Είναι δυνατόν ο 21ος αιώνας να βρίσκει τους ανθρώπους να αλληλοεξοντώνονται στο όνομα της θρησκείας; Να ζούμε ακραίες καταστάσεις που θυμίζουν Μεσαίωνα; Aνθρωποι που γνώρισαν τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνολογίας μέσω της διαδικτυωμένης παγκοσμιοποίησης, άνθρωποι που διδάχθηκαν στα σχολεία τους τις αξίες του ανθρωπισμού και της αλληλεγγύης, σφάζουν και σφάζονται στο όνομα θεών, προφητών και δαιμόνων. Ο πλανήτης ολόκληρος μεταβλήθηκε από «παγκόσμιο τουριστικό θέρετρο» της δεκαετίας του ’90 σε «παγκόσμιο θέατρο του παραλόγου» στις μέρες μας. Τι είναι αυτό που αφαιρεί από τη σκέψη τόσων πολλών τη λογική και βάζει στη θέση της τη μανία; Εξηγήσεις ίσως μπορούμε να δώσουμε πολλές, ο καθένας μας. Oμως, ευτυχώς, έχουμε και έναν πιο αντικειμενικό κριτή για να μας βοηθήσει στην κατανόηση του απονενοημένου: Η νευροεπιστήμη κατόρθωσε όχι μόνο να «χαρτογραφήσει τη θρησκεία» στον εγκέφαλό μας αλλά και να βρει τον μηχανισμό που καθορίζει ποιος από εμάς παραμένει λογικός και ποιος ρέπει προς τη θρησκοληψία ή τη δεισιδαιμονία. Διαβάστε για όλα αυτά στις σελίδες μας. «Ευλόγησέ με, Πάτερ, ευλόγησέ με» φώναζε γονυπετής στα πόδια του Πάπα ο μετανάστης στη Λέσβο και το κορμί του συγκλονιζόταν από λυγμούς. Δύο χιλιάδες χιλιόμετρα στα νοτιοανατολικά, στο Νταμπίκ της Συρίας, τζιχαντιστές που είχαν γεννηθεί στη Γαλλία, στο Βέλγιο και στη Γερμανία υπερασπίζονταν με αυτοθυσία αυτό το ασήμαντο χωριό απέναντι στους αντάρτες του FSA και τους Κούρδους του PKK. Για εκείνους δεν ήταν απλά ένα χωριό αλλά ο μουσουλμανικός Αρμαγεδδών –κατά την προφητεία του Μωάμεθ –και εδώ είναι γραφτό να δοθεί μελλοντικά η Μάχη όλων των Μαχών με τους «σταυροφόρους της Δύσης» (ναι, το δηλώνει επίμονα το επίσημο αγγλόφωνο περιοδικό του ISIS). Δεκαπέντε χιλιόμετρα πιο ψηλά, θρονιασμένος στην business class των Thai Smile Airways, ένας ταϊλανδός επιχειρηματίας χάιδευε με λατρεία την κούκλα που καθόταν δίπλα του. Ηταν μια πραγματική κούκλα, σαν αυτές που δωρίζουν οι νονοί στις βαφτισιμιές τους, αλλά για εκείνον τούτη εδώ διέφερε: ήταν… μαγική –και είχε πληρώσει ειδικό εισιτήριο για να την έχει κοντά του.
Είκοσι πέντε χρόνια πριν οι εικόνες αυτές θα ήταν αδιανόητες. Τότε το Τείχος του Βερολίνου ετοιμαζόταν να σωριαστεί και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου θα έστελνε κύματα οικονομικών μεταναστών στην Ευρώπη με όνειρα καθαρά υλιστικά: ήθελαν απλά μια θέση στον καταναλωτικό παράδεισο των Δυτικών. Οι κάτοικοι του ισλαμικού τόξου έπαιζαν ακόμη με τα πρώτα τους κινητά τηλέφωνα και ο μόνος εχθρός στον ορίζοντα ήταν το κράτος του Ισραήλ. Οσο για την Ταϊλάνδη, ζούσε ακόμη το οικονομικό θαύμα των «ασιατικών τίγρεων», δέκα χρόνια προτού το θέμα σκάσει σαν φούσκα και καταλήξει στην τωρινή δικτατορία.
