Αν μη τι άλλο, το τελευταίο διάστημα το λεξιλόγιο του μέσου Ελληνα εμπλουτίστηκε με λέξεις και όρους που σε άλλες εποχές δεν θα είχε καν ακούσει. Τώρα πλέον στο σπίτι, στη δουλειά (για όποιον έχει ακόμη δουλειά), στην πλατεία, στην καφετέρια ή στην ταβέρνα των διακοπών (για όποιον κατάφερε να πάει διακοπές), οι συζητήσεις περιστρέφονται γύρω από το μνημόνιο, το Μεσοπρόθεσμο, τους οίκους αξιολόγησης, την υποβάθμιση σε κατηγορία junk, την επιλεκτική χρεοκοπία, την αναδιάρθρωση του χρέους. Δεν εμπλουτίστηκε όμως μόνο το λεξιλόγιο του μέσου Ελληνα αλλά και η ζωή του με καθημερινό φόβο, άγχος, στρες τα οποία προσπαθούν να κάνουν σταδιακά την ψυχική και τη σωματική υγεία του να «χρεοκοπήσουν». Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα το φορτίο είναι τόσο βαρύ ώστε να οδηγεί στην αυτοκτονία, όπως έδειξε μια νέα, μεγάλη ευρωπαϊκή μελέτη, σύμφωνα με την οποία η χώρα μας εμφανίζει το τελευταίο διάστημα τη μεγαλύτερη αύξηση σε ποσοστά αυτοκτονιών ανάμεσα σε 10 ευρωπαϊκές χώρες – μια αύξηση που φαίνεται να είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την οικονομική πραγματικότητα. Και μπορεί η καθημερινότητά μας να… υποβαθμίζεται συστηματικά στην κατηγορία junk, ωστόσο οι ειδικοί με τους οποίους ήλθε σε επαφή «Το Βήμα» τονίζουν ότι μπορεί να υπάρξει ψυχική «αναβάθμιση» εις πείσμα της οικονομικής κρίσης.

Ζούμε μια κρίση «ψυχικής υγείας»

«Η οικονομική κρίση είναι ουσιαστικά μια ανθρώπινη κρίση, μια κρίση ψυχικής υγείας. Και αν οι ιθύνοντες κάθε χώρας επιθυμούν αυτή να ορθοποδήσει οφείλουν να φροντίσουν να είναι υγιής σωματικά και ψυχικά ο λαός της». Τα λόγια αυτά προς «Το Βήμα» του δρος Ντέιβιντ Στάκλερ, λέκτορα Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κέιμπριτζ και κύριου ερευνητή της ευρωπαϊκής μελέτης που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «The Lancet» στις 9 Ιουλίου, αποτυπώνουν με τον πιο εύγλωττο τρόπο τον αντίκτυπο της οικονομικής κρίσης στον πληθυσμό.

Στη μελέτη, στην οποία συμμετείχαν βρετανοί, αμερικανοί και βέλγοι ερευνητές, αναλύθηκαν στοιχεία του Παγκοσμίου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) και της Eurostat που αφορούσαν τις αυτοκτονίες και την οικονομική κατάσταση σε 10 ευρωπαϊκές χώρες (Αυστρία, Φινλανδία, Ελλάδα, Ιρλανδία, Ολλανδία, Βρετανία, Τσεχία, Ουγγαρία, Λιθουανία, Ρουμανία). Η χώρα μας ανακηρύχθηκε «πρωταθλήτρια» σε ό,τι αφορά την αύξηση των αυτοκτονιών μεταξύ του 2007 και του 2009 με 17%, ενώ ακολουθούσε μια άλλη «λαβωμένη» από την κρίση χώρα, η Ιρλανδία, με ποσοστό 13%. Τρίτη η Βρετανία συμπλήρωνε το «βάθρο» της έκρηξης των αυτοκτονιών με ποσοστό 10%. Φανταστείτε μάλιστα ότι η ανάλυση δεν κάλυπτε τα έτη 2010 και 2011, οπότε και οι Eλληνες βίωσαν στο «πετσί» τους την προσφυγή στον μηχανισμό στήριξης η οποία έκανε τη ζωή τους δυσκολότερη. Η μόνη χώρα με μείωση των αυτοκτονιών φάνηκε να είναι η Αυστρία (μείωση κατά 5% μεταξύ 2007 και 2009), γεγονός που, σύμφωνα με τους ερευνητές, εξηγείται από το ότι δεν την ακούμπησε ιδιαιτέρως η χρηματοπιστωτική κρίση.

