Με πλοίο ήρθε η γεωργία στην Ευρώπη

Πριν από περίπου δέκα ως δώδεκα χιλιετίες η ανθρωπότητα έκανε ένα τεράστιο βήμα: άρχισε να καλλιεργεί τη γη, να εξημερώνει ζώα, να δημιουργεί οικισμούς και να βελτιώνει αλματωδώς την τεχνολογία της περνώντας στη λεγόμενη Νεολιθική Εποχή.Η γεωργία, η οποία επέτρεψε στους ανθρώπους να αφήσουν τη νομαδική ζωή του κυνηγού-τροφοσυλλέκτη και να αρχίσουν να «ριζώνουν» μόνιμα σε έναν τόπο, θεωρείται ότι γεννήθηκε στη Μέση Ανατολή για να εξαπλωθεί στη συνέχεια στην Ευρώπη περίπου 9.000 χρόνια πριν το σήμερα. Κανείς όμως δεν ξέρει πώς ακριβώς έγινε αυτή η εξάπλωση. Τώρα μια διεθνής ομάδα ερευνητών με συντονισμό από έλληνες επιστήμονες υποστηρίζει ότι οι πρώτοι αγρότες κατέφθασαν στην ήπειρό μας εν πλω από τη Μικρά Ασία και μάλιστα περίπου σαν τους σημερινούς… τουρίστες «πηδώντας» από νησί σε νησί του Αιγαίου.

Για να καταλήξουν στα συμπεράσματά τους οι ερευνητές από αμερικανικά, ευρωπαϊκά και ελληνικά πανεπιστήμια με επικεφαλής τον Γιώργο Σταματογιαννόπουλο, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον στο Σιάτλ, εξέτασαν το γονιδίωμα 32 πληθυσμών της Ευρώπης, της Βόρειας Αφρικής και της Δυτικής Ασίας. Οσο και αν φαίνεται απίστευτο, τα γονίδια τους «ζωγράφισαν» ξεκάθαρα έναν δρόμο, τη μεταναστευτική οδό που θα πρέπει να ακολούθησαν οι πρώτοι νεολιθικοί άποικοι που έφθασαν στην Ευρώπη, αναδεικνύοντας τα Δωδεκάνησα και την Κρήτη κύριες «πύλες» εισόδου τους. Τους αποκάλυψαν επίσης τις συγγένειες –αλλά και τις διαφορές –ανάμεσα στους λαούς που ζουν σήμερα γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου. Οπως φαίνεται, οι Ελληνες έχουμε πολλές ομοιότητες με τους προς ανατολάς και προς δυσμάς γείτονές μας, όμως όλοι οι βόρειοι μεσογειακοί πληθυσμοί φαίνεται να διαφέρουν σημαντικά από τους νότιους –με άλλα λόγια, οι Νότιοι Ευρωπαίοι, αν και συγγενεύουν μεταξύ τους και με τους πληθυσμούς της Μέσης Ανατολής, έχουν ελάχιστα κοινά με τους κατοίκους των βόρειων ακτών της Αφρικής.

«Η καλλιέργεια της γης ξεκίνησε γύρω στα 10.000-12.000 χρόνια πριν, στην περιοχή που σήμερα αντιστοιχεί περίπου στη Συρία και στην Παλαιστίνη, και ήδη γύρω στα 9.000 χρόνια πριν βλέπουμε τα πρώτα δείγματα της έναρξης της Νεολιθικής Εποχής στην Ευρώπη» λέει στο «Βήμα» η Περιστέρα Πάσχου, επίκουρη καθηγήτρια στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης και κύρια συγγραφέας της μελέτης που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Proceedings of the National Academy of Sciences» (PNAS). Αυτό το «πέρασμα» στη γεωργία, όπως επισημαίνει, σηματοδότησε μια πολύ μεγάλη και σημαντική μετάβαση από τη νομαδική ζωή στη μόνιμη εγκατάσταση και σε ό,τι άλλο συνεπάγεται η αγροτική ζωή, ενώ ταυτόχρονα επέτρεψε την αύξηση των ανθρώπινων πληθυσμών, οι οποίοι ήταν πλέον σε θέση να ελέγχουν καλύτερα τη διαθέσιμη τροφή. «Το ερώτημα όμως είναι» τονίζει «πώς μεταφέρθηκε αυτή η γνώση της καλλιέργειας της γης και αυτή η αλλαγή του τρόπου ζωής στην Ευρώπη».

