Οδεύει ο κόσμος προς την κατάρρευση;

Το βιβλίο «Limits to Growth» κυκλοφόρησε το 1972.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 μια ομάδα νεαρών επιστημόνων αποφάσισε να διερευνήσει το μέλλον μας. Τα ευρήματά τους συγκλόνισαν μια ολόκληρη γενιά και ίσως σήμερα να είναι πιο επίκαιρα από ποτέ.

Το ερώτημα στο οποίο προσπάθησε να απαντήσει η ομάδα ήταν το εξής: τι θα συνέβαινε αν ο πληθυσμός και η βιομηχανική δραστηριότητα του πλανήτη εξακολουθούσαν να αναπτύσσονται ταχέως; Θα μπορούσε η ανάπτυξη να συνεχιστεί επ’ άπειρον ή θα φθάναμε σε κάποιο όριο κάποια στιγμή; Την εποχή εκείνη ελάχιστοι πίστευαν ότι υπήρχαν όρια στην ανάπτυξη – ορισμένοι οικονομολόγοι εξακολουθούν να μην το πιστεύουν ακόμη σήμερα. Και όσοι όμως αποδέχονταν ότι σε έναν πεπερασμένο πλανήτη θα πρέπει να υπάρχουν κάποια όρια, θεωρούσαν ότι η ανάπτυξη απλώς θα σταθεροποιηθεί όταν φθάσει σε αυτά.

Οι αντιλήψεις αυτές ωστόσο βασίζονταν κατά κύριο λόγο στην εικοτολογία και στην ιδεολογία. Οι νεαροί επιστήμονες προσπάθησαν να υιοθετήσουν μια πιο σχολαστική προσέγγιση, χρησιμοποιώντας ένα μοντέλο στον ηλεκτρονικό υπολογιστή για να διερευνήσουν τα πιθανά σενάρια του μέλλοντος. Το σοκαριστικό ήταν ότι οι προσομοιώσεις που έκαναν όχι μόνο δεν διαπίστωναν ότι η ανάπτυξη θα συνεχιζόταν επ’ άπειρον ή έστω ότι θα έμενε σταθερή αλλά επιπλέον έδειχναν ότι κατά πάσα πιθανότητα η ραγδαία άνοδος θα ακολουθούνταν από άτακτη πτώση: μια απότομη μείωση της βιομηχανικής παραγωγής, της παραγωγής τροφίμων και του πληθυσμού. Με άλλα λόγια μια κατάρρευση του παγκόσμιου πολιτισμού.

Τα εκρηκτικά αυτά συμπεράσματα δημοσιεύθηκαν το 1972 σε ένα βιβλίο υπό τον τίτλο «The Limits of Growth». Το βιβλίο έγινε αμέσως μπεστ σέλερ και προκάλεσε τεράστιες αντιδράσεις οι οποίες επισκίασαν και διαστρέβλωσαν αυτά που στην πραγματικότητα έλεγε. Για παράδειγμα, θεωρείται ευρέως ότι το «Limits» προέβλεπε κατάρρευση ως το 2000, ωστόσο δεν ισχυριζόταν πουθενά κάτι τέτοιο. Τι έλεγε λοιπόν στα αλήθεια; Και, 40 χρόνια μετά, ποια σχέση έχουν οι προβολές του με τη σημερινή πραγματικότητα;

Το πρώτο που θα μπορούσατε να ρωτήσετε είναι γιατί να εξετάσουμε ένα μοντέλο το οποίο αναπτύχθηκε σε μια εποχή που οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές ήταν μεγαλύτεροι από το ψυγείο σας αλλά λιγότερο ισχυροί από το κινητό σας. Στο κάτω κάτω σήμερα δεν θα πρέπει να υπάρχουν πιο εξελιγμένα μοντέλα; Και όμως, από πολλές απόψεις, ακόμη δεν έχουν γίνει σημαντικές βελτιώσεις στο World3, το σχετικά απλό μοντέλο στο οποίο βασίστηκε το «Limits». «Αν σκεφθείτε την αλλαγή τόσο στις επιστημονικές όσο και στις υπολογιστικές δυνατότητες από το 1972 είναι απίστευτο το ότι έχουν γίνει τόσο πολύ λίγες προσπάθειες βελτίωσης αυτής της δουλειάς» λέει ο Γιανίρ Μπεν-Γιαμ, επικεφαλής του Ινστιτούτου Σύνθετων Συστημάτων της Νέας Αγγλίας στο Κέιμπριτζ της Μασαχουσέτης.

