήρας στον κόσμο, με διάμετρο 300 μ.. Η τελευταία εκρηκτική φάση εκδηλώθηκε το 1888 με τη μορφή υδρομαγματικών εκρήξεων. «Σήμερα η μεταηφαιστειακή δραστηριότητα συνεχίζεται με τη μορφή ατμίδων που εκδηλώνονται μέσα στους περισσότερο από 10 υδροθερμικούς κρατήρες, ενώ θερμές πηγές με θερμοκρασία 30-60 βαθμών Κελσίου εντοπίζονται σε διάφορες θέσεις του νησιού» εξηγεί ο κ. Κυριακόπουλος.

Εκτός από τις μετρήσεις και τις μελέτες που γίνονται στο Σουσάκι, τα ηφαίστεια της Σαντορίνης και της Νισύρου παρακολουθούνται επίσης σε μόνιμη βάση από τους επιστήμονες. Καίριος στόχος εδώ είναι η πρόγνωση μιας ενδεχόμενης έκρηξης, κάτι το οποίο με τα σημερινά μέσα της επιστήμης είναι πλέον εφικτό ώστε να ενημερωθούν εγκαίρως οι αρμόδιοι φορείς της Πολιτείας. «Τα ενεργά ηφαίστεια της Σαντορίνης και της Νισύρου παρακολουθούνται με τη χρήση σταθμών καταγραφής αερίων, σεισμογράφων και GPS, ενώ στα ηφαίστεια του Σουσακίου και των Μεθάνων πραγματοποιούνται συχνές in situ μετρήσεις των αέριων φάσεων. Η συνεχής μελέτη των δεδομένων μπορεί να δώσει σαφή συμπεράσματα για την ηφαιστειότητα της κάθε περιοχής» λέει ο κ. Κυριακόπουλος, επισημαίνοντας ότι αν και μια ηφαιστειακή έκρηξη μπορεί να προκαλέσει σημαντικά προβλήματα σε μια περιοχή, εν τούτοις στατιστικές μελέτες έχουν δείξει ότι άλλα φυσικά φαινόμενα, όπως οι σεισμοί ή οι πλημμύρες, μπορούν να προκαλέσουν μεγαλύτερες απώλειες και να έχουν πιο καταστρεπτικές συνέπειες.

Οι δε απώλειες σε ανθρώπινες ζωές έχουν πλέον ελαχιστοποιηθεί χάρη στη βελτίωση των μεθόδων πρόγνωσης με την «ανάγνωση» των σημαδιών που προαναγγέλλουν το ξύπνημα ενός ηφαιστείου. «Μια ηφαιστειακή έκρηξη μπορεί να είναι… απρόβλεπτη αλλά όχι… μη προβλέψιμη» τονίζει ο καθηγητής. «Πρόδρομα σημάδια μπορούν να θεωρηθούν η έντονη σεισμική δραστηριότητα, οι μεταβολές στο τοπογραφικό ανάγλυφο ή οι αλλαγές στη θερμοκρασία και τη χημική σύσταση των αερίων και των θερμών πηγών». Ο βαθμός επικινδυνότητας ενός ηφαιστείου εξαρτάται, όπως εξηγεί, από το γεωδυναμικό καθεστώς της περιοχής στην οποία βρίσκεται και από το χρονικό διάστημα που έχει μεσολαβήσει από την τελευταία έκρηξή του. «Γενικά στον ελλαδικό χώρο ο κίνδυνος ηφαιστειακής έκρηξης είναι περιορισμένος και σαφώς ασθενέστερος σε σχέση με άλλες ηφαιστειογενείς περιοχές του κόσμου» υπογραμμίζει.

Σήμερα σε παγκόσμια κλίμακα υπάρχουν περίπου 500 ενεργά ηφαίστεια. Οι ηφαιστειογενείς περιοχές λόγω των εύφορων εδαφών τους και της ομορφιάς του τοπίου τους είναι πολύ συχνά πυκνοκατοικημένες. Ο άνθρωπος λοιπόν δεν έχει παρά να συμφιλιωθεί με την παρουσία των ηφαιστείων και να μάθει να ζει με την κατά καιρούς… εκρηκτική ιδιοσυγκρασία τους. Εχουν άλλωστε, όπως επισημαίνει ο καθηγητής, να του προσφέρουν πολλά οφέλη και διδάγματα. «Τα ηφαίστεια μπορούμε να πούμε ότι αποτελούν το μοναδικό φυσικό φαινόμενο στη Γη που δημιουργεί έδαφος, σε αντίθεση με τους σεισμούς, τις κατολισθήσεις, τις πλημμύρες και άλλα φαινόμενα τα οποία το καταστρέφουν. Ετσι η Γη μας ανανεώνεται, αποδεικνύοντας συνεχώς ότι ο πλανήτης μας είναι ένας δυναμικός ζωντανός οργανισμός» λέει. «Επίσης είναι ιδιαίτερα χρήσιμα και στον άνθρωπο, διότι εκτός από τα εύφορα εδάφη που προσφέρουν, μπορούμε να εκμεταλλευθούμε τη γεωθερμική ενέργεια και να προμηθευθούμε διάφορα ορυκτά από αυτά».

Παράλληλα μπορούν να αποτελέσουν πόλο έλξης επισκεπτών και ο κ. Κυριακόπουλος θεωρεί ότι αυτό είναι κάτι που η χώρα μας θα πρέπει να εκμεταλλευθεί, όχι μόνο για τον ξένο αλλά και για τον εγχώριο τουρισμό, καθώς και για εκπαιδευτικούς σκοπούς. «Ενα ηφαίστειο είναι ένα τέλειο υπαίθριο εκπαιδευτικό εργαστήριο που σωστά χαρακτηρίζεται «ανοιχτό βιβλίο της φύσης». Αποτελεί ένα παράθυρο προς το εσωτερικό της Γης, το οποίο παρέχει πολύτιμες και αναγκαίες πληροφορίες στους ειδικούς επιστήμονες» αναφέρει. «Για τον λόγο αυτόν πρέπει να συμβάλουμε ουσιαστικά στην ορθολογική αξιοποίηση των ηφαιστειογενών περιοχών».

Ως δράσεις που μπορούν να συμβάλουν προς αυτή την κατεύθυνση ο καθηγητής αναφέρει τη διαμόρφωση του χώρου έτσι ώστε να υπάρχει εύκολη και ασφαλής πρόσβαση σε αυτόν, την κατασκευή ειδικών χώρων για τη συγκέντρωση των επισκεπτών ώστε να γίνεται πλήρης ενημέρωσή τους, η οποία θα συνοδεύεται από ειδικές πινακίδες και θεματικούς χάρτες, όπως και την αποτύπωση διαδρομών με προσπελάσιμα μονοπάτια για την προβολή της διαφορετικότητας του φυσικού περιβάλλοντος με παράλληλες σαφείς παρεμβάσεις για τη γεωδιατήρηση του τοπίου. «Επίσης θα πρέπει να γίνεται διαχρονική παρακολούθηση του ευρύτερου χώρου του ηφαιστείου με εξειδικευμένα επιστημονικά όργανα, καθώς και συχνές περιβαλλοντικές μελέτες για τον προσδιορισμό της επίδρασης των ηφαιστειακών προϊόντων στο περιβάλλον και στον άνθρωπο» καταλήγει. «Ετσι θα μπορέσει να υπάρξει ουσιαστική περιβαλλοντική ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των μαθητών και του ευρύτερου κοινού για τη σαφέστερη κατανόηση των φυσικών φαινομένων».