Πώς γίνεται σε συνέδριο αφιερωμένο σε ένα υποτιθέμενα καθαρά γυναικείο θέμα, όπως ο ιός των ανθρωπίνων θηλωμάτων (ΗPV) που είναι ο κύριος «ένοχος» για τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας, να γίνονται τόσες παρουσιάσεις που αφορούν τους… άνδρες; Και μόνο ο τίτλος της 5ης Συνόδου της Ελληνικής Εταιρείας Ερευνας και Αντιμετώπισης του Ιού των Θηλωμάτων που έλαβε χώρα το τριήμερο 14-16 Σεπτεμβρίου στη Θεσσαλονίκη ήταν ενδεικτικός: «HPV σχετιζόμενα νοσήματα σε γυναίκες και άνδρες». Σύμφωνα με τους έγκριτους ειδήμονες που συμμετείχαν στη σύνοδο, ο τίτλος αυτός περνά το μήνυμα ότι πρέπει να σταματήσουμε να θεωρούμε λανθασμένα ότι ο HPV είναι αποκλειστικώς γένους… θηλυκού.
Διότι ο «ύπουλος» ιός αποτελεί υπόθεση όλων και οι ειδικοί που ασχολούνται μαζί του έχουν πάρει άκρως στα σοβαρά την… υπόθεση να τον κατατροπώσουν. Και όπως όλα έδειξαν κατά τη διάρκεια της συνόδου, τα μηνύματα της νίκης είναι αρκετά: τα νέα σχετικά με την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια των εμβολίων για τον HPV (ας μην ξεχνούμε ότι τα εμβόλια αυτά είναι τα πρώτα προληπτικά εμβόλια ενάντια σε έναν καρκίνο, γεγονός που θεωρείται τεράστιο επιστημονικό επίτευγμα), αλλά και σχετικά με τις καινούργιες μεθόδους διάγνωσής του μαρτυρούν μεταξύ άλλων ότι τα επιστημονικά όπλα ενάντια στον ιό γίνονται όλο και πιο ισχυρά.
Το σημαντικό όμως είναι τα επιστημονικά επιτεύγματα να φθάνουν σε αυτούς που θα ωφεληθούν από αυτά – δηλαδή στον πληθυσμό. Και από αυτό το πεδίο τα μηνύματα δεν είναι τόσο αισιόδοξα για τη χώρα μας, όπου παρ’ ότι το εμβόλιο για τον HPV καλύπτεται πλήρως από τα ασφαλιστικά ταμεία, τα ποσοστά εμβολιασμών δεν ξεπερνούν το 25%-30%, όταν σε άλλες χώρες είναι υπερδιπλάσια – συγκεκριμένα στη Βρετανία φθάνουν το 75%, στη Γαλλία το 70%, στον Καναδά το 72% ενώ στην Αυστραλία ξεπερνούν το 80%. Τι έχει επιτευχθεί ως σήμερα και τι πρέπει να γίνει στο μέλλον; Απαντήσεις για αυτό το «ζήτημα (κυριολεκτικώς) ζωής» έδωσαν οι έγκριτοι συμμετέχοντες στη σύνοδο και «Το Βήμα» ήταν εκεί για να σας τις μεταφέρει.

Ο HPV φύλο δεν κοιτά…
Ο ιός ΗPV είναι αδιαμφισβήτητα μεγάλος «εχθρός» της υγείας των γυναικών – αποτελεί τον δεύτερο σε συχνότητα εμφάνισης γυναικολογικό καρκίνο παγκοσμίως έπειτα από εκείνον του μαστού, όπως ανέφερε στη Σύνοδο ο καθηγητής Μαιευτικής – Γυναικολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Ευάγγελος Παρασκευαΐδης. Σε ολόκληρο τον κόσμο εμφανίζονται περί τις 530.000 νέες περιπτώσεις καρκίνου του τραχήλου της μήτρας ετησίως για τις οποίες ο HPV είναι ο κύριος υπαίτιος ενώ περί τις 275.000 γυναίκες πεθαίνουν εξαιτίας της νόσου. Σε ό,τι αφορά συγκεκριμένα την Ευρώπη κάθε χρόνο περί τις 35.000 γυναίκες εμφανίζουν καρκίνο του τραχήλου της μήτρας και καταγράφονται γύρω στους 15.000 θανάτους εξαιτίας της (στην Ελλάδα καταγράφονται 580 νέα περιστατικά ετησίως και 240 θάνατοι). Με άλλα λόγια, σήμερα ακόμη και στην προηγμένη Ευρώπη κάθε ώρα χάνουν τη ζωή τους περίπου τρεις νέες γυναίκες από καρκίνο του τραχήλου της μήτρας, έναν καρκίνο που μπορεί στις μέρες μας να προληφθεί σχεδόν 100%!
