Infographics: η οπτικοποίηση της γλώσσας

Κάτι το ανιστόρητο τρέχει με τις επαναστάσεις τελευταία: η μαοϊκή Κίνα έγινε υπερδύναμη χάρη στην «υπενοικίαση» των εργατών της στον καπιταλισμό, η Αραβική Ανοιξη έφερε αντί για το «ψωμί, παιδεία, δημοκρατία» τον μεσαιωνικό Ισλαμιστικό Χειμώνα και η Πρώτη Φορά Αριστερά μετέτρεψε τους «αγανακτισμένους πολίτες» σε σιωπηλούς θεατές του μοιραίου… Αλλά, μην ανησυχείτε, υπάρχει τουλάχιστον μια επανάσταση που υλοποιείται με συνέπεια στις ιδέες της, ειρηνικά και… χωρίς σχεδόν να την έχει αντιληφθεί κανένας: είναι η μέσω Διαδικτύου παγκόσμια καθιέρωση ενός νέου κειμενικού είδους, αυτού της «σχηματοπληροφόρησης».

Στη χώρα μας οι πολίτες έχουν έρθει σποραδικά σε επαφή με αυτό το είδος έκφρασης, μέσα από γραφήματα που ενίοτε δημοσιεύονται στις εφημερίδες ή –προεκλογικά κυρίως –στην τηλεόραση. Περισσότερο ενήμεροι ως προς αυτό είναι οι ασχολούμενοι με το μάρκετινγκ και τις πωλήσεις, όπως και οι επιστήμονες που αναλύουν δεδομένα. Σίγουρα όμως απόλυτα εξοικειωμένοι με τούτον τον «οπτικά συμπυκνωμένο» τρόπο παρουσίασης των πληροφοριών είναι οι της νέας γενιάς, που κινούνται στο Διαδίκτυο με όχημα σχεδόν αποκλειστικό την οπτικοποιημένη πληροφορία. Αλλά για τι πράγμα ακριβώς μιλάμε, πόσο καινοφανής είναι και πώς διαμορφώθηκε αυτός ο τρόπος επικοινωνίας;

Τα λεγόμενα κειμενογραφήματα (αγγλιστί infographics) είναι γραφήματα διανθισμένα με επεξηγηματικά κειμενάκια, λέξεις ή αριθμούς. Η τεχνική τους δεν διαφέρει βασικά από τα πασίγνωστα comics και τα Κλασικά Εικονογραφημένα των προηγούμενων γενιών, από τα οποία ξεπήδησε και ο κινηματογραφικός κλάδος των κινούμενων σχεδίων (animations). Κι αν το καλοσκεφθεί κανείς, η αφήγηση μέσω σχημάτων είναι ο αρχαιότερος τρόπος γραφής των ανθρώπων: θυμηθείτε τις απεικονίσεις κυνηγιού από τους ανθρώπους των σπηλαίων στα Πυρηναία ή τα εικονογράμματα του αιγυπτιακού και του μινωϊκού ιερατικού αλφαβήτου.

Εύλογα λοιπόν αναρωτιέται κανείς γιατί η επιστροφή σε τόσο πρωτόγονο είδος γραφής θεωρείται… επαναστατική ή γιατί συμβαίνει κάτι τέτοιο στην εποχή των πολυμέσων (multimedia) και της παγκοσμιοποιημένης ηλεκτρονικής πληροφόρησης. Η απάντηση είναι τόσο απλή όσο και η… ανακάλυψη του στωικισμού από τους φιλοσόφους ή του μινιμαλισμού από τους αρχιτέκτονες: η απόσταξη του «ευ» από το «πολύ».

Για να κάνουμε το απλό σαφέστερο, ο κόσμος μας πάσχει από υπερπληροφόρηση. Λόγια πολλά μάς κατακλύζουν, λέξεις που βομβαρδίζουν τον νου σε σημείο που χάνει τον χρόνο απόσταξης των πληροφοριών που χρειάζεται ώστε αυτές να ωριμάσουν σε γνώση. Και αθροίζονται οι πληροφορίες αυτές σε γαϊτανάκια ήχων (λόγια) και γραμμάτων (λέξεις) όταν όλοι γνωρίζουμε πως το μυαλό μας λαχταράει για μια «ξεκάθαρη εικόνα του θέματος». Ναι, αυτό που αποστάζει ο νους μας από κάθε ανάλυση ενός θέματος είναι μια συνοπτική εικόνα του. Eξ ου και το «μία εικόνα, χίλιες λέξεις».