«Θύμα» η παραγωγική ηλικία

Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι η μεγαλύτερη αύξηση στα ποσοστά αυτοκτονιών αφορούσε άτομα κάτω των 65 ετών, άτομα παραγωγικής ηλικίας. «Τα στοιχεία μάς κάνουν να καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι υπάρχει ευθεία σύνδεση μεταξύ της οικονομικής κρίσης και της αύξησης των ποσοστών αυτοκτονιών σε ευρωπαϊκές χώρες. Και η υπόθεσή μας αυτή ενισχύεται από πλήθος προηγούμενων ερευνητικών δεδομένων. Εχει φανεί ότι η απώλεια της εργασίας, η οικονομική ανασφάλεια και η αδυναμία πληρωμής των χρεών οδηγούν σε αύξηση των ποσοστών κατάθλιψης και άλλων ψυχικών νόσων. Πρέπει μάλιστα να σημειωθεί ότι μελέτες δείχνουν πως ακόμη και ο φόβος απώλειας της εργασίας μπορεί να είναι εξίσου επιβαρυντικός για την ψυχική υγεία με το να μείνει κάποιος άνεργος» αναφέρει ο δρ Στάκλερ.

Η Ελλάδα, πάντως, παρά τη διαφαινόμενη πρόσφατη αύξηση, εμφανίζει γενικώς χαμηλά ποσοστά αυτοκτονιών σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες – σύμφωνα με τον ΠΟΥ, αντιστοιχούν λιγότερες από 6,5 αυτοκτονίες ανά 100.000 πληθυσμού τη στιγμή που η αναλογία στην Ιταλία, στην Ισπανία και στην Ολλανδία είναι 10 ανά 100.000, στις ΗΠΑ 13 ανά 100.000 και στις σκανδιναβικές χώρες 25 ανά 100.000. Ο ερευνητής δίνει τη δική του εξήγηση: «Πράγματι το συνολικό ποσοστό αυτοκτονιών στην Ελλάδα είναι χαμηλότερο από εκείνο άλλων χωρών, όπως π.χ. της Σουηδίας. Ωστόσο η κρίση στην Ελλάδα οδήγησε σε αύξηση των αυτοκτονιών, ενώ στη Σουηδία, π.χ., όταν στις αρχές της δεκαετίας του 1990 κατεγράφη μεγάλη οικονομική κρίση με έκρηξη των ποσοστών ανεργίας, τα ποσοστά αυτοκτονιών δεν επηρεάστηκαν. Εκτιμούμε ότι αυτό συμβαίνει επειδή σε κάποιες χώρες το κοινωνικό κράτος φροντίζει για τη διασφάλιση και την αποκατάσταση των ανέργων».

Μάλιστα ο δρ Στάκλερ υπογραμμίζει ότι πιθανότατα το πρόβλημα με τις αυτοκτονίες στη χώρα μας να είναι ακόμη μεγαλύτερο από αυτό που δείχνουν οι μελέτες. «Εκτιμούμε ότι για διαφορετικούς λόγους, θρησκευτικούς αλλά και κοινωνικούς, δεν έρχεται στο φως ο πραγματικός αριθμός αυτοκτονιών, γεγονός που μαρτυρεί ότι το πρόβλημα πιθανώς να είναι ακόμη μεγαλύτερο από αυτό που καταγράψαμε». Συμπληρώνει επίσης ότι η οικονομική κρίση μπορεί να αποτελεί, όπως όλα δείχνουν, όχι μόνο ζήτημα… άμεσου θανάτου αλλά και (κακής) ζωής μακροπρόθεσμα. «Στα χρόνια που έρχονται πρέπει να γίνουν μελέτες στην Ελλάδα σχετικά με πιθανή αύξηση καρδιοπαθειών, καρδιακών επεισοδίων αλλά και καρκίνου, η οποία δεν είναι διόλου απίθανο να εμφανιστεί».