Αυτό σε έναν βαθμό οφείλεται στη θύελλα των αντιδράσεων που προκάλεσε το βιβλίο. «Εξαιτίας τους κόπηκε η όρεξη των ερευνητών για παγκόσμια μοντέλα» λέει ο Ρόμπερτ Χόφμαν της WhatIf Technologies του Καναδά, η οποία αναπτύσσει μοντέλα σχετικά με τους πόρους για εταιρείες και κυβερνήσεις κρατών. «Σήμερα, με την πετρελαϊκή κορύφωση, την κλιματική αλλαγή και την αποτυχία των συμβατικών οικονομικών, το ενδιαφέρον έχει ανανεωθεί». Αρκετοί ερευνητές άλλωστε θεωρούν ότι το World3 εξακολουθεί να αποτελεί το καλύτερο μοντέλο που διαθέτουμε σήμερα. Οι ομάδες του κ. Χόφμαν και του κ. Μπεν-Γιαμ προσπαθούν τώρα να βρουν καλύτερες εκδοχές.

Το World3 αναπτύχθηκε στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ). Η ομάδα πήρε όλα τα γνωστά στοιχεία σχετικά με τον παγκόσμιο πληθυσμό, τη βιομηχανία και τους πόρους που υπήρχαν από το 1900 ως το 1972 και τα χρησιμοποίησε για να αναπτύξει ένα σύνολο εξισώσεων που περιέγραφαν πώς οι παράμετροι αυτές επηρέαζαν η μια την άλλη. Βασιζόμενο σε διάφορες προσαρμόσιμες υποθέσεις, όπως η ποσότητα των μη ανανεώσιμων πόρων, το μοντέλο πρόβαλλε αυτό που θα μπορούσε να συμβεί τον επόμενο αιώνα.

Σαν μια μπάλα που εκτοξεύεται

Η ομάδα παρομοιάζει τη δουλειά της με τη διερεύνηση του τι συμβαίνει όταν κάποιος πετάει μια μπάλα προς τα πάνω. Το World3 είχε ως στόχο να αποκαλύψει τη γενική συμπεριφορά – δηλαδή το ότι η μπάλα θα πάει προς τα πάνω αλλά μετά θα αρχίσει να πέφτει – και όχι να κάνει ακριβείς προβλέψεις, όπως το πόσο ψηλά θα φθάσει η μπάλα ή το πού και πότε θα πέσει. «Κανένα από αυτά τα αποτελέσματα του υπολογιστή δεν αποτελεί πρόβλεψη» προειδοποιούσε επανειλημμένως το βιβλίο.

Υποθέτοντας ότι τα πράγματα θα συνεχίζονταν με τον ίδιο τρόπο το World3 προέβλεπε ότι ο πληθυσμός και η βιομηχανία θα αυξάνονταν αρχικά με γεωμετρική πρόοδο. Σε κάποια στιγμή ωστόσο η ανάπτυξη θα άρχιζε να επιβραδύνεται και σύντομα θα σταματούσε εντελώς καθώς οι πόροι θα σπάνιζαν, η ρύπανση θα εκτοξευόταν στα ύψη και τα τρόφιμα θα περιορίζονταν. «Το “Limits” έλεγε ότι το ανθρώπινο οικολογικό αποτύπωμα δεν μπορεί να συνεχίσει να αυξάνεται επ’ αόριστον επειδή ο πλανήτης Γη είναι φυσικά περιορισμένος» λέει ο Γιόργκεν Ράντερς της Νορβηγικής Σχολής Μάνατζμεντ στο Οσλο, ένας από τους συγγραφείς του βιβλίου.