Ο ιός των ανθρωπίνων θηλωμάτων όμως δεν έχει μόνο γυναικεία «σφραγίδα» και αυτό πρέπει να μπει στη συνείδηση του κοινού, όπως τόνισε στο «Βήμα» ο πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Ερευνας και Αντιμετώπισης του Ιού των Θηλωμάτων, καθηγητής Μαιευτικής – Γυναικολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης κ. Θεόδωρος Αγοραστός. «Οι έρευνες των τελευταίων δεκαετιών έχουν αποδείξει την άμεση αιτιολογική συσχέτιση του HPV και με καρκίνους άλλων οργάνων οι οποίοι δεν αφορούν βέβαια μόνο τις γυναίκες αλλά και τους άνδρες. Ετσι, όχι πάντα σε ποσοστό σχεδόν 100% όπως στον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας αλλά σε ποσοστά που κυμαίνονται από 30% ως 90%, η μόλυνση με τον συγκεκριμένο ιό αποτελεί κύρια αιτία εμφάνισης καρκίνου στον κόλπο, στο αιδοίο αλλά και στον πρωκτό, στο πέος, στη στοματική κοιλότητα, στις αμυγδαλές, στον φάρυγγα, στο δέρμα και πιθανόν σε άλλα πέριξ όργανα του σώματος και των δύο φύλων» ανέφερε ο καθηγητής και πρόσθεσε ότι πρόσφατες μοριακές μελέτες έχουν αποκαλύψει πως οι τύποι του HPV που προκαλούν την πλειονότητα των καρκίνων σε άλλα όργανα είναι κυρίως οι 16 και 18 – ακριβώς δηλαδή οι ογκογόνοι υψηλού κινδύνου τύποι που προκαλούν καρκίνο του τραχήλου της μήτρας και καλύπτονται από τα δύο προληπτικά εμβόλια τα οποία κυκλοφορούν και στη χώρα μας.
Μάλιστα, σύμφωνα με τον κ. Αγοραστό, τελευταία δεδομένα δείχνουν πως ο καρκίνος του πρωκτού συνδέεται με τον HPV στο 90% των περιπτώσεων, τόσο σε άνδρες όσο και σε γυναίκες. Στοιχεία που παρουσιάστηκαν στη Σύνοδο αποκάλυψαν επίσης ότι ενώ ως το 2000 ποσοστό της τάξεως του 17% των καρκίνων στις αμυγδαλές αποδιδόταν στον HPV μετά το 2000 και ως το 2007 το ποσοστό αυτό «εκτοξεύτηκε» στο 50%.
Φαίνεται λοιπόν ότι το εμβόλιο για τον ΗPV μπορεί να παίξει πολλαπλούς προστατευτικούς ρόλους. «Είναι πολύ πιθανό ο προτεινόμενος για τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας εμβολιασμός, ο οποίος προστατεύει από τους πλέον επικίνδυνους τύπους 16 και 18, να προσφέρει προστασία στα εμβολιαζόμενα άτομα και από τους υπόλοιπους καρκίνους» σημείωσε ο καθηγητής.