Τι συνέβη λοιπόν σε αυτό το τέταρτο του αιώνα με την πιο «τρελή» τεχνολογική ανάπτυξη ώστε να φθάσουμε τώρα να βιώνουμε την αναβίωση του μεσαιωνικού θρησκευτικού ζήλου και της πίστης στη μαγεία; Υπάρχουν επιστημονικές εξηγήσεις για ένα τέτοιο πισωγύρισμα;
Η αναζήτηση «άλλης πραγματικότητας»
Οι πολιτικοί επιστήμονες, οι κοινωνιολόγοι και οι ψυχολόγοι έχουν πολλά να πουν για τους λόγους που μετατρέπουν νέους μεγαλωμένους σε δυτικές κοινωνίες σε θρησκόληπτους φανατικούς, πρόθυμους να σκοτώσουν και να σκοτωθούν στο πρόσταγμα μιας μεσαιωνικής προφητείας. Συνήθως συγκλίνουν στο ότι το σύνδρομο αναπόλησης της πάλαι ποτέ ισλαμικής παντοκρατορίας έρχεται αντιμέτωπο με το αίσθημα κατωτερότητας του «τριτοκοσμικού ισλαμιστή» πολίτη δεύτερης κατηγορίας στη δυτική κοινωνία.
Ποιο ήταν το ερέθισμα που πυροδότησε την ψυχοδιανοητική έκρηξη σε τόσο πολλούς; Μια αλυσιδωτή αντίδραση που κορύφωσε τα αδιέξοδα ενάμιση αιώνα πετρελαϊκής φεουδαρχίας στον αραβικό κόσμο: ο δυτικός παρεμβατισμός που μετεξελίχθηκε σε ωμές στρατιωτικές εισβολές, η κλιματική αλλαγή που έφερε την ξηρασία και την έλλειψη τροφίμων, η οικονομική κρίση που έφερε την ανεργία και οι πονηρόθεν χρηματοδοτούμενοι ρασοφόροι που επανέφεραν το μήνυμα της σωτηρίας διά του φονταμενταλισμού. Ο κοινός παρονομαστής όμως όλων όσοι προσχώρησαν σε αυτή την κατά τους Δυτικούς «τρέλα» μοιάζει σαφής: ήθελαν και θέλουν να βιώσουν όλοι μιαν άλλη πραγματικότητα, διαφορετική από αυτήν που τους προσέφερε ο υπόλοιπος κόσμος.
Οι ταϊλανδέζικες κούκλες
Η άλλη πραγματικότητα ήταν το ζητούμενο και της ταϊλανδέζικης αστικής τάξης που, μετά την οικονομική καταστροφή του ’95, ζούσε τώρα σε χρόνια άγριου πληθωρισμού και δικτατορίας. Ηρκεσε ένας τηλεοπτικός αστέρας να εμφανιστεί αγκαλιά με μια κούκλα και να πει ότι «ήταν το γούρι του» για να γίνει εθνικό χόμπι η απόκτηση μιας τέτοιας συντροφιάς. Νοικοκυρές και επιχειρηματίες εμφανίζονταν παντού κρατώντας σαν παιδί τους μια τέτοια κούκλα, «ευλογημένη» αρμοδίως από βουδιστές μοναχούς. Εφτασαν στο σημείο να θεσπίσουν και ειδικό εισιτήριο στο αεροπλάνο για «θέση κούκλας» –ως τη στιγμή που οι τελωνειακοί έβγαλαν από μία… 200 χαπάκια ναρκωτικών.