Επιπλέον, αντί να σταθεροποιούνται στα ανώτατα επίπεδα ή να ταλαντεύονται γύρω από αυτά, σε όλες σχεδόν τις προβολές ο πληθυσμός και η βιομηχανία περνούν σε απότομη πτώση από τη στιγμή που θα φθάσουν στην κορύφωσή τους. «Αν οι παρούσες τάσεις στον παγκόσμιο πληθυσμό, την εκβιομηχάνιση, τη ρύπανση, την παραγωγή τροφίμων και την εξάντληση των πόρων συνεχιστούν αμετάβλητες, θα φθάσουμε τα όρια της ανάπτυξης σε αυτόν τον πλανήτη μέσα στα επόμενα 100 χρόνια. Το πιθανότερο αποτέλεσμα θα είναι μια ξαφνική και μάλλον ανεξέλεγκτη πτώση τόσο στον πληθυσμό όσο και στο δυναμικό της βιομηχανίας» προειδοποιούσε το βιβλίο.

Καταστρεπτικές καθυστερήσεις

Αυτό ήταν απρόσμενο και σοκαριστικό. Γιατί η παγκόσμια οικονομία να καταρρεύσει αντί να σταθεροποιηθεί; Στο World3 αυτό συνέβαινε εξαιτίας των πολύπλοκων αναδράσεων ανάμεσα στα διάφορα παγκόσμια υποσυστήματα όπως η βιομηχανία, η υγεία και η γεωργία. Περισσότερη βιομηχανική παραγωγή σήμαινε περισσότερα χρήματα για δαπάνες στη γεωργία και την υγειονομική περίθαλψη, αλλά επίσης και περισσότερη ρύπανση, η οποία θα έβλαπτε την υγεία και την παραγωγή τροφίμων. Επίσης, το πιο σημαντικό, όπως λέει ο κ. Ράντερς, στον πραγματικό κόσμο υπάρχουν καθυστερήσεις ώσπου τα όρια να γίνουν κατανοητά, οι θεσμοί να αναλάβουν δράση ή τα μέτρα θεραπείας να αποδώσουν. Αυτές οι καθυστερημένες αντιδράσεις συμπεριλήφθηκαν στο πρόγραμμα του World3. Το μοντέλο κατέρρευσε επειδή οι υποθετικοί άνθρωποί του δεν ανταποκρίθηκαν στα συσσωρευόμενα προβλήματα προτού τα βασικά συστήματα υποστήριξης, όπως η καλλιεργήσιμη γη και τα οικοσυστήματα, υποστούν βλάβη.

Αντίθετα, συνέχισαν να καταναλώνουν και να ρυπαίνουν πέρα από τον βαθμό που ο κόσμος του μοντέλου μπορούσε να υποστηρίξει. Το αποτέλεσμα ήταν αυτό που οι οικονομολόγοι αποκαλούν φούσκα και το «Limits» αποκαλούσε υπέρβαση των ορίων. Οι επιπτώσεις αυτών των καθυστερήσεων στην αντίδραση ήταν «το θεμελιώδες επιστημονικό μήνυμα» της μελέτης, λέει ο κ. Ράντερς. Οι επικριτές, αλλά ακόμη και οι υπέρμαχοι της μελέτης, προσθέτει, δεν έπιασαν αυτό το μήνυμα.

Πώς θα αποφύγουμε την καταστροφή;

Το άλλο μήνυμα που χάθηκε ήταν ότι το «Limits» μιλούσε για το πώς η καταστροφή μπορούσε να αποφευχθεί. Δεν έλεγε ότι η ανθρωπότητα ήταν καταδικασμένη. Στις προσομοιώσεις όπου η ανάπτυξη του πληθυσμού και η βιομηχανία περιορίζονταν, η ανάπτυξη πράγματι έμενε στάσιμη αντί να καταρρεύσει – στο λεγόμενο σενάριο της σταθεροποίησης.