Οι θεωρίες που έχουν προσπαθήσει να δώσουν μια απάντηση είναι δύο. Η μία εξ αυτών υποστηρίζει ότι η «τεχνογνωσία» της καλλιέργειας διαδόθηκε μέσω της πολιτισμικής διάχυσης –μέσω, δηλαδή, της πολιτισμικής αλληλεπίδρασης των πληθυσμών οι οποίοι μετέφεραν ο ένας στον άλλον τις γνώσεις τους. Η δεύτερη, η οποία υποστηρίζεται από όλο και περισσότερες μελέτες, θεωρεί ότι η διάδοση έγινε μέσω των μεταναστεύσεων –ότι, δηλαδή, η γνώση έφθασε μαζί με τους ανθρώπους που ήρθαν να εγκατασταθούν σε άλλες περιοχές. Στο πλαίσιο αυτής της δεύτερης θεωρίας προτείνονται τρεις εκδοχές. Η πρώτη –η οποία φαινόταν ως πρόσφατα να επικρατεί –θέλει τους πρώτους αγρότες μετανάστες να φεύγουν από τη Μέση Ανατολή, να ανεβαίνουν «οδικώς» από τη σημερινή Τουρκία, να περνούν τον Βόσπορο και στη συνέχεια να εξαπλώνονται στην Ευρώπη μέσω της Ανατολικής Θράκης και των Βαλκανίων. Οι άλλες δύο εκδοχές προκρίνουν τη θαλάσσια οδό, με πρώτο «σταθμό» τα ελληνικά νησιά: η μια υποστηρίζει ότι οι γεωργοί ήρθαν στα νησιά του Αιγαίου απευθείας από τη Μέση Ανατολή ενώ η άλλη θεωρεί ότι έφθασαν ως εκεί μέσω της Μικράς Ασίας. Τα ευρήματα της νέας μελέτης έρχονται να στηρίξουν αυτή τη δεύτερη εκδοχή.

Προκειμένου να «τεστάρουν» και τις τρεις εκδοχές οι ερευνητές, στην πλειονότητά τους Ελληνες από ελληνικά και ξένα πανεπιστημιακά ιδρύματα, μελέτησαν γενετικά δεδομένα που αφορούσαν 32 πληθυσμούς που ζουν γύρω από τη Μεσόγειο αλλά και στη Βόρεια Ευρώπη. «Είχαμε στη διάθεσή μας δεδομένα πληθυσμών από τη Βόρεια Αφρική, τη Μέση Ανατολή, την Ανατολία –τους Καππαδόκες, που είναι πολύ σημαντικό -, από τα νησιά του Αιγαίου, τα Δωδεκάνησα και την Κρήτη και από την ηπειρωτική Ελλάδα αλλά επίσης και από τη Σικελία και την Ιταλία φθάνοντας ως και την Ισπανία. Και μελετήσαμε γενετικούς δείκτες σε ολόκληρο το γονιδίωμα» εξηγεί η κυρία Πάσχου.

Συγκεκριμένα οι έρευνες επικεντρώθηκαν στους πολυμορφισμούς ενός νουκλεοτιδίου (snips) οι οποίοι επιτρέπουν στους ειδικούς να μελετήσουν τη γενετική δομή των πληθυσμών για να ανιχνεύσουν την ιστορία τους αλλά και για να εντοπίσουν γονίδια που ενδεχομένως σχετίζονται με κάποιες ασθένειες.

«Μελετήσαμε τέτοιους δείκτες από ολόκληρο το ανθρώπινο γονιδίωμα και καταλήξαμε τελικά να φτιάξουμε ένα σύνολο δεδομένων με 75.000 δείκτες σε περίπου 1.000 άτομα» λέει η κυρία Πάσχου. «Αξίζει να σημειώσουμε ότι εκείνο που μας επέτρεψε να κάνουμε αυτή τη μελέτη είναι το ότι είχαμε ένα πολύ λεπτομερές δείγμα από την Ελλάδα χάρη στις προσπάθειες του κ. Σταματογιαννόπουλου, ο οποίος εδώ και πολλά χρόνια, σε συνεργασία με ένα εκτεταμένο δίκτυο συνεργατών σε όλη τη χώρα, συλλέγει δείγματα από πολλές περιοχές και με έναν πολύ ειδικό τρόπο. Δηλαδή, τα δείγματά μας προέρχονται από ανθρώπους που είναι πάνω από 70 ετών και έχουν και τους τέσσερις παππούδες τους από την ίδια περιοχή. Ετσι μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι έχουμε αποφύγει τις πρόσφατες μετακινήσεις των πληθυσμών που θα μπέρδευαν τα αποτελέσματά μας».