Μείωση στα τροχαία

Παράλληλα με τις αυτοκτονίες στην Ευρώπη οι ερευνητές μελέτησαν και τα τροχαία ατυχήματα. Στο συγκεκριμένο πεδίο τα πράγματα φάνηκαν να είναι σαφώς καλύτερα αφού η κρίση της οικονομίας μεταφράζεται και σε λιγότερες ώρες στο τιμόνι. Σύμφωνα με τον επιστήμονα από το Κέιμπριτζ, «σε περιόδους οικονομικής ύφεσης ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι επιλέγουν να αφήσουν κλειδωμένο το αυτοκίνητο και να περπατήσουν ή να μετακινηθούν με τα μέσα μαζικής μεταφοράς αφού οι τιμές των καυσίμων εκτοξεύονται. Συγχρόνως στους δρόμους κυκλοφορούν λιγότερα επαγγελματικά οχήματα και φορτηγά, με αποτέλεσμα να μειώνονται τα ατυχήματα».

Η ερευνητική ομάδα σκοπεύει τώρα να προχωρήσει σε ακόμη πιο ενδελεχή ανάλυση των στοιχείων η οποία αναμένεται να δημοσιευθεί ως το τέλος του έτους, ενώ ξεκινούν και νέες μελέτες μέσω ειδικών ερωτηματολογίων στον πληθυσμό ευρωπαϊκών χωρών που θα «χαρτογραφούν» την επίδραση της οικονομικής κρίσης στην υγεία. Οπως μάλιστα λέει ο δρ Στάκλερ, το βάρος στις νέες μελέτες θα πέσει στη χώρα μας καθώς αποτελεί άκρως ενδιαφέρον πεδίο έρευνας με δεδομένο ότι έχει «χτυπηθεί αλύπητα» από την κρίση. Η Ελλάδα λοιπόν και στο επιστημονικό επίκεντρο λόγω μνημονίου…


ΟΙ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΕΣ ΣΕ ΑΡΙΘΜΟΥΣ

– Οι απόπειρες αυτοκτονίας είναι τρεις φορές συχνότερες στις γυναίκες, ωστόσο οι άνδρες επιτυγχάνουν σε αυτές σε τριπλάσια ποσοστά.

– Εννέα στους δέκα αυτόχειρες πάσχουν από σοβαρή σωματική ή ψυχική νόσο (κυρίως από σοβαρής μορφής κατάθλιψη).

– Για οικονομικούς λόγους αυτοκτονούν κυρίως άνδρες 35-50 ετών που είναι επιχειρηματίες ή άνεργοι.

– Σε κάθε αυτοκτονία αντιστοιχούν κατά μέσον όρο 10 αποτυχημένες προσπάθειες και χιλιάδες περιπτώσεις κατάθλιψης.

Μιλούν για αύξηση 40%


Και αν η ευρωπαϊκή μελέτη κάνει λόγο για αύξηση των αυτοκτονιών στην Ελλάδα της τάξεως του 17%, οι εκτιμήσεις του υπουργείου Υγείας της χώρας μας είναι πιο ανησυχητικές. Σε πρόσφατο έγγραφο του υπουργού Υγείας Ανδρέα Λοβέρδου που διαβιβάστηκε στη Βουλή προς απάντηση ερώτησης σχετικά με την αύξηση των αυτοκτονιών λόγω της οικονομικής κρίσης και των κυκλωμάτων τοκογλυφίας γινόταν λόγος για αύξηση των ποσοστών αυτοκτονιών στην Ελλάδα η οποία μπορεί να αγγίζει το 40%!

