Οι ξένοι μέσα μας

Η ιδέα εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1970, όταν κύτταρα με αρσενικά χρωμοσώματα Υ ανιχνεύθηκαν στο αίμα εγκύων γυναικών. Ως τότε υποθέταμε ότι τα σώματα της μητέρας και του παιδιού της συνυπήρχαν απολύτως ξεχωριστά κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Το αίμα τους ερχόταν πολύ κοντά μέσα στον πλακούντα –αυτό το μεγάλο, μπερδεμένο κουβάρι από αιμοφόρα αγγεία που συνδέει τη μητέρα με το παιδί μέσω του ομφαλίου λώρου –αλλά δεν αναμειγνυόταν ποτέ. Τα θρεπτικά συστατικά, το οξυγόνο και τα απόβλητα μεταφέρονταν μέσα από φίλτρα.

Τώρα ξέρουμε ότι αυτό είναι μόνο ένα κομμάτι της ιστορίας. «Εχει λεχθεί για τον πλακούντα ότι έχει μια επιλεκτική μεταναστευτική πολιτική» λέει η Λι Νέλσον από το Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον στο Σιάτλ. Μαζί με τα θρεπτικά συστατικά και τα απόβλητα μετακινούνται επίσης και κύτταρα από τη μια κυκλοφορία του αίματος προς την άλλη. Τα τελευταία χρόνια μάθαμε ότι τα κύτταρα αυτά εξακολουθούν να ζουν για χρόνια μέσα στη μητέρα και στο παιδί, σαν ξένοι με κάρτα διαμονής. Κατοικούν μέσα στα όργανά μας με αποτέλεσμα πολύ καιρό μετά τη γέννα το σώμα μιας μητέρας να εξακολουθεί κατά κάποιον τρόπο να είναι συνδεδεμένο με αυτό του παιδιού της. Το ερώτημα είναι: Τι ακριβώς κάνουν αυτά τα κύτταρα; Είναι απλώς αμέτοχοι επιβάτες ή εμπλέκονται ενεργά στη ζωή του ξενιστή τους;

Ο εντοπισμός αυτών των «μικροχιμαιρικών» κυττάρων ανάμεσα στα δισεκατομμύρια δικά μας κύτταρα είναι λίγο σαν να ψάχνει κανείς την παροιμιώδη βελόνα στα άχυρα. Για να κάνουν τα πράγματα χειρότερα, ο αριθμός τους ανεβοκατεβαίνει στα διάφορα όργανα και φαίνεται να μετακινούνται από εδώ κι από εκεί στο σώμα. Τη μια μέρα ένα όργανο μπορεί να μοιάζει μικροχιμαιρικό και την άλλη όχι.

Παρ’ όλα αυτά, εκείνοι που μελετούν το φαινόμενο πιστεύουν ότι τα συγκεκριμένα κύτταρα αποτελούν ένα αδιάρρηκτο τμήμα μας. «Αν μπορούσαμε να ελέγξουμε πολλά δείγματα από πολλές χρονικές στιγμές και από πολλές διαφορετικές πηγές, πιστεύουμε ότι θα βρίσκαμε μικροχιμαιρισμό στα περισσότερα, αν όχι σε όλα τα άτομα» λέει η κυρία Νέλσον. «Θα υπέθετα ότι είναι πανταχού παρών».

Αυτό το οποίο είναι ξεκάθαρο είναι ότι τα κύτταρα πηγαίνουν παντού, έχουν δύναμη που διαρκεί και φαίνεται να συνδέονται τόσο με την καλή όσο και με την κακή υγεία. Πριν από μερικούς μήνες μια μελέτη σε 26 γυναίκες οι οποίες πέθαναν κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης ή έναν μήνα μετά τον τοκετό εντόπισε κύτταρα από τα παιδιά τους σε όλα τα όργανα που εξετάστηκαν, συμπεριλαμβανομένου του εγκεφάλου. Αλλες έρευνες έχουν δείξει ότι τα μικροχιμαιρικά κύτταρα μπορούν να επιβιώσουν επί 40 χρόνια. Τα άτομα που έχουν περισσότερα τέτοια κύτταρα τείνουν να είναι περισσότερο επιρρεπή σε ορισμένους τύπους αυτοάνοσων παθήσεων αλλά έχουν χαμηλότερο κίνδυνο για καρκίνο του μαστού και του θυρεοειδούς, ενώ επίσης μπορεί να ζουν περισσότερο. Το πρόβλημα είναι ότι πολλές από τις προγενέστερες μελέτες εξέτασαν τη συσχέτιση ανάμεσα στον αριθμό των μικροχιμαιρικών κυττάρων στα άτομα και στην εμφάνιση ασθενειών. Δεν προχώρησαν στο να εστιάσουν στο τι κάνουν πραγματικά αυτά τα κύτταρα.