Οι ομοιότητες λοιπόν των αρχαίων και παλαιών γραφημάτων με τα νυν πονήματα «σχηματοπληροφόρησης» σταματούν στα συστατικά υλικά της συνταγής. Διότι τα σύγχρονα κειμενογραφήματα εμπεριέχουν πλέον στη συνταγή τους τη μινιμαλιστική αφήγηση με εικόνες –δίνουν την εικονική σύνοψη ενός πολύπλοκου θέματος, ακόμη και μέσα σε μία μόνο σελίδα. Προσφέρουν έτσι το ζουμί της πληροφορίας, σε μια μορφή εύκολα εισπραττόμενη από τον νου, εύκολα διαχειρίσιμη από τη μνήμη και ευκολότερα μετατρέψιμη σε γνώση.

Για το πώς ακριβώς υλοποιείται μια τέτοια οπτική συμπύκνωση της πληροφορίας φαντασθείτε… ένα σκονάκι αντιγραφής: Μέσα στον ελάχιστο δυνατό χώρο βάζεις τις απολύτως απαραίτητες εικόνες, λέξεις και αριθμούς ώστε να πιάσεις το νόημα. Αν δεν σου φτάνει το ένα κειμενογράφημα, το επεκτείνεις σε πολύπτυχο ή και σε ρολό –ξέρετε εσείς.

Στα κλασικά εγχειρίδια γραφιστικής οι σπουδαστές διδάσκονται ότι το πρώτο infographic τυπώθηκε το 1626, στο βιβλίο Rosa Ursina sive Sol του γερμανού ιησουίτη και αντιπάλου του Γαλιλαίου, Κριστόφ Σάινερ (Christoph Scheiner), όπου οι φάσεις περιστροφής του Ηλίου εξηγούνταν με σχήματα. Τρεισήμισι αιώνες μετά, το 1977, ο πλανήτης μας γνώρισε και την πρώτη πολυμεσική συμπύκνωση πληροφορίας, υπό τη μορφή επίχρυσου αλουμινένιου δίσκου, με αποστολέα τη NASA και παραλήπτη… εξωγήινους.

Για όσους δεν γνωρίζουν από διαστημική ιστορία, όταν η NASA ετοίμαζε τους μη επανδρωμένους διαπλανητικούς εξερευνητές, Voyager 1 και 2, αντιμετώπισε το εξής πρόβλημα: Αν τυχόν οι εξερευνητές συναντούσαν εξωγήινο πολιτισμό, πώς θα επικοινωνούσαν μαζί του, ώστε να του μεταφέρουν μια κατά το δυνατόν ευκρινή εικόνα του δικού μας πολιτισμού;

Η λύση που δόθηκε από την αρμόδια επιτροπή ειδικών, που συστάθηκε υπό τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Cornell, Kαρλ Σαγκάν (Carl Sagan), ήταν να χαραχθούν πάνω σε μεταλλικούς δίσκους γραφήματα που απεικόνιζαν συμβολικά το ανθρώπινο είδος και την προέλευση των σκαφών. Εσωτερικά, οι δίσκοι εμπεριείχαν 115 εικόνες, μουσικές και ήχους από τον πλανήτη Γη, με μηνύματα σε όλες σχεδόν τις γλώσσες, από την πρώτη γλώσσα του πολιτισμού των Σουμερίων ως την κινεζική διάλεκτο Wu –για πλήρη ανάγνωση τούτης της ιστορίας αναζητήστε το βιβλίο Ψίθυροι της Γης (www.amazon.com/Murmurs-Earth-Voyager-Interstellar-Record/dp/0345315367).

Από τη συμπυκνωμένη ανθρωπογεωγραφία λοιπόν που κατέγραψε ο Καρλ Σαγκάν ξεκίνησε το πέρασμα των κειμενογραφημάτων από τον επιστημονικό στον δημόσιο λόγο. Και ήταν η επιτυχία τους τόση που η δημοσίευσή τους αυξήθηκε κατά 800% μέσα σε μία μόλις διετία (2010-2012). Το γιατί έγινε ποσοτικά αυτό το άλμα στα συγκεκριμένα χρόνια μην το ψάχνετε: Αραβική Ανοιξη, Λιβύη, ISIS, Συρία γαρ. Το πώς εξηγείται ποιοτικά, θέλει λίγη ακόμη ανάλυση.