Oπως αναφέρει στο «Βήμα» ο αναπληρωτής καθηγητής Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, αντιπρόεδρος της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας και υπεύθυνος του Κοινοτικού Κέντρου Ψυχικής Υγιεινής Βύρωνα – Καισαριανής κ. Δ. Πλουμπίδης, «διαπιστώνεται από διάφορες πηγές μια σαφής αύξηση των αυτοκτονιών στην Ελλάδα, αν και στη χώρα μας τα ποσοστά αυτοκτονιών είναι μικρότερα από εκείνα των χωρών του ευρωπαϊκού Βορρά. Παρατηρείται επίσης αύξηση στην εμφάνιση συμπτωμάτων από την ψυχική σφαίρα – κυρίως γενικευμένο άγχος και κατάθλιψη – αλλά και από το σώμα – γαστρικά, εντερικά ενοχλήματα, ταχυκαρδίες, δύσπνοιες, καθώς και νοσοφοβίες. Δεν διαθέτουμε όμως γι’ αυτά συγκεντρωτικά στοιχεία».

Σύμφωνα με τον καθηγητή, ο συνδυασμός πολλών αρνητικών εξελίξεων που περιλαμβάνουν την κατάρρευση του εισοδήματος, την εργασιακή και συνταξιοδοτική ανασφάλεια, την ανεργία, τη δυσπιστία στους επικεφαλής της χώρας αλλά και στην Ευρώπη έχει δημιουργήσει ένα εκρηκτικό ψυχολογικό κοκτέιλ: «Ο συνδυασμός κάποιων από αυτά τα “συστατικά” αρκεί για να προκαλέσει βαθύ άγχος και μια πραγματική κρίση ταυτότητας. Ο δρόμος τότε για την κατάθλιψη είναι ανοιχτός. Οσο περισσότερο η ανησυχία και η οργή μένουν βουβές, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες σωματικών αντιδράσεων, ενώ η αίσθηση του αδιεξόδου ανοίγει τον δρόμο και προς τις βίαιες αντιδράσεις. Σε όλες τις κρίσεις που έχει περάσει η ανθρωπότητα παρατηρήθηκε αύξηση της νοσηρότητας, της θνησιμότητας και της εγκληματικότητας».

Κρίσεις πανικού και κατάθλιψη

Αυτό το ανθρώπινο «καζάνι» που βράζει και απειλεί να εκραγεί δεν μένει στη σφαίρα της θεωρίας αλλά αποτυπώνεται ήδη στην κλινική πράξη. Ο κ. Πλουμπίδης μάς πληροφορεί ότι τον τελευταίο χρόνο στο Κοινοτικό Κέντρο Ψυχικής Υγιεινής Βύρωνα – Καισαριανής το οποίο διευθύνει αλλά και σε άλλα κέντρα παρατηρείται τεράστια αύξηση αιτημάτων «ελαφράς» ψυχιατρικής – κρίσεις πανικού, συμπτώματα κατάθλιψης, ψυχοσωματικά ενοχλήματα – που μπορεί να αποδοθεί στην οικονομική κατάσταση. «Εχουν επίσης αυξηθεί οι ασθενείς που έρχονται ή επανέρχονται γιατί δεν μπορούν πια να πληρώσουν ιδιωτική επίσκεψη».