Η υπεροχή του HPV DNA test
Το νέο όπλο στη διαγνωστική… φαρέτρα των ειδικών ενάντια στον ΗPV είναι το HPV DNA test το οποίο διενεργείται ήδη και στη χώρα μας από διαφορετικά εργαστήρια – τόσο ιδιωτικά όσο και δημόσιων νοσοκομείων – χωρίς όμως να καλύπτεται από τα ασφαλιστικά ταμεία (το κόστος της εξέτασης αυτή τη στιγμή ξεπερνά τα 100 ευρώ). Οπως ανέφερε στο «Βήμα» στο πλαίσιο της συνόδου ο καθηγητής Μαιευτικής – Γυναικολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, διευθυντής της Β’ Μαιευτικής-Γυναικολογικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών στο Αρεταίειο Νοσοκομείο κ. Γεώργιος Κρεατσάς το σημαντικό πλεονέκτημα της «φρέσκιας» αυτής εξέτασης είναι ότι μπορεί να «δείξει» τον… ένοχο, δηλαδή τον τύπο του HPV που έχει μολύνει μια γυναίκα. «Η λήψη δείγματος για εξέταση γίνεται με τρόπο ανάλογο του τεστ Παπ και το νέο τεστ λύνει τα χέρια ειδικών αλλά και ασθενών αποκαλύπτοντας τον ακριβή τύπο του ιού».
Σύμφωνα με τον κ. Αγοραστό, το HPV DNA test είναι καλό να διεξάγεται όταν έχει ήδη διεξαχθεί τεστ Παπ το οποίο έχει δώσει αμφίβολα αποτελέσματα και είναι αναγκαίο να φανεί αν μια γυναίκα κινδυνεύει από ογκογόνο τύπο HPV. Συνιστάται επίσης όταν έχει ήδη γίνει χειρουργική θεραπεία στον τράχηλο μιας γυναίκας λόγω προκαρκινικής αλλοίωσης και χρειάζεται τακτική παρακολούθηση προκειμένου να αποφευχθεί ο κίνδυνος υποτροπής αλλά και για τον μαζικό προληπτικό πληθυσμιακό έλεγχο όλων των γυναικών, αφού φαίνεται ότι είναι αποτελεσματικότερο από το τεστ Παπ. «Ηδη απόφαση για μαζικό έλεγχο των γυναικών με HPV DNA test έχει ληφθεί στην Ολλανδία, στη Μ. Βρετανία, στο Μεξικό και στην Τουρκία. Οπως όλα δείχνουν, το τεστ Παπ μάλλον θα αντικατασταθεί μέσα στα επόμενα χρόνια από το τεστ για την ανίχνευση των ογκογόνων τύπων του ιού των ανθρωπίνων θηλωμάτων, λόγω μεγαλύτερης αποτελεσματικότητας του δεύτερου, ιδιαίτερα καθώς είναι δυνατή ταυτόχρονα και η τυποποίηση των πλέον καρκινογόνων τύπων του ιού».
Ο καθηγητής συμπλήρωσε ότι «πρόδρομα μέχρι στιγμής αποτελέσματα πολυκεντρικής μελέτης και στην Ελλάδα επιβεβαιώνουν την υπεροχή του HPV DNA test έναντι του τεστ Παπ. Μάλιστα, η δυνατή επιμήκυνση των μεσοδιαστημάτων ελέγχου με το νέο τεστ – κάθε πέντε χρόνια – υπολογίζεται ότι θα έχει ως αποτέλεσμα μακροπρόθεσμα και χαμηλότερο κόστος σε σχέση με την εφαρμογή του τεστ Παπ αλλά και μικρότερη επιβάρυνση των γυναικών». Εκτιμάται ότι ο συνδυασμός εμβολιασμού και HPV DNA test προσφέρει διπλάσια εφ’ όρου ζωής προστασία ενάντια στον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας από ό,τι το τεστ Παπ μόνο του.
Και ενώ επιστημονικώς γίνονται άλματα, οι Ελληνίδες δεν φαίνεται να κάνουν σε μεγάλο ποσοστό ούτε… βήμα προς την προστασία από τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας – σήμερα μόνο μία στις 4-5 γυναίκες στη χώρα μας, κατά κανόνα άνω των 30 ετών, κάνει τακτικά τεστ Παπ. Μια ενδιαφέρουσα προοπτική για καλύτερο πληθυσμιακό έλεγχο, σύμφωνα με όσα ακούστηκαν στη σύνοδο, είναι η διαδικασία της αυτο-λήψης (self sampling) κολπικού εκκρίματος για HPV DNA test η οποία ενδείκνυται σε χώρες με μικρό ποσοστό συμμετοχής του γυναικείου πληθυσμού στον τακτικό προληπτικό έλεγχο όπως η Ελλάδα. Στο πλαίσιο αυτό η ομάδα του κ. Αγοραστού ξεκινά μελέτη σχετικά με το self sampling προκειμένου να φανεί η αποδοχή του από τις Ελληνίδες.