Διεθνώς οι μεγάλες εφημερίδες ανέκαθεν παρουσίαζαν τα οικονομικά μεγέθη και τα στατιστικά στοιχεία μέσω γραφικών παραστάσεων –τουλάχιστον αφότου το Microsoft Excel εξοικείωσε όλους τους επιχειρηματίες με τα ραβδογράμματα, τις πίτες και τις καμπύλες. Αυτές ήταν στατικές απεικονίσεις μεγεθών, που ικανοποιούσαν τη συνήθη ανάγκη οπτικοποίησης της πληροφορίας των άρθρων. Οταν όμως άρχισαν οι πόλεμοι της Δύσης στη Μέση Ανατολή –μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001 κυρίως –εμφανίστηκε έντονη η ανάγκη συμπυκνωμένης απεικόνισης όχι μόνο πολλών μαζί στοιχείων αλλά και αναλογικών δεδομένων. Δηλαδή, για να είναι η πληροφόρηση πλήρης, έπρεπε να δείχνεις και το τι σήμαιναν επί της ουσίας οι αριθμοί. Για παράδειγμα, η γραφιστική αντιπαραβολή των στρατιωτικών δαπανών δύο αντιμαχόμενων κρατών είναι μια απλή πληροφόρηση, αλλά η αναλογική απεικόνισή τους ως προς το ετήσιο κατά κεφαλήν εισόδημα των πολιτών των δύο χωρών παρέχει ένα δεύτερο επίπεδο πληροφόρησης.

Πέρα από τους κειμενογραφικούς χάρτες των βομβαρδισμών του Ιράκ –και όσων άλλων επακολούθησαν και ακόμη μαίνονται –ένα άλλο πεδίο δόξης λαμπρό περίμενε: η κλιματική αλλαγή. Τόσο οι ανησυχητικές μετρήσεις στη φύση όσο και τα σενάρια προσομοίωσης των μελλοντικών εξελίξεων, με τα οποία τροφοδοτούσαν οι επιστήμονες τους υπερυπολογιστές, χρειάζονταν έναν τρόπο εύληπτης και συνοπτικής εκλαΐκευσης προς το αναγνωστικό κοινό. Με πρωτοπόρο στον τομέα αυτόν το περιοδικό «National Geographic», οι μεγάλες εφημερίδες στράφηκαν και πάλι στους ειδικούς των κειμενογραφημάτων.

Σήμερα τα infographics έχουν διεισδύσει σχεδόν παντού, χωρίς καν να αντιλαμβανόμαστε την ιδιαίτερη «σύνταξή τους» από εκείνη των απλών γραφημάτων. Τα βλέπουμε σε φυλλάδια προώθησης προϊόντων των εταιρειών, σε σχολικά βιβλία, σε παρουσιάσεις ομιλητών (π.χ. www.youtube.com/watch?v=RhR3Le0ceJU) ή και σε διαφημίσεις στην τηλεόραση. Η πιο εκτεταμένη μορφή τους είναι τα κινούμενα κειμενογραφήματα (animated infographics –όπως π.χ. στο vimeo.com/9641036), αλλά η πιο σύνθετη και αλληλεπιδραστική μορφή τους βρίσκεται στη μοντέρνα μορφή των ιστοσελίδων με «δυναμικό, κυλιόμενο σεντόνι». Ολα αυτά τα «σεντόνια κειμενογραφημάτων» υπάγονται στην κατηγορία των infoposters, που ξεκίνησαν ως ιδέα από τα πόστερ επιστημονικών εργασιών στα συνέδρια.

Ωστόσο, αν κατανοούμε γενικά την ανάγκη οπτικοποιημένης συμπύκνωσης ενός μηνύματος, μιας παράθεσης στοιχείων ή μιας εργασίας, κατανοούμε άραγε και το γιατί βρίσκουν τόση ανταπόκριση –το γιατί τα κειμενογραφήματα είναι τόσο δημοφιλή και στους αναγνώστες τους;

Αν υποβάλουμε το ερώτημα στους κατεξοχήν δημιουργούς κειμενογραφημάτων, τους γραφίστες, είναι βέβαιο πως θα μας πουν ότι η δημοφιλία τους οφείλεται «στη δύναμη της οπτικοποίησης». Και οι ψυχολόγοι και οι νευρολόγοι θα συμφωνήσουν με αυτό, καθότι η οπτική πληροφορία είναι εκείνη που σε συντριπτική πλειονότητα εντυπώνεται στον νου και κατακρατείται από τη μνήμη. Αφήνουμε όμως έτσι απέξω μια σημαντικότατη προέκταση της φράσης: οφείλεται «στη δύναμη της οπτικοποίησης της γλώσσας».