Και ενώ οι πάσχοντες πολλές φορές δεν έχουν πλέον τα χρήματα για να επισκεφθούν τους ειδικούς, στα θεμέλια του συστήματος φροντίδας υπάρχουν «βραδυφλεγείς βόμβες» που απειλούν τη λειτουργία του και μαζί με αυτήν την υγεία πολλών ανθρώπων, κατά τον καθηγητή: «Ο δραστικός περιορισμός του οικογενειακού εισοδήματος, ο δραστικός περιορισμός παροχής φαρμάκων από τα νοσοκομεία σε άπορους ασθενείς με βιβλιάρια της κοινωνικής πρόνοιας αλλά και η αδυναμία ολοκλήρωσης και συντήρησης ενός συστήματος φροντίδας των ασθενών μέσα στον κοινωνικό ιστό αποτελούν απειλή». Ηδη, όπως λέει, η διαρκής παρουσία επικουρικών κλινών (ράντζα) στις ψυχιατρικές μονάδες των νοσοκομείων μαρτυρεί το πρόβλημα.


ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΣΤΑΧΤΕΣ

«Πλήγματα» όπως η απώλεια της εργασίας που (δυστυχώς) προχωρούν χέρι χέρι με τη χρηματοπιστωτική κρίση μοιάζουν για το άτομο με μικρούς θανάτους. Και τον θάνατο ακολουθεί το πένθος που χαρακτηρίζεται από μεταβατικά στάδια:

1. Αρνηση: Το άτομο αρνείται να αποδεχθεί τη νέα κατάσταση και συμπεριφέρεται σαν αυτή να μην αποτελεί γεγονός.

2. Θυμός: Το άτομο αισθάνεται ότι επηρεάζεται από τη νέα κατάσταση, συνειδητοποιεί πλέον τον υπαρκτό κίνδυνο, εξοργίζεται και βιώνει μια προσωπική κρίση.

3. Διαπραγμάτευση: Ξεκινά η αλλαγή στη στάση ζωής του ατόμου που διαπραγματεύεται με τα νέα δεδομένα.

4. Κατάθλιψη: Το άτομο πιστεύει ότι η κατάσταση είναι μη αναστρέψιμη, πως δεν έχει καμία ελπίδα να ξεπεράσει τον τεράστιο σκόπελο που εμφανίστηκε στη ζωή του.

5. Αποδοχή: Το άτομο συμβιβάζεται με τη νέα πραγματικότητα, ενώ το ίδιο συμβαίνει και σε συλλογικό επίπεδο.

6. Κλείσιμο: Το άτομο αλλά και το σύνολο κυριαρχούν στα αρνητικά συναισθήματα που «γέννησε» η κρίση. Η ζωή συνεχίζεται σε νέες βάσεις.

Φως στο τούνελ

Ενα σοβαρό πρόβλημα που αναζητεί λύσεις (κυρίως σε πολιτικό επίπεδο) αλλά και σε ατομικό. Υπάρχει φως σε αυτό το ψυχολογικό τούνελ; Η φλόγα βρίσκεται κατ’ αρχάς στη συλλογικότητα, στα κινήματα πολιτών που δημιουργούν μεταξύ άλλων χώρους επικοινωνίας και αναζήτησης λύσεων, λέει ο κ. Πλουμπίδης. «Η διάθεση ενεργητικής αντιμετώπισης των δύσκολων καταστάσεων δρα ψυχοπροφυλακτικά, όπως έχει δείξει η μελέτη για τις ψυχολογικές συνέπειες της Κατοχής στην Ελλάδα» (Φ. Σκούρα, Αθ. Χατζηδήμου, Α. Καλούτση, Γ. Παπαδημητρίου, Ψυχοπαθολογία της πείνας, του φόβου και του άγχους, Αθήνα, 1947, επανέκδοση: εκδόσεις Οδυσσέας / Τρίαψις Λόγος).

Προσθέτει ότι η ψυχιατρική γνωρίζει πώς να στηρίζει όσους νοσούν, μπορεί να δώσει πολύτιμες συμβουλές για πρόληψη των ψυχικών νόσων, αλλά κοινωνικές κρίσεις αυτού του μεγέθους δεν αντιμετωπίζονται ατομικά, δεν επαρκεί η οποιαδήποτε ψυχολογική «ασπιρίνη» αλλά χρειάζονται συλλογικές δράσεις και στόχοι.