Τι προσφέρουν τα εμβόλια
Ασφάλεια και αποτελεσματικότητα
Τα δύο εμβόλια που κυκλοφορούν για τον HPV, τόσο δηλαδή το τετραδύναμο που προστατεύει από τους επικίνδυνους τύπους 16 και 18 οι οποίοι προκαλούν καρκίνο του τραχήλου της μήτρας καθώς και από τους τύπους 6 και 11 που είναι υπαίτιοι για τα γενετικά κονδυλώματα, όσο και το διδύναμο που προστατεύει από τους τύπους 16 και 18, φαίνεται από όλα τα μέχρι στιγμής δεδομένα ότι είναι αποτελεσματικά και ασφαλή, υπογράμμισαν οι ειδικοί που συμμετείχαν στη σύνοδο.
Σε ό,τι αφορά την αποτελεσματικότητα, είναι χαρακτηριστικό πως, σύμφωνα με στοιχεία που παρουσίασε ο καθηγητής, διευθυντής του Τομέα Οικονομικών της Υγείας, κοσμήτωρ της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας κ. Ιωάννης Κυριόπουλος ο συνδυασμός προσυμπτωματικού ελέγχου και εμβολίου οδηγεί σε μείωση των περιπτώσεων καρκίνου ως και κατά 95%.
Στη σύνοδο επισημάνθηκε ότι η ευρεία εφαρμογή του εμβολιασμού σε ξένες χώρες όπως η Αυστραλία έχει ήδη δώσει θετικά αποτελέσματα καθώς καταγράφεται ελάττωση των προκαρκινικών αλλοιώσεων στις εμβολιασθείσες νέες γυναίκες καθώς και σχεδόν εξάλειψη των γεννητικών κονδυλωμάτων. Παράλληλα ο εμβολιασμός των κοριτσιών φαίνεται ότι αποτελεί «ασπίδα» και για τα αγόρια αφού εμφανίζεται σημαντική μείωση της συχνότητας εμφάνισης και γεννητικών κονδυλωμάτων σε μη εμβολιασμένους άνδρες, προφανώς χάρη στη σεξουαλική επαφή τους με εμβολιασμένες γυναίκες.
Πρέπει μάλιστα να σημειωθεί ότι σε έκθεση του Eυρωπαϊκού Κέντρου για τον Ελεγχο των Ασθενειών (ECDC) που δημοσιεύθηκε στις αρχές Σεπτεμβρίου και στην οποία έγινε αναφορά στη σύνοδο, αναφέρεται ότι πρόσφατη μελέτη δείχνει την αποτελεσματικότητα του διδύναμου εμβολίου ακόμη και όταν χορηγηθεί σε δύο δόσεις (και τα δύο εμβόλια που κυκλοφορούν σήμερα χορηγούνται σε σχήμα τριών δόσεων). Το γεγονός αυτό εκτιμάται ότι θα οδηγήσει σε μικρότερο κόστος αλλά και λιγότερη ταλαιπωρία για τους εμβολιαζομένους, αποτελώντας κίνητρο για… τσίμπημα.
Σχετικά με την ασφάλεια των εμβολίων, στοιχεία που παρουσιάστηκαν από τον αναπληρωτή καθηγητή Μαιευτικής-Γυναικολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κ. Ευθύμιο Δεληγεώρογλου έδειξαν ότι το εμβόλιο προκαλεί μόνο ήπιες παρενέργειες με κύρια το άλγος στην περιοχή της έγχυσης ενώ ακολουθούν το οίδημα και το ερύθημα. Ο κ. Δεληγεώρογλου ανέφερε ότι και σύμφωνα με τα δεδομένα της Υπηρεσίας Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (FDA) σοβαρές ανεπιθύμητες ενέργειες κατεγράφησαν μόνο στο 0,1% των εθελοντριών τόσο στην ομάδα του εμβολίου (στις ΗΠΑ χορηγείται κυρίως το τετραδύναμο και όχι το διδύναμο εμβόλιο) όσο και στην ομάδα του εικονικού εμβολίου και αφορούσαν κυρίως βρογχόσπασμο, γαστρεντερίτιδα, υπέρταση και κεφαλαλγία ενώ σε διάστημα συλλογής στοιχείων διάρκειας τεσσάρων ετών κατεγράφησαν 10 θάνατοι οι οποίοι δεν αποδόθηκαν τελικώς στο εμβόλιο.