Λίγοι ωστόσο το είδαν έτσι. Αντίθετα το βιβλίο δέχθηκε επιθέσεις από όλες τις πλευρές. Οι δριμύτερες έγιναν από τους οικονομολόγους οι οποίοι υποστήριξαν ότι υποτίμησε τη δύναμη των τεχνολογικών «θεραπειών» που οι άνθρωποι οπωσδήποτε θα επινοούσαν. Καθώς οι πόροι θα μειώνονταν, για παράδειγμα, θα ανακαλύπταμε άλλους ή θα αναπτύσσαμε εναλλακτικές.

Ωστόσο η ομάδα είχε εξετάσει και αυτό το ενδεχόμενο. Σε κάποιες προβολές είχαν δώσει στο World3 απεριόριστη, μη ρυπογόνο πυρηνική ενέργεια διπλασιάζοντας παράλληλα τα αποθέματα των οικονομικά εκμεταλλεύσιμων μη ανανεώσιμων πόρων. Και πάλι, ο πληθυσμός κατέρρευσε όταν η βιομηχανική ρύπανση εκτοξεύθηκε στα ύψη. Στη συνέχεια πρόσθεσαν επίσης μείωση της ρύπανσης κατά τέσσερις φορές: εδώ η κατάρρευση επήλθε όταν δεν υπήρχε πλέον καλλιεργήσιμη γη.

Σε αυτό το σενάριο η βελτίωση της απόδοσης των καλλιεργειών και του ελέγχου των γεννήσεων βοηθούσε. Υστερα όμως «χτυπούσε» η διάβρωση του εδάφους και η ρύπανση που προκαλούσε η συνεχόμενη άνοδος της βιομηχανίας. Ο,τι και αν έκαναν οι ερευνητές για να εξασφαλίσουν την επάρκεια των πόρων ή να μειώσουν τη ρύπανση, η γεωμετρικά αυξανόμενη ανάπτυξη απλώς παρατεινόταν ώσπου τελικά εξουδετέρωνε τα μέτρα θεραπείας. Μόνον όταν η αύξηση του πληθυσμού και της βιομηχανίας περιορίζονταν και όλα τα τεχνολογικά μέτρα θεραπείας εφαρμόζονταν το σύστημα σταθεροποιούνταν σε μια σχετική ευημερία.

Το σημαντικό είναι ότι η υπέρβαση των ορίων και η κατάρρευση επέρχονταν αργά ή γρήγορα στο World3 ακόμη και όταν υιοθετούνταν οι πιο αισιόδοξες υποθέσεις – σχετικά π.χ. με τα πετρελαϊκά αποθέματα. «Η γενική συμπεριφορά της υπέρβασης των ορίων παραμένει η ίδια ακόμη και όταν γίνονται μεγάλες αλλαγές σε πολλές παραμέτρους» λέει ο Γκράχαμ Τέρνερ του Εργαστηρίου Επιστημών των Οικοσυστημάτων CSIRO στο Κρέις της Αυστραλίας.

Σύγχυση και παραπληροφόρηση

Αυτό δεν έπεισε εκείνους οι οποίοι πίστευαν ότι η τεχνολογία μπορούσε να διορθώσει όλα τα προβλήματα. Με την τόσο έντονη κριτική που ασκήθηκε, επικράτησε η ιδέα ότι το «Limits» καταρρίφθηκε επιστημονικά. Κάτι τέτοιο όμως δεν συνέβη ποτέ. Και σε αυτό δεν ευθύνεται μόνο η σύγχυση. «Η παρανόηση ενισχύθηκε από μια εκστρατεία των μέσων ενημέρωσης παρόμοια με αυτή που καταφέρεται σήμερα εναντίον της Κλιματολογίας» λέει ο Ούγκο Μπάρντι του Πανεπιστημίου της Φλωρεντίας, συγγραφέας ενός βιβλίου που κυκλοφόρησε πρόσφατα σχετικά με το «Limits».

Ενας από τους πλέον διαδεδομένους μύθους είναι ότι το «Limits» προέβλεψε την κατάρρευση ως το 2000. Ωστόσο δεν έκανε κάτι τέτοιο. Οταν ο Μάθιου Σίμονς, κορυφαίος τραπεζίτης της πετρελαϊκής βιομηχανίας, διάβασε τελικά το βιβλίο στη δεκαετία του 1990 διαπίστωσε με έκπληξη ότι καμία από τις λανθασμένες προβλέψεις που είχε ακούσει δεν υπήρχε σε αυτό. Αντιθέτως είδε ότι η αύξηση του πληθυσμού και της ενέργειας σε γενικές γραμμές συνέπιπταν με τη μέση προβολή των ερευνητών. Αλλες πρόσφατες επανεκτιμήσεις κατέληξαν σε ανάλογα συμπεράσματα. Το 2008, για παράδειγμα, ο κ. Τέρνερ έκανε μια λεπτομερή στατιστική ανάλυση της πραγματικής ανάπτυξης με τα σενάρια του «Limits». Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ως τώρα η πραγματικότητα ταιριάζει πολύ με τη μέση προβολή του World3.

Πού ακριβώς βρισκόμαστε;

Σημαίνει αυτό ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τη βιομηχανική κατάρρευση και τον γενικό όλεθρο; Οχι απαραίτητα. Μια ματιά στις καμπύλες του κ. Τέρνερ δείχνει ότι ακόμη δεν έχουμε φθάσει στο στάδιο όπου η μέση προβολή προβλέπει κάτι τέτοιο – αργότερα αυτόν τον αιώνα.

Στο μοντέλο η υπέρβαση του ορίου και η κατάρρευση έπονται της γεωμετρικά αυξανόμενης ανάπτυξης. Η γεωμετρική ανάπτυξη αρχίζει μοιάζοντας ακριβώς με τη γραμμική ανάπτυξη, λέει ο κ. Μπαρ-Γιαμ: μόνο αργότερα η καμπύλη της γεωμετρικής προόδου αρχίζει να ανεβαίνει στον ουρανό. Υστερα από μόνο 40 χρόνια δεν μπορούμε ακόμη να πούμε αν η ανάπτυξη είναι γραμμική ή γεωμετρική.Ηδη, όπως λέει ο ερευνητής, γνωρίζουμε ότι το μέλλον θα είναι διαφορετικό υπό μια παράμετρο, αυτή της αύξησης του πληθυσμού, καθώς ο πραγματικός ρυθμός των γεννήσεων μειώθηκε σε μεγαλύτερο βαθμό από εκείνον που προέβλεπαν οι εκτιμήσεις την εποχή που έγινε το μοντέλο. Ωστόσο η ομάδα του «Limits» επανέλαβε το 2005 μια μελέτη με το World3 στην οποία συμπεριέλαβε τα νέα δεδομένα στη μείωση των γεννήσεων. Εκτός από το σενάριο της σταθεροποίησης, το μοντέλο και πάλι κατέρρεε.

«Σημαίνει η αντιστοιχία με την πραγματικότητα ότι το μοντέλο μας ευσταθεί; Φυσικά όχι» έγραψαν οι επιστήμονες. «Δείχνει όμως ότι τα συμπεράσματά μας εξακολουθούν σήμερα να χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής».

Και έτσι είναι. Σαράντα χρόνια μετά τη δημοσίευσή του ακόμη δεν είναι ξεκάθαρο αν το «Limits» είχε δίκιο, δεν έχει όμως αποδειχθεί και ότι έκανε λάθος. Αντί να δηλώνουμε ότι είμαστε καταδικασμένοι ή να διακηρύσσουμε ότι η τεχνολογία θα μας σώσει θα πρέπει να διερευνήσουμε και να κατανοήσουμε περισσότερο το μέλλον. Επίσης πρέπει να εφαρμόσουμε αυτή την κατανόηση. Το σημαντικότερο μήνυμα του «Limits» ήταν ότι όσο περισσότερο αγνοούμε τα προβλήματα που προκαλεί η ανάπτυξη τόσο δυσκολότερο θα είναι να τα ξεπεράσουμε.