Το 1925 στην Πολιτεία Τενεσί των ΗΠΑ είχε γίνει μια ιστορική και παράξενη δίκη που έμεινε γνωστή ως η «δίκη του πιθήκου». Κατηγορούμενος ήταν ο Scopes, ένας εκπαιδευτικός που δίδασκε τον δαρβινισμό στο σχολείο· η τιμωρία του ήταν το υπέρογκο για την εποχή εκείνη πρόστιμο των 100 δολαρίων. Η πρωτοφανής εκείνη δικαστική απόφαση παρέμεινε σε ισχύ ως το 1968. Τότε το Ομοσπονδιακό Δικαστήριο των ΗΠΑ αποφάσισε την κατάργηση της αντιδαρβινικής εκείνης απόφασης με βάση το Σύνταγμα, σύμφωνα με το οποίο υπάρχει διαχωρισμός Κράτους και Εκκλησίας.
Το θέμα όμως δεν είχε τελειώσει. Διάφορες φονταμενταλιστικές ομάδες, για να υπερβούν τη δυσκολία της ομοσπονδιακής δικαστικής απόφασης, επαναδιαμόρφωσαν τον δημιουργισμό σε «επιστήμη της δημιουργίας», γνωστή ως «ευφυές σχέδιο». Με τον τρόπο αυτόν 26 Πολιτείες απαίτησαν ίσο χρόνο διδασκαλίας του ευφυούς σχεδίου και της εξελικτικής θεωρίας. Το Αρκάνσας και η Λουϊζιάνα ψήφισαν και σχετικούς νόμους· με αυτόν της Λουϊζιάνας να εφεσιβάλλεται στο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο το οποίο το 1987 αποφάσισε ότι ο δημιουργισμός είναι επί της ουσίας θρησκευτική ιδέα και η διδασκαλία του ευφυούς σχεδίου στα σχολεία είναι παραβίαση της πρώτης απόφασης του 1968.
Μια διαμάχη χωρίς τέλος
Η διαμάχη αυτή όμως δεν έχει τέλος· επανέρχεται συνεχώς και το 2005 υπήρξε ανάλογη δικαστική απόφαση που δικαίωνε τον δαρβινισμό, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι ευαγγελιστές, κυρίως της χριστιανικής Δεξιάς των ΗΠΑ, θα παραμείνουν άπρακτοι καθώς αναδαυλίζουν το θέμα με μικροεπεισόδια στις κατά καιρούς «δίκες του Δαρβίνου». Σε μερικές Πολιτείες των ΗΠΑ λ.χ., «παρακινούμενα» συμβούλια εκπαίδευσης καλούνται να αποφανθούν για την υπεροχή της εξελικτικής θεωρίας ή του δημιουργισμού ως γνώσης για την ερμηνεία του κόσμου και συνακόλουθα ως εκπαιδευτικού υλικού των σχολείων. Η κατάσταση αυτή, αν και σε διαφορετικό τόνο, εμφανίζεται αναλογικά και σε άλλες χώρες, όπως λ.χ. στην Ιταλία του Μπερλουσκόνι ο οποίος επιθυμούσε την αποβολή του Δαρβίνου από τα σχολεία!
Σε αντιδιαστολή με τα προαναφερθέντα πρέπει να τονιστεί η σημασία των θρησκειών για τον πλούτο της σοφίας τους σχετικά με την κατάσταση του ανθρώπου και το νόημα της ζωής του· γεγονότα που τις κάνουν αξιοσέβαστες για τη συμβολή τους στη διαχρονική διαμόρφωση της κουλτούρας