Σε ό,τι αφορά το σύνδρομο Guillain-Barré, το οποίο έχει κατά καιρούς συνδεθεί με τη χορήγηση εμβολίων και αποτελεί μια σπάνια νευρολογική πάθηση με επίπτωση 1 ή 2 άτομα ανά 100.000 πληθυσμού που χαρακτηρίζεται από σταδιακή παράλυση, τα στοιχεία μαρτυρούν πως το εμβόλιο του HPV δεν συνδέεται με αυτό περισσότερο από τα υπόλοιπα εμβόλια. Στις ΗΠΑ ως τον Ιούνιο του 2011 είχαν χορηγηθεί 35 εκατομμύρια δόσεις εμβολίων για τον HPV και ο αριθμός των επιβεβαιωμένων σχετιζόμενων με τα εμβόλια θανάτων ήταν 0. Στο Ηνωμένο Βασίλειο ως τον Ιούλιο του 2010 είχαν χορηγηθεί 4,5 εκατομμύρια δόσεις του διδύναμου εμβολίου σε κορίτσια 12-18 ετών και κατεγράφησαν μόλις πέντε περιπτώσεις Guillain-Barré, καθώς και πέντε περιπτώσεις εγκεφαλίτιδας (αριθμοί αντίστοιχοι με εκείνους της ομάδας του εικονικού εμβολίου). Αλλά και στην Ελλάδα, τόνισε ο κ. Δεληγεώρογλου, σε σύνολο 160.000 εμβολιασμένων κοριτσιών τα εμβόλια απέδειξαν την ασφάλειά τους.
Σημειώνεται ότι στο κοντινό μέλλον, όπως ανέφεραν οι ειδικοί, αναμένεται να κυκλοφορήσει ένα νέο εννεαδύναμο εμβόλιο για τον HPV το οποίο βρίσκεται αυτή τη στιγμή σε τελική φάση κλινικών δοκιμών σε ανθρώπους.
Τα εμβόλια για τον ΗPV μπορεί να είναι αποτελεσματικά ακόμη και για μεγαλύτερες γυναίκες που έχασαν το «τρένο» του εμβολιασμού στην εφηβεία η οποία αποτελεί και την κύρια ηλικία σύστασης για χορήγηση. Αυτό είπε κατά την παρουσίασή του ο επίκουρος καθηγητής Μαιευτικής-Γυναικολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών κ. Γ. Αντωνάκης. Μελέτη που διεξήχθη στην Κίνα έδειξε ότι το τετραδύναμο εμβόλιο συνδέεται με υψηλή αποτελεσματικότητα και στις γυναίκες αυτές, ακόμη και αν έχουν εκτεθεί στον ιό, αφού μπορεί να τις προστατεύσει από κάποιον ογκογόνο τύπο του με τον οποίον δεν έχουν μολυνθεί. Ξεκινά μάλιστα τώρα μεγάλη μελέτη σε 5.762 γυναίκες άνω των 26 ετών από 12 χώρες προκειμένου να αποδειχθεί η αποτελεσματικότητα του διδύναμου εμβολίου σε αυτές.

Οχι ακόμη στα αγόρια
Ανοδική η πορεία του εμβολιασμού
«Το εμβόλιο σώζει ζωές, χωρίς αμφιβολία» ανέφερε μιλώντας στο «Βήμα» στο πλαίσιο της συνόδου ο καθηγητής Παιδιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Εμβολιασμών και της Παγκόσμιας Παιδιατρικής Εταιρείας Ανδρέας Κωνσταντόπουλος. Σε ό,τι αφορά τα χαμηλά ποσοστά κάλυψης του ελληνικού πληθυσμού με το εμβόλιο του HPV, ο καθηγητής δήλωσε αισιόδοξος. Οπως είπε «από το 2008 ως και το πρώτο εξάμηνο του 2009 τα ποσοστά κάλυψης στη χώρα μας ήταν στο 22% και στη συνέχεια, όταν ξέσπασε το θέμα της πανδημίας γρίπης το οποίο δημιούργησε γενικότερη επιφυλακτικότητα απέναντι στα εμβόλια, το ποσοστό κάλυψης με το εμβόλιο για τον ΗPV «καταποντίστηκε» στο 12%. Η πορεία είναι όμως πλέον ανοδική και μιλούμε για ποσοστά κάλυψης της τάξεως του 30%. Ο κόσμος δείχνει να αγκαλιάζει το εμβόλιο, το οποίο πρέπει να αγκαλιάσουν και όλοι οι υγειονομικοί».
