Πού βρίσκονται τα γονίδια μέσα στο σώμα μας; Αυτή την απροσδόκητη, όπως αποδείχθηκε, ερώτηση έκανε η Aντζελα Λάνι, ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο του Μέριλαντ, σε Αμερικανούς διαφόρων ηλικιών και μόρφωσης. Και οι απαντήσεις ήταν χαρακτηριστικές της σύγχυσης που μπορεί να υπάρχει σε ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού για κάτι τόσο γνωστό. Το ένα τέταρτο περίπου όσων απήντησαν τα τοποθέτησε στον… εγκέφαλο.

Λιγότεροι πιστεύουν ότι βρίσκονται στο αίμα, ενώ ψήφους πήραν η καρδιά, τα οστά, το λεμφικό σύστημα και τα γεννητικά όργανα. Το ένα τρίτο πάντως κατάφερε να τα τοποθετήσει σωστά, απαντώντας ότι βρίσκονται παντού στο σώμα μας, δηλαδή σε κάθε κύτταρο. Τα κύτταρά μας μπορούμε να τα παρομοιάσουμε με τα δωμάτια ενός τεράστιου ξενοδοχείου, κάπου 100 τρισεκατομμύρια θα έπρεπε να είναι αυτά τα δωμάτια, και μάλιστα αν τα επισκεπτόταν κάποιος θα έβλεπε ότι δεν είναι όλα ίδια, δεν έχουν δηλαδή το ίδιο εμβαδόν, την ίδια επίπλωση και διαρρύθμιση. Στην ερώτηση με ποια σχέδια έγιναν όλα αυτά τα δωμάτια και οι διαρρυθμίσεις η απάντηση είναι ότι έγιναν με βάση τις οδηγίες που βρίσκονται συνοπτικά διατυπωμένες (μια άλλη λέξη που χρησιμοποιείται πολύ είναι «κωδικοποιημένες») στο DNA. Ενα μόριο που περιέχεται σχεδόν σε κάθε κύτταρο του οργανισμού μας (σε λίγα κύτταρα, όπως αυτά των ερυθρών αιμοσφαιρίων, δεν βρίσκουμε DNA). Είναι η «ουσία» που κανονίζει την κληρονομικότητά μας και δεν κάνει κακό να φανταζόμαστε αυτό το διάσημο πια μόριο και σαν ένα κολιέ με δύο σειρές χάντρες. Το αποτελούν χάντρες, αν θελήσουμε να το πούμε έτσι παραστατικά, σε τέσσερα μόνο διαφορετικά χρώματα και υπάρχουν επάνω σε αυτές ένα από τα σύμβολα A, T, G και C. Τις χάντρες αυτές, που δεν είναι τίποτε άλλο από κάποια μόρια με συγκεκριμένη δομή, τις ονομάζουμε βάσεις. Το ανθρώπινο DNA είναι πακεταρισμένο σε 23 χωριστά μεταξύ τους συγκροτήματα που τα ονομάζουμε χρωμοσώματα και βρίσκονται στον πυρήνα του κυττάρου (υπάρχει και το μιτοχονδριακό που δεν είναι στον πυρήνα). Αν, όπως λέγεται, οι βάσεις είναι τα τέσσερα μοναδικά γράμματα ενός αλφαβήτου που όταν συνδυαστούν και διαβαστούν σωστά καθορίζουν την κληρονομικότητα (μάτια, μαλλιά, συκώτι κτλ.) το κάθε χρωμόσωμα είναι και ένα βιβλίο στη βιβλιοθήκη τη σχετική με την κληρονομικότητα, ενώ ο πυρήνας είναι το ράφι, στο εσωτερικό του κυττάρου, όπου είναι ακουμπισμένα τα βιβλία.

Στην καθημερινή μας ζωή όλο και πιο συχνά συναντούμε έννοιες σχετικές με τη Βιολογία και μερικές φορές αυτό μπορεί να συμβεί και με πιεστικό τρόπο. Οπως γίνεται για θέματα που έχουν σχέση με τη διατροφή μας. Αν, για παράδειγμα, θα πρέπει να καταναλώνουμε προϊόντα από γενετικώς τροποποιημένες πρώτες ύλες, ή τώρα τελευταία με τη συζήτηση για το πόσο αξιόπιστο είναι το γενετικό αποτύπωμα που χρησιμοποιεί η Αστυνομία σε συγκεκριμένες περιπτώσεις για την απόδειξη της ενοχής κάποιου ενώπιον του δικαστηρίου. Μην ξεχνούμε ότι και στην περίπτωση του αξιότιμου Στρος-Καν έγινε λόγος για την ταυτοποίηση γενετικού υλικού.