Αυτό αλλάζει τώρα.

Στο Νοσοκομείο Ορος Σινά στη Νέα Υόρκη η Χάινα Τσόντρι μελετά μια πάθηση γνωστή ως περιγεννητική μυοκαρδιοπάθεια, κατά την οποία η καρδιά της εγκύου εξασθενεί και μεγαλώνει. «Το 50% των γυναικών αναρρώνει αυτενεργώς και κανείς δεν γνωρίζει γιατί» λέει η κυρία Τσόντρι. Η πάθηση έχει το υψηλότερο ποσοστό ανάρρωσης από κάθε άλλη μορφή καρδιοπάθειας.

Για να δει μήπως μικροχιμαιρικά κύτταρα από το έμβρυο έρχονται με κάποιον τρόπο να σώσουν τη μητέρα η κυρία Τσόντρι σήμανε εμβρυϊκά κύτταρα ποντικών με πράσινο φθορίζοντα ιχνηθέτη προκειμένου να διαπιστώσει αν κάποια από αυτά περνούσαν στη ροή του αίματος της μητέρας ποντικού. Στη συνέχεια προκάλεσε καρδιακά επεισόδια στα έγκυα ποντίκια. Οπως φάνηκε, τα εμβρυϊκά κύτταρα κατευθύνθηκαν προς τον κατεστραμμένο καρδιακό ιστό όπου και μετατράπηκαν σε έναν –διαφορετικό –τύπο καρδιακών κυττάρων. «Είναι συναρπαστικό: ήξεραν ακριβώς πού να πάνε από μόνα τους» λέει η ερευνήτρια.

Οι πιο πρόσφατες μελέτες της κυρίας Τσόντρι έχουν δείξει ότι το έμβρυο προσφέρει μια δεξαμενή εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων στη μητέρα. Βλαστικά κύτταρα της τροφοβλάστης που περιβάλλουν το έμβρυο εμφυτεύονται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης στα τοιχώματα της μήτρας και δημιουργούν τον πλακούντα. Στα έγκυα ποντίκια η ερευνήτρια διαπίστωσε ότι αυτά είναι τα κύτταρα που περνούν στην κυκλοφορία του αίματος της μητέρας, τρέχουν στην καρδιά και σχηματίζουν ολοκαίνουργια παλλόμενα μυϊκά κύτταρα. Πιστεύει ότι ο κατεστραμμένος μυϊκός ιστός ενδέχεται να απελευθερώνει πρωτεΐνες οι οποίες λειτουργούν σαν «φάρος» για τα εμβρυϊκά κύτταρα. Η ελπίδα της είναι αυτές οι μελέτες κάποτε να οδηγήσουν σε θεραπείες βλαστικών κυττάρων οι οποίες θα θεραπεύουν διάφορους τύπους καρδιοπαθειών.

Η κυρία Νέλσον ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για το τι κάνουν τα εμβρυϊκά κύτταρα μέσα στον εγκέφαλο της μητέρας τους. Το 2012 έκανε νεκροψία στους εγκεφάλους 59 νεκρών γυναικών και διαπίστωσε ότι το 63% είχε ενδείξεις ξενικού DNA. Μια μελέτη του 2005 σε ποντίκια είχε βρει ότι εμβρυϊκά κύτταρα μετατρέπονταν σε νευρώνες μέσα στον εγκέφαλο των μητέρων τους. Θα μπορούσε να συμβαίνει το ίδιο στους ανθρώπους βοηθώντας να σχηματιστούν τα κύτταρα που μεταφέρουν πληροφορίες σχετικά με τις αισθήσεις, την κίνηση και τις σκέψεις μας; Η κυρία Νέλσον και η ομάδα της εξετάζουν τώρα αν πράγματι συμβαίνει κάτι τέτοιο και περιμένουν αποτελέσματα μέσα στους επόμενους μήνες. Κοιτάζουν επίσης και στην αντίθετη κατεύθυνση, για να δουν αν μητρικά κύτταρα φθάνουν στον εγκέφαλο των παιδιών. «Δεν θα εκπλαγώ αν υπάρχουν μητρικά κύτταρα στον εγκέφαλο των παιδιών» λέει η ερευνήτρια «και δεν θα εκπλαγώ αν αποτελούν ένα σημαντικό μέρος της φυσιολογικής ανάπτυξης».