Προσευχή Ταϊλανδέζας αγκαλιά με την «κούκλα του δαίμονα». Πώς δένει η θρησκεία με τη μαγεία;Ποια ήταν η εθνική χορδή που άγγιξε αυτή η παιδαριώδης μόδα; Μια θαμμένη στους αιώνες μαγεία, μορφή νεκρομαντείας: πριν ακόμη από την έλευση του βουδισμού οι ταϊλανδέζες μάγισσες έπαιρναν τα έμβρυα που τύχαιναν να πεθάνουν πριν από τη γέννα, τα σιγόψηναν σαν «παπάκι Πεκίνου» και έπειτα τα επιχρύσωναν. Υπό την κατάλληλη επίκληση δαίμονα, το μουμιοποιημένο έμβρυο υποτίθεται ότι ενστερνιζόταν το πνεύμα του και το έθετε εφεξής στην υπηρεσία όποιου το αποκτούσε. Στην τωρινή τους εκδοχή οι κούκλες δεν προέρχονται βεβαίως από έμβρυα –αν και κατά καιρούς έχουν συλληφθεί διάφοροι που σκότωσαν εγκύους για κάτι τέτοιο –και η δαιμονική εμφύσηση γίνεται απλά με μια βουδιστική προσευχή για καλοτυχία. Δεν παύει πάντως να είναι μία ακόμη μαζική παλινδρόμηση στη μαγεία, τη δεισιδαιμονία και την παραποίηση της θρησκείας. Μία ακόμη αναζήτηση άλλης πραγματικότητας στην αυγή του 21ου αιώνα.
Η παγκοσμιοποίηση του παραλογισμού
Μη βιαστείτε ωστόσο να κατατάξετε το φαινόμενο σε «χαρακτηριστικό του Τρίτου Κόσμου». Θυμηθείτε απλά τους φανατικούς των καινοφανών αιρέσεων του χριστιανισμού που λαχταρούν την Αποκάλυψη, τους νεοπαγανιστές που ονειρεύονται τη Βαλχάλα ή τα Ιλύσια Πεδία, τους νεοεποχίτες (New Age) που περιμένουν την έλευση του πλανήτη Νιμπίρου (των Σουμερίων ντε), τις ιαπωνικές αιρέσεις που είτε αυτοκτονούσαν ομαδικά το 2012 ή έπνιγαν τον κόσμο στο μετρό του Τόκιο με αέρια… Και ύστερα σκεφθείτε την παιδική λατρεία της μαγείας ή την εφηβική των βρικολάκων και λυκανθρώπων που έχουν λανσάρει από το 2000 και μετά οι εκδότες και το Χόλιγουντ με τις ταινίες και τις τηλεοπτικές σειρές. Ο κόσμος μας επιφανειακά μόνο βαδίζει ακούγοντας τη λογική. Στο υποσυνείδητό του καλλιεργούνται και μαίνονται οι φαντασιώσεις, οι δεισιδαιμονίες και η ψύχωση.
Ακόμη όμως και χωρίς τις ακρότητες των μονομανών το γύρισμα του αιώνα μάς επεφύλαξε εκπλήξεις που μόνο στην εποχή του Γαλιλαίου παρέπεμπαν: λίγο προτού «μετακομίσει» στις χώρες μας ο ισλαμικός φονταμενταλισμός, τη Δύση απασχολούσε η διόγκωση ενός άλλου ρεύματος θρησκευτικών λουδιτών, εκείνου των «δημιουργιστών». Η απαίτησή τους να διδάσκονται στα αμερικανικά σχολεία δύο εναλλακτικές βιολογίες –η γνωστή μας με τη Θεωρία της Εξέλιξης του Δαρβίνου αλλά και εκείνη που συμφωνεί με τη Βίβλο –ήταν μια αναδρομή στη μακραίωνη διαμάχη θρησκείας και επιστήμης.
Το θέμα λοιπόν είναι αφενός το γιατί τόσο πολλοί από εμάς είμαστε επιρρεπείς σε θρησκευτικούς παραλογισμούς ή αναζήτηση του υπερφυσικού και, αφετέρου, τι είναι αυτό που κάνει ανθρώπους μορφωμένους να αρνούνται αποδείξεις της επιστήμης για χάρη θρησκευτικών κειμένων που απευθύνονταν σε ανθρώπους «προ πολιτισμού». Υπάρχει κάτι στον εγκέφαλό μας που υπό τις κατάλληλες συνθήκες «κάνει κλικ» προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση;
Η «φωλιά» της θρησκείας στον εγκέφαλο
Οι νευροεπιστήμονες ψάχνουν διακριτικά το ζήτημα εδώ και χρόνια. Διακριτικά όχι μόνο διότι δεν θέλουν να συναντήσουν την οργισμένη αντίδραση ιερέων αλλά και επειδή το θρησκευτικό συναίσθημα, ως αντικείμενο που στερείται επιστημονικού ορισμού, δεν προδιέθετε ότι θα είναι καν επιστημονικά μετρήσιμο.