Αυτό που μας συμβαίνει σε τούτα τα χρόνια της διαδικτυωμένης οπτικοποίησης είναι το πέρασμα σε ένα πιο σύνθετο επίπεδο γλώσσας. Το ότι μας φαίνεται πως οι λέξεις είναι φτωχές, ότι δεν επαρκούν για να περιγράψουν κάτι ή, αντίθετα, ότι είναι περιττά πολλές για να φτάσει κανείς στο ζουμί της πληροφορίας δεν είναι πρωτόγνωρο ως γλωσσικό φαινόμενο. Θυμηθείτε απλώς το τι συνέβη κατά το πέρασμα σε μιαν άλλη εποχή υπερπληροφόρησης, την περίφημη Κλασική Περίοδο της Ελλάδας: προκειμένου να αποδώσουν τα πολυσήμαντα γεγονότα, οι άνθρωποι πλήρωναν αδρά ταλαντούχους ποιητές για να συντάσσουν λιγόλογες περιγραφές, τα λεγόμενα επιγράμματα (βλ. «Ελλήνων προμαχούντες Αθηναίοι, Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμιν»). Γιατί το έκαναν; Για τον ίδιο λόγο που θέλουμε τα κειμενογραφήματα σήμερα: για να δίνεται στον αναγνώστη η ουσία της πληροφορίας, αφήνοντας τον νου του να χτίσει τη γνώση ανεπηρέαστος από επεξηγήσεις που, αναπόφευκτα, θα είχαν τη σφραγίδα της σκέψης άλλων!

Γλωσσολογικά, έχουμε την ανάγκη σήμερα –όπως και στο τότε των Ελλήνων –να μας αφήνουν χώρο συλλογισμού. Εχουμε δηλαδή κατ’ εξοχήν μεταφορική σκέψη, δυνάμενοι να διακρίνουμε ίχνη και διασυνδέσεις νοημάτων ενόσω επικοινωνούμε και μαθαίνουμε νέα πράγματα. Στην παιδική μας ηλικία οι δάσκαλοι το αξιοποιούσαν αυτό με τις παραβολές: μας μίλαγαν για κάτι οικείο και απτό, προκειμένου να μας βοηθήσουν να το αναγάγουμε σε κάτι πνευματικά ανώτερο. Τα περίτεχνα κειμενογραφήματα λοιπόν λειτουργούν ακριβώς ως οπτικές παραβολές. Μέσω των αναλογικών σχημάτων και γραφημάτων τους μας προσφέρουν τα «τουβλάκια γνώσης» με τα οποία θα χτίσουμε προεκτάσεις σκέψης και θα αποκομίσουμε νέα και ίσως εντελώς προσωπικά συμπεράσματα. Τα πιο έξυπνα μάλιστα από αυτά μάς επιτρέπουν να αλληλεπιδράσουμε με τα δεδομένα, να πειραματιστούμε βάζοντας δικά μας στοιχεία και να δούμε τα σχήματα να αλλάζουν μορφές κατ’ αναλογίαν. Ούτε λίγο ούτε πολύ, από τις στατικές παραβολές των παιδικών μας χρόνων, τα infographics και τα infoposters μπορούν να ανεβαίνουν ως το επίπεδο της επιστημονικής προσομοίωσης και έρευνας.

Οι των απερχόμενων γενιών, του 20ού αιώνα, θα νιώθουν μάλλον άβολα με αυτή την εστίασή μας σε ένα «γραφιστικό φαινόμενο». Οσο ενδιαφέρον κι αν είναι, γιατί είναι τόσο σημαντικό ώστε να μας απασχολεί όσο και μια επιστημονική ανακάλυψη;

Ο λόγος είναι ότι βλέπουμε ήδη να διαμορφώνεται μια νέα μορφή γραφής –είτε γίνει τελικά αποδεκτή από τους γλωσσολόγους ως νέο κειμενικό είδος είτε όχι. Και ο καλύτερος τρόπος να σας το περιγράψουμε αυτό είναι να σας παραπέμψουμε σε ένα δείγμα άρθρου που… μετατράπηκε σε infographic: Στις 27 Οκτωβρίου 2015 η εφημερίδα «The New York Times» δημοσίευσε ένα άρθρο για το λιώσιμο των πάγων της Γροιλανδίας και τις επιπτώσεις του φαινομένου στο κλίμα του πλανήτη. Είναι ένα θέμα «πολυπαιγμένο», που όσο καλά και να γραφόταν δεν θα περίμενε κανείς να έχει τρομερό αντίκτυπο. Οταν όμως το δείτε ιδίοις όμμασι (στο www.nytimes.com/interactive/2015/10/27/world/greenland-is-melting-away.html), θα αναφωνήσετε ίσως, όπως μια φίλη μου, «Παναΐα μου!»