Το πώς τα μικροχιμαιρικά κύτταρα αλληλεπιδρούν με το ανοσοποιητικό μας σύστημα αποτελεί ένα άλλο βασικό σημείο ενδιαφέροντος. Στο κάτω-κάτω το ανοσοποιητικό σύστημα υπάρχει για να προστατεύει τον οργανισμό μας από εισβολείς, αλλά παρ’ όλα αυτά τα μικροχιμαιρικά κύτταρα φαίνεται να περνούν από αυτό ανενόχλητα. Αυτό είναι υποσχόμενο για καταστάσεις όπως η μεταμόσχευση οργάνων, πώς όμως τα κύτταρα ξεφεύγουν από το ραντάρ του ανοσοποιητικού συστήματος; Η Χίλαρι Γκάμιλ, συνάδελφος της κυρίας Νέλσον, επισημαίνει ότι τα μικροχιμαιρικά κύτταρα ενδέχεται να μετατρέπονται σε έναν τύπο ανοσοποιητικών κυττάρων: κυριολεκτικά εισχωρούν στις άμυνες του οργανισμού μας. Η κυρία Τσόντρι εξετάζει αυτή τη στιγμή τα μόρια της επιφάνειας των μικροχιμαιρικών κυττάρων σε μια προσπάθεια να εξιχνιάσει αυτό το ζήτημα.

Τα οφέλη και τα μειονεκτήματα για την υγεία ενδέχεται να μην περιορίζονται στη μητέρα και στο παιδί. Η κυρία Γκάμιλ έχει διερευνήσει το πώς τα κύτταρα μιας γυναίκας μπορούν να προσφέρουν χείρα βοηθείας στην επόμενη γενιά όταν η ίδια γίνεται γιαγιά. Η προεκλαμψία είναι μια επιπλοκή που παρατηρείται στο 6% των κυήσεων. Σε μια μελέτη σε γυναίκες οι οποίες εμφάνισαν την πάθηση η κυρία Γκάμιλ διαπίστωσε ότι καμία από αυτές δεν έφερε κύτταρα από τη μητέρα της. Αντιθέτως, σχεδόν το ένα τρίτο των γυναικών της μελέτης που δεν εμφάνισαν προεκλαμψία έφεραν τέτοια κύτταρα. Το ενδιαφέρον δε είναι ότι στις γυναίκες αυτές ο αριθμός των κυττάρων από τις μητέρες τους που έφεραν στο αίμα τους ανέβαινε κατά τη διάρκεια του τρίτου τριμήνου της εγκυμοσύνης, όταν είναι περισσότερο διαδεδομένη η προεκλαμψία.

Τα αποτελέσματα εγείρουν την ενδιαφέρουσα πιθανότητα ενός είδους χείρας προστασίας η οποία τείνεται στο έμβρυο από τη γιαγιά του, λέει η κυρία Γκάμιλ. Η Τζεν Κότλερ, από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, χρησιμοποιεί τους ίδιους πράσινους φθορίζοντες ιχνηθέτες που χρησιμοποίησε η κυρία Τσόντρι για να ανιχνεύσει κύτταρα στις διάφορες γενεές και να δει αν κύτταρα από τους παππούδες και τις γιαγιάδες μπορούν να καταλήξουν στον εγκέφαλο των εγγονών τους.

Γιατί όμως συντελείται ο μικροχιμαιρισμός; Ο Ντέιβιντ Χέιγκ, συνάδελφος της κυρίας Κότλερ, υπογραμμίζει ότι εξελικτικές πιέσεις ενδέχεται να ευθύνονται γι’ αυτόν. «Θα μπορούσε να εικάσει κάποιος ότι τα εμβρυϊκά κύτταρα ενισχύουν το δέσιμο της μητέρας με το παιδί» λέει, αυξάνοντας έτσι τις πιθανότητες επιβίωσης του παιδιού. «Ξέρουμε ότι υπάρχουν μεταβολές στον εγκέφαλο των ποντικών μετά την εγκυμοσύνη οι οποίες σχετίζονται με την παροχή της μητρικής φροντίδας. Εγείρουμε την πιθανότητα ότι τα κύτταρα των απογόνων ενδέχεται να έχουν και αυτά έναν λόγο σε αυτό το ζήτημα».

Για την κυρία Νέλσον ο παράξενος κόσμος του μικροχιμαιρισμού ανατρέπει εντελώς την έννοια του «βιολογικού εαυτού». «Για μένα το καλύτερο λειτουργικό πρότυπο είναι ότι είμαστε ένα οικοσύστημα» λέει –ένα οικοσύστημα που αποτελείται από ένα πάτσγουορκ ανθρώπων και μπορεί να έχει τόσο θετικές όσο και αρνητικές συνέπειες στην υγεία μας. «Τα μικροχιμαιρικά κύτταρα είναι παρόντα σε αρκετά μικρούς αριθμούς, άρα αυτό τείνει να περιορίζει την επιρροή τους» λέει ο κ. Χέιγκ. «Ωστόσο μικροί αριθμοί κυττάρων μπορεί να έχουν μεγάλη επιρροή».