Ο πρώτος που κατόρθωσε να «χαρτογραφήσει τη θρησκεία στον εγκέφαλο» ήταν ο ημέτερος
Δημήτρης Καπογιάννης. Γνωστός πλέον διεθνώς από το έργο του για τη νόσο του Αλτσχάιμερ, ο ερευνητής αυτός του Εθνικού Ινστιτούτου Νευρολογικών Διαταραχών των ΗΠΑ δημοσίευσε το 2009 την πολύκροτη εργασία του «Γνωσιακά και νευρικά θεμέλια της θρησκευτικής πίστης» (
βλ. www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2660736/). Σε αυτήν εντόπισε το ποιες περιοχές του εγκεφάλου ενεργοποιούνται όταν ο εξεταζόμενος καλείται να απαντήσει σε θέματα θρησκείας.
Προϊόν της σύγχυσης του αιώνα μας, αυτός ο κοσμοκαλόγερος του New Age πιστεύει και στον Θεό και στα UFO
Οπως εξήγησε σε συνέντευξή του ο δρ Καπογιάννης, «υπάρχουν δύο είδη θρησκευτικής πίστης και δύο υποσύνολα εγκεφαλικών περιοχών που τις επεξεργάζονται αντίστοιχα. Το ένα είδος είναι εκείνο που σχετίζεται με προσωπικές εμπειρίες. Για παράδειγμα, όταν θυμάσαι ή φαντάζεσαι ότι η πίστη σου σε βοηθάει να απαντήσεις σε θέματα ηθικής, όπως το αν είναι σωστό να κάνουμε ευθανασία. Το άλλο είδος έχει να κάνει με αφηρημένες ιδέες, όπως το «ο Θεός είναι πανταχού παρών». Αυτή η διάκριση σε πρακτική και δογματική πίστη είναι κάτι που η νευροεπιστήμη δεν είχε κάνει παλαιότερα καθώς θεωρούσε τη θρησκευτική πίστη ενιαία».
Τη σκυτάλη από τον Καπογιάννη παρέλαβαν στη συνέχεια αρκετοί άλλοι ερευνητές, αλλά μόλις εφέτος φθάσαμε σε ένα συγκεκριμένο συμπέρασμα. Συγκεκριμένα, στις 23 Μαρτίου 2016, στο επιστημονικό περιοδικό «PLOS» δημοσιεύτηκε διεξοδική έρευνα που ισχυρίζεται ότι η θέση που παίρνει ο καθένας μας υπέρ της επιστήμης ή της θρησκείας οφείλεται στη… δομή του εγκεφάλου μας (
βλ. https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0149989).
Τα δύο αντίπαλα δίκτυα
Οι ερευνητές των αμερικανικών πανεπιστημίων Case Western Reserve και Babson College διαπίστωσαν ότι «το προς τα πού γέρνει η ζυγαριά» –ή ακόμη και πότε φθάνει στον φανατισμό –έχει να κάνει με το αν το εγκεφαλικό μας δίκτυο αναλυτικής σκέψης υπερφαλαγγίζει εκείνο της συμπόνιας και τούμπαλιν. «Απ’ ό,τι είδαμε» δήλωσε ο επικεφαλής της έρευνας, καθηγητής Αντονι Τζακ «το άλμα πίστης που χρειάζεται για την αποδοχή του υπερφυσικού έχει να κάνει με τον παραμερισμό του κριτικού/αναλυτικού τρόπου σκέψης προκειμένου να αφήσουμε χώρο για μεγαλύτερη κοινωνική και συναισθηματική ενόραση».
Η χαρτογράφηση της θρησκείας από τον Δ. Καπογιάννη: επάνω, η πρακτική πίστη και, κάτω, η δογματική«Η ύπαρξη αυτών των δύο αντίπαλων δικτυών στον εγκέφαλό μας είναι μάλλον το κλειδί για να καταλάβουμε το γιατί η πίστη στο υπερφυσικό διατρέχει όλη την ανθρώπινη ιστορία»
εξήγησε ο Τζακ.