Σε κάθε περίπτωση, όταν υπάρξουν σκέψεις αυτοκτονίας ως αντίδραση σε αρνητικές αλλαγές στη ζωή μας, θα πρέπει πάντα να αναζητηθεί η χείρα βοηθείας από ειδικό ψυχικής υγείας, σημειώνει από την πλευρά της η κλινική ψυχολόγος – ψυχοθεραπεύτρια κυρία Κατερίνα Παπανικολάου. Συμπληρώνει δε ότι οι άνθρωποι που καταφέρνουν να είναι πιο ευτυχισμένοι στη ζωή τους δεν είναι υποχρεωτικά αυτοί που η ζωή τους φέρθηκε ευγενικά αλλά αυτοί που έχουν την ευελιξία να αντιμετωπίζουν τις αρνητικές αλλαγές. «Η ευελιξία αφορά τόσο το πρακτικό κομμάτι, αφού καλούμαστε να τροποποιήσουμε ή να προσαρμοστούμε σε νέες συνθήκες, όσο και το ψυχολογικό κομμάτι, με την έννοια να αποδεχθούμε πως κάποια πράγματα έχουν αλλάξει και να συνεχίσουμε».

Οικονομική κρίση σημαίνει για πολλούς και απώλεια της εργασίας. Πρόκειται, σύμφωνα με την κυρία Παπανικολάου, ουσιαστικώς για μια διαδικασία πένθους που χρειάζεται κάποιο διάστημα για να ξεπεραστεί. «Οπως σε κάθε πένθος, μια πρώτη αντίδραση μπορεί να είναι η έντονη απόγνωση, που όμως με τον καιρό θα υποχωρήσει καθώς το άτομο θα εξοικειωθεί με την αλλαγή. Σε αυτή τη φάση της απόγνωσης θα πρέπει να αποφύγουμε να πάρουμε αποφάσεις που μπορεί να είναι ριψοκίνδυνες και αυτοκαταστροφικές».

Το «πένθος» της ανεργίας

Η ειδικός συστήνει επίσης και αποφυγή της αυτομομφής και αυτοενοχοποίησης. «Πρέπει το άτομο που χάνει τη δουλειά του να σκεφθεί ότι δεν ευθύνεται γι’ αυτό, δεν συμβαίνει εξαιτίας της δικής του ανικανότητας. Η συνειδητοποίηση αυτή θα πρέπει να γίνει για να ξεπεραστεί το αίσθημα ντροπής, ιδιαίτερα στους άνδρες για τους οποίους η επιτυχία είναι συνδεδεμένη με την επαγγελματική καταξίωση ή τα χρήματα».

Οταν συμβαίνει κάτι δυσάρεστο συνήθως παρασέρνει μαζί του τα πάντα και δεν μας αφήνει να δούμε τα θετικά κομμάτια της ζωή μας, λέει η κυρία Παπανικολάου. «Θα πρέπει να εστιαστούμε στις θετικές πτυχές της ζωής μας και να τις εκτιμήσουμε. Να εκτιμήσουμε τις σχέσεις με τους δικούς μας ανθρώπους, την οικογένεια που στα ελληνικά δεδομένα αποτελεί πηγή στήριξης, να βρούμε άλλες πηγές ικανοποίησης πέρα από τον καταναλωτισμό». Η ειδικός καταφεύγει στα λόγια του Φρόιντ, τα οποία, όπως λέει, μας γυρνούν πίσω στις βασικές ανάγκες, οι οποίες τώρα, σε περίοδο μνημονίου, έρχονται περισσότερο από ποτέ στην επιφάνεια. «Η ευτυχία είναι η μεταγενέστερη εκπλήρωση μιας προϊστορικής επιθυμίας. Γι’ αυτόν τον λόγο ο πλούτος φέρνει τόσο λίγη ευτυχία: τα χρήματα δεν ήταν επιθυμία στην παιδική ηλικία». Το μήνυμα αυτό πάντως θα ήταν καλό να σταλεί προς όλες τις κατευθύνσεις…