Για να το περιγράψω φτωχικά –με λόγια –είναι ένα «πολυμεσικό σεντόνι», που ξετυλίγεται εκκινώντας με βιντεοπτήση πάνω από έναν ποταμό λιωμένων πάγων προς τον ωκεανό, συνεχίζει με κειμενική εισαγωγή στο θέμα και ακολουθείται από μια δορυφορική απεικόνιση της Γροιλανδίας με μικρή λεζάντα, που μόλις τη διαβάσεις «ζουμάρει απανωτά» στον χάρτη.

Σε κάθε στάδιο μεγέθυνσης νέα πληροφορία αναδύεται. Το άρθρο συνεχίζεται με αλλεπάλληλα κείμενα, φωτογραφίες και απεστιάσεις (zoom-out), μέχρις ότου τελειώσεις πετώντας πάλι πάνω από τον αβυσσαλέο ποταμό λιωμένου πάγου.

Αυτό το δείγμα «κειμενογραφικού άρθρου» είναι ο προάγγελος των όσων θα έρθουν. Διότι, είτε οι παλιές γενιές το βρουν «συγκλονιστικό» είτε όχι, οι γενιές της οπτικοποίησης θα το κρίνουν ως «το μόνο αποδεκτό». Οντας γενιές ανθρώπων που μεγάλωσαν ψάχνοντας για οτιδήποτε στο Διαδίκτυο, δεν πρόκειται να διαβάζουν αύριο εφημερίδες ή βιβλία που θα τους παρέχουν στατική ενημέρωση ή ψυχαγωγία, με δεδομένη τη διάταξη και την αλληλουχία των θεμάτων τους και σταθερό τον αριθμό των σελίδων που θα όφειλαν να διαβάσουν. Ο γραπτός λόγος θα είναι ένας συνδυασμός δυναμικά συνδεόμενων στοιχείων (κειμένων, γραφημάτων, εικόνων, ήχων, βίντεο), με πολλαπλά επίπεδα εμβάθυνσης. Κοντολογίς… τρέμετε αρθρογράφοι, συγγραφείς και εκδότες: αυτό που ως τώρα ήταν μiα εν σειρά γραμμή παραγωγής, που ξεκινούσε από «την πένα» κάποιου, στο μέλλον θα μοιάζει με γύρισμα «αλληλεπιδραστικού ντοκιμαντέρ».

Το κατά πόσον και πώς θα προσαρμοστούν σε μια τέτοια οπτικοποίηση της γλώσσας οι υπάρχοντες εκδότες του κόσμου μας μου είναι άγνωστο. Σίγουρος όμως είμαι ότι οι πιτσιρικάδες που τώρα ξεκινούν να γράφουν τα προσωπικά τους ηλεκτρονικά ημερολόγια (ιστολόγια ή blogs ελληνιστί) θα χειρίζονται αύριο τις κειμενικές, σχεδιαστικές, ηχοληπτικές και βιντεοσκοπικές ανάγκες των άρθρων τους οι ίδιοι, με την άνεση που οι νεαροί του ’60 έμαθαν «να παίζουν τα πάντα» με ένα συνθεσάιζερ.

Αλλά… τι λέω ο άμοιρος: ξέχασα ότι στην Ελλάδα η Παιδεία δεν νοιάζεται ούτε για σχέδιο ούτε για αρμονία ούτε για αισθητική αγωγή. Οπότε ο κίνδυνος δεν είναι απλώς να μιλάμε αύριο για «άλλη μία χαμένη επανάσταση» αλλά και για μια τραγικά φαλκιδευμένη γλώσσα επικοινωνίας. Βλέπετε… εκείνο που δεν βλέπετε άμεσα σε ένα κειμενογράφημα είναι η ορθότητα ή μη των στοιχείων βάσει των οποίων δομήθηκαν τα σχήματα και η αναλογικά σωστή αντιστοίχιση ή μη των μεγεθών των σχημάτων προς τους αριθμούς. Οπως και στην περίπτωση των δελφικών χρησμών, η σημασία κρύβεται στη λεπτομέρεια. Πώς του το είχαν πει του κακομοίρη; «Ηξεις αφήξεις ουκ εν πολέμω θνήξεις» –αλλά δεν του είχαν πει πού μπαίνει το κόμμα.