Το σύντομο αυτό καλοκαίρι, καθώς λίγες εβδομάδες έχουν μείνει προτού ξαναρχίσει η καθημερινή ένταση να ανεβαίνει, αποφάσισα να στρωθώ να μάθω πράγματα που μου διαφεύγουν σχετικά με τη Βιολογία αλλά θα ήμουν ευτυχής αν τα ήξερα. Ρώτησα, έμαθα, γιατί εδώ στο «ΒΗΜΑScience» υπάρχουν συνεργάτες που διαθέτουν ακόμη και διδακτορικά γύρω από τη Βιολογία και ασχολούνται καθημερινά με τις εξελίξεις στο πεδίο αυτό, και κατέληξα, με δική μου ευθύνη, σε κάποια βιβλία. Είναι αλήθεια ότι δεν διαβάζονται όλα δίπλα στο κύμα, αλλά κι εγώ δεν έχω σκοπό να περάσω όλον τον καιρό μου εκεί. Αρχίζοντας όμως το διάβασμα κόλλησα κυριολεκτικά. Γιατί δεν πρόκειται μόνο για βιβλία με ονομασίες και χημικούς τύπους, αλλά και για βιβλία με απόψεις γύρω από την ταξινόμηση των ειδών, τη φιλοσοφία της Βιολογίας και τη σχέση της με την Πληροφορική.


Βιολογία κυττάρου

Μαργαρίτης, Γαλανόπουλος, Κεραμάρης,

Μαρίνος, Παπασιδέρη, Στραβοπόδης,

Τρουγκάκος

Εκδόσεις Λίτσας, σελ. 990, τιμή 185 ευρώ

Από τον αριθμό σελίδων και τον αριθμό των συγγραφέων καταλαβαίνει εύκολα ο καθένας ότι είναι το βιβλίο αναφοράς στην περιπέτεια όπου μπορεί να έχεις αποφασίσει να μπεις σε σχέση με τη Βιολογία. Δεν διαβάζεται ολόκληρο όχι σε ένα αλλά ούτε σε περισσότερα καλοκαίρια. Είναι όμως πολύ αξιόπιστο και μπορείς να ανατρέχεις σε αυτό συνέχεια. Είναι καλογραμμένο και, αντίθετα από άλλα βιβλία, ξενόγλωσσα, του ίδιου διαμετρήματος που έχω υπόψη μου και προσπάθησα να διαβάσω (π.χ. «Genes»), δεν βαθαίνει από την αρχή και απότομα. Το πρώτο κεφάλαιο, για την προέλευση και εξέλιξη των οργανισμών, καταλαμβάνει 75 σελίδες και διαβάζεται σχετικά άνετα (αν δεν έπεφταν και έννοιες όπως «πολυπεπτίδια», που δεν έχουν εξηγηθεί από πριν, θα ήταν όλα τέλεια). Υπάρχουν συνολικά 17 κεφάλαια και, όπως αναγράφεται στον πρόλογο, η ύλη που έχει συγκεντρωθεί δομήθηκε ύστερα από 27 χρόνια συγκέντρωσης του υλικού από τον βασικό συγγραφέα του βιβλίου Λ. Μαργαρίτη. Μαζί με το βιβλίο ο αναγνώστης παίρνει και τα γνωστά ειδικά γυαλιά που του επιτρέπουν να βλέπει εικόνες σε τρεις διαστάσεις. Είναι μια παραγωγή από έλληνες επιστήμονες για Ελληνες.