«Το να κλείνεις το παράθυρο που βλέπει τον πραγματικό κόσμο σού επιτρέπει να ανοίγεις το άλλο που σε αφήνει να δεις τα πράγματα μέσα από συναισθήματα».
Ο έτερος καθηγητής της ομάδας, ο Ελληνοαμερικανός Ρίτσαρντ-Ελευθέριος Μπογιατζής, συμπλήρωσε: «Προηγούμενες έρευνες είχαν δείξει ότι όσοι πιστεύουν –σε θρησκεία ή όποια άλλα πνεύματα –υστερούν διανοητικά των υπολοίπων. Η δική μας έρευνα όντως δικαίωσε στατιστικά αυτόν τον ισχυρισμό, αλλά ταυτόχρονα έδειξε ότι οι πιστοί είναι πολύ πιο κοινωνικοί και συμπονετικοί προς τους συνανθρώπους τους». Οσο για τους άθεους, οι ερευνητές βρήκαν ότι έχουν πολλά κοινά στοιχεία με τους… ψυχοπαθείς, ακριβώς λόγω της χαρακτηριστικά μειωμένης συμπόνιας για τους άλλους.
Στο ερώτημα γιατί η σύγκρουση μεταξύ επιστήμης και θρησκείας να είναι τόσο σφοδρή ο δρ Μπογιατζής απάντησε: «Οταν το ένα δίκτυο καταστέλλει πλήρως το άλλο, μπορούμε να φτάσουμε σε άκρα. Το ζήτημα είναι αν τώρα, που ξέρουμε ότι ο εγκέφαλος λειτουργεί με αυτόν τον τρόπο, μπορούμε να επιδιώξουμε μεγαλύτερη εξισορρόπηση στη ζυγαριά των συζητήσεών μας περί θρησκείας και επιστήμης». Και ο Τόνι Τζακ προσέθεσε: «Για να το επιτύχουμε χρειάζεται μόνο να θυμόμαστε τον απλό κανόνα ότι η θρησκεία δεν έχει λόγο στο να μας λέει τη φυσική δομή του κόσμου, όπως και ότι η επιστήμη μπορεί να μας πληροφορεί για την ηθική σκέψη αλλά όχι να ορίζει το τι είναι ηθικό ή ποιος είναι ο σκοπός της ζωής μας».
Απαντήσεις, αλλά όχι λύσεις…
Η επιστήμη προσπαθεί να ερμηνεύσει «τι κάνει κλικ» στο μυαλό των ανθρώπων και φτάνουν στα άκρα του θρησκευτικού φανατισμού ή της δεισιδαιμονίας αλλά δεν μας δίνει ακόμη τη διανοητική μας ισορροπία σε χαπάκι. Για το άμεσο μέλλον ο κόσμος μας θα συνεχίσει να αναζητεί εναλλακτικές πραγματικότητες στα πιστεύω και στις φαντασιώσεις του όσο η πραγματικότητα όπου ζει χειροτερεύει.
Διασταλτικά σκεφθείτε ακόμη και το εξής: Αν δεν είχαν συμβεί οι κρίσεις, οι πόλεμοι και η προσφυγιά που είδαμε τα τελευταία χρόνια, αν όλα έβαιναν όπως πριν, σύμφωνα με τη συνταγή της «διαρκούς ανάπτυξης», πάλι θα φτάναμε κάποια στιγμή –γύρω στο 2030, λένε οι ειδικοί –στο σημείο όπου η τεχνητή νοημοσύνη των υπολογιστών θα ξεπεράσει τη δική μας. Τότε το «τελειότερο δημιούργημα του Θεού», ο άνθρωπος, θα πάψει να είναι ο «κατακυριεύσας την Γην». Τότε… δεν θέλω να ξέρω τι θα συμβεί στην παλάντζα του μυαλού μας και αν θα υπάρχει χάπι ικανό να τη στεριώσει. Πολύ περισσότερο, εκείνη των θρησκόληπτων και δαιμονόπληκτων.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