Σχετικά με τον εμβολιασμό αγοριών για τον HPV κατά τη διάρκεια της Συνόδου ακούστηκαν επιστημονικές φωνές που έκαναν λόγο για ανάγκη ομαδικών εμβολιασμών στα σχολεία στα πρότυπα χωρών όπως η Αυστραλία η οποία αποφάσισε μαζικό εμβολιασμό και των αγοριών από την 1η Φεβρουαρίου του 2013. Πάντως στην πρόσφατη έκθεση του ECDC αναφερόταν πως σε ό,τι αφορά την κάλυψη των αγοριών με το εμβόλιο του HPV αυτή δεν φαίνεται – τουλάχιστον τώρα – να είναι οικονομικά συμφέρουσα. Με τη γραμμή αυτή φάνηκε να συμφωνεί και ο πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Εμβολιασμών μιλώντας στο «Βήμα». Οπως τόνισε «πρέπει να επιτευχθεί μεγαλύτερη κάλυψη με το εμβόλιο στα κορίτσια, της τάξεως τουλάχιστον του 50% ως 60% προτού προχωρήσουμε και στον εμβολιασμό των αγοριών».
Σε κάθε περίπτωση, είναι σημαντικό ότι σε καιρό κρίσης που, όπως επιβεβαίωσε στην ομιλία του ο κ. Κυριόπουλος, έχει ήδη οδηγήσει τη χώρα μας σε ιστορική μείωση των πόρων για την υγεία, το εμβόλιο για τον HPV, το οποίο συνδέεται με υψηλό κόστος, συνεχίζει (τουλάχιστον μέχρι στιγμής) να καλύπτεται από τα ασφαλιστικά ταμεία. Και αυτό πρέπει να το λάβουν υπόψη τους οι Ελληνίδες οι οποίες, σύμφωνα με τα λόγια του κ. Κρεατσά, οφείλουν να δώσουν σημασία στην πρόληψη του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας. «Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στην περιφέρεια όπου το κοινό και ιδίως τα έφηβα παιδιά είναι ανενημέρωτα τη στιγμή που τα στοιχεία δείχνουν ότι οι έφηβες στη χώρα μας ξεκινούν τη σεξουαλική ζωή τους ακόμη και από την ηλικία των 14 ετών. Πρέπει επίσης να καταπέσει ο μύθος σχετικά με το ότι το εμβόλιο δεν πρέπει να γίνεται αν δεν έχουν ξεκινήσει οι σεξουαλικές σχέσεις της έφηβης – το αντίθετο, από θέμα ανοσολογικής απόκρισης είναι καλύτερο να χορηγείται πριν από την έναρξη των σεξουαλικών επαφών. Και όλα αυτά για να μην καταλήξουμε σε αυτό που βλέπουμε σήμερα στο νοσοκομείο: νέες γυναίκες που έρχονται με προχωρημένο καρκίνο, αντιμετωπίζοντας καταπρόσωπο ακόμη και τον θάνατο».
Στη σύνοδο τονίστηκε ότι με συντονισμένη προσπάθεια, όχι μόνο των ειδικών αλλά και της πολιτείας, η οποία χρειάζεται να ενημερώσει καλύτερα το κοινό για το σωτήριο εμβόλιο του HPV καθώς και των ΜΜΕ που σε κάποιες περιπτώσεις δεν βοηθούν προς την κατεύθυνση του εμβολιασμού, θα ανατείλει ένα μέλλον στο οποίο ένας καρκίνος (ίσως και περισσότεροι) θα αποτελεί παρελθόν για την ανθρωπότητα χάρη στην επιστήμη!

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