Εφαρμόζοντας μια καινούργια μεθοδολογία που ανέπτυξαν με τη συμβολή του Πέτρου Δρινέα, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Ρενσελίαρ της Νέας Υόρκης και επίσης κύριο συγγραφέα της μελέτης, οι ερευνητές ανέλυσαν τα δεδομένα κάθε ατόμου που είχε συμμετάσχει σε αυτήν προσδιορίζοντας ποιοι είναι οι κοντινότεροι γείτονές του. «Ετσι συνθέσαμε ουσιαστικά ένα μονοπάτι που μετακινούνταν από τον έναν πληθυσμό στον άλλον, έναν χάρτη» λέει η καθηγήτρια. «Είναι εντυπωσιακό, έχοντας τα δεδομένα από ολόκληρο το γονιδίωμα και μελετώντας τη γενετική δομή των πληθυσμών ουσιαστικά προκύπτουν δομές που μοιάζουν με πραγματικούς γεωγραφικούς χάρτες». Και αυτός ο χάρτης ήταν εξαιρετικά λεπτομερής. Τα «μονοπάτια» που έδειχνε οδηγούσαν τους πρώτους νεολιθικούς αποίκους της Ευρώπης από την Ανατολία στα Δωδεκάνησα και στην Κρήτη και στη συνέχεια στη Νότια Πελοπόννησο, στη Βόρεια Ελλάδα και στην υπόλοιπη Ευρώπη, ενώ ένα δεύτερο κομμάτι μεταναστεύσεων φάνηκε να γίνεται από την Κρήτη προς τη Σικελία και από εκεί στην Ιταλία και στην υπόλοιπη Ευρώπη. «Υπάρχει μια χαρακτηριστική γραμμή που ενώνει την Καππαδοκία, δηλαδή την Ανατολία, με τα Δωδεκάνησα και στη συνέχεια την Κρήτη και τη Νεάπολη Λακωνίας» αναφέρει η κυρία Πάσχου. «Η αλήθεια είναι ότι πιθανώς υπήρχαν πολλές οδοί οι οποίες χρησιμοποιούνταν ταυτόχρονα, αυτή η οδός μέσω των νησιών όμως φαίνεται να είναι η πιο σημαντική».

Εκτός από τις «ενωτικές», ο χάρτης ανέδειξε όμως επίσης και διαχωριστικές γραμμές. «Η Μεσόγειος σε κάποιες περιπτώσεις φάνηκε να ενώνει τους πληθυσμούς ενώ σε άλλες τους κάνει να απομακρύνονται» λέει η καθηγήτρια εξηγώντας ότι οι αναλύσεις έδειξαν πως δεν υπάρχει μεγάλη συσχέτιση ανάμεσα στους πληθυσμούς των ακτών της Βόρειας Αφρικής και εκείνων της Νότιας Ευρώπης. «Εκεί φαίνεται ότι η Μεσόγειος ήταν ένα εμπόδιο. Δεν φαίνεται να υπήρχαν σημαντικές ανταλλαγές γονιδίων μεταξύ τους».

Και αν η ιδέα ότι οι άνθρωποι της Νεολιθικής Εποχής έκαναν «κρουαζιέρες» στο Αιγαίο ακούγεται πολύ «προχωρημένη», τα γενετικά συμπεράσματα σχετικά με τη διά θαλάσσης έλευση των πρώτων γεωργών στην Ευρώπη υποστηρίζονται και από αρχαιολογικά ευρήματα: οψιανός από τη Μήλο, ένα χαρακτηριστικό πέτρωμα του νησιού που χρησιμοποιείτο μεταξύ άλλων για την κατασκευή εργαλείων, έχει βρεθεί στην ηπειρωτική Ελλάδα από την Παλαιολιθική Εποχή, ένδειξη ότι η ναυσιπλοΐα ήταν ήδη αρκετά ανεπτυγμένη. Επίσης σχεδόν ταυτόχρονα με τη μελέτη στο «PNAS» δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «PLoS Genetics» μια ακόμη ερευνητική εργασία που έρχεται να στηρίξει την υπόθεση της θαλάσσιας μετανάστευσης: οι ισπανοί ερευνητές που την υπογράφουν, αναλύοντας μιτοχονδριακό DNA, ανακάλυψαν ότι σκελετοί της Νεολιθικής Εποχής που βρέθηκαν στη Συρία, την «πατρίδα» της γεωργίας, έχουν μεγαλύτερη συγγένεια με τους πληθυσμούς της Κρήτης και της Κύπρου.