Ernst Mayr

Αυτή είναι η Βιολογία

Εκδόσεις Κάτοπτρο, σελ. 350, τιμή 31,80 ευρώ

Ο συγγραφέας είναι από τις φυσιογνωμίες που όταν αρχίσεις να ασχολείσαι με τη Βιολογία θα πέφτεις συνέχεια επάνω του. Τον έχουν αποκαλέσει και «Δαρβίνο του 20ού αιώνα», αλλά σήμερα πλέον, όπως θα δούμε στο επόμενο βιβλίο, υπάρχουν και άλλοι επιστήμονες που αμφισβητούν κάποιες από τις απόψεις του. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι το βιβλίο «Αυτή είναι η Βιολογία» είναι πλέον ξεπερασμένο. Κάθε άλλο, αν μάλιστα αρχίσεις να διαβάζεις από τη σελίδα 77, στο κεφάλαιο «Πώς εξηγεί η Βιολογία τον έμβιο κόσμο», που σε ξεκινάει με την ερώτηση «Από πού προέρχεται το είδος Homo Sapiens;», αν βέβαια σε ενδιαφέρουν τέτοια θέματα, σε πιάνει αιχμάλωτο. Φθάνοντας στη σελίδα 99, όπου γίνεται συζήτηση για τον πυρήνα του κυττάρου και μετά για τα χρωμοσώματα, συνδέεσαι και με θέματα που έχεις δει στο μεγάλο βιβλίο της Βιολογίας και καταλαβαίνεις ότι είναι χρήσιμο να διαβάζεις παράλληλα και βιβλία σαν του Mayr. Στη σελίδα 246, φθάνοντας στο κεφάλαιο «Η θέση του ανθρώπου στην εξέλιξη», το ενδιαφέρον κορυφώνεται, ενώ το όλο έργο τελειώνει με σκέψεις γύρω από το ερώτημα «Μπορεί η εξέλιξη να εξηγήσει την ηθική;».


Henri Atlan

Το τέλος της παντοκρατορίας των γονιδίων;

Εκδόσεις Leader Books, σελ 120, τιμή 9,80 ευρώ

Ο Henri Atlan, γιατρός, βιολόγος και βιοφυσικός, που έχει επισκεφθεί και την Ελλάδα, το 2003 νομίζω, ξεκινά το βιβλίο αυτό με ένα άρθρο του Ernst Mayr δημοσιευμένο το 1961 στο περιοδικό «Science» («Cause and Effect in Biology») που θεωρήθηκε κομβικό. Οι δύο άξονες του άρθρου έχουν να κάνουν με την ερμηνεία των βιολογικών φαινομένων ανάγοντάς τα σε καθαρά επίπεδο (φυσικο)χημικών αντιδράσεων και σχετικά με την Εξελικτική Βιολογία που δεν ενδιαφέρεται για το πώς λειτουργούν τα έμβια όντα αλλά γιατί είναι αυτά που είναι. Ο Atlan λοιπόν στην Εμβρυολογία πιστεύει ότι πρέπει να λάβουμε υπόψη μας και τις θεωρίες του Χάους, ενώ εισάγει και την έννοια της επιγενετικής κληρονομικότητας, όπου μας λέει ότι κατά την κυτταρική διαίρεση μεταβιβάζεται όχι μόνον η δομή των γονιδίων αλλά και η ενεργειακή τους κατάσταση. Το βιβλίο κλείνει με μια πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη του συγγραφέα.


Lynn Margulis

Ο συμβιωτικός πλανήτης

Εκδόσεις Κάτοπτρο, σελ. 204, τιμή 19,26 ευρώ

H Lynn Margulis έχει γράψει αυτό το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο για να υποστηρίξει ότι η συμβίωση, δηλαδή το σύνολο των οργανισμών από διαφορετικά είδη, που ζουν σε φυσική επαφή μεταξύ τους, έπαιξε βασικό ρόλο σε εξελικτικές καινοτομίες εμφανιζόμενες κατά καιρούς επάνω στον πλανήτη. Τα κύτταρα, για παράδειγμα, εξελίχθηκαν ως «συντροφιές» διαφόρων ειδών βακτηρίων, το σεξ εμφανίστηκε όταν απέτυχαν οι προσπάθειες για κανιβαλισμό, η στεριά πρασίνισε όταν συμβίωσαν φύκη και μύκητες. Στη σελίδα 01 δηλώνει ότι συμφωνεί σε κάποια πράγματα με τον Mayr, και κυρίως στο ότι οι οργανισμοί πρέπει να κατατάσσονται με βάση τη συνολική τους Βιολογία. Το κεφάλαιο σχετικά με το σεξ είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον και γενικά είναι το βιβλίο που με αυτό ίσως θα έπρεπε να αρχίσει κάποιος λίγο δύσπιστος ως προς το αν αξίζει να περνάς το καλοκαίρι σου με ένα βιβλίο Βιολογίας στο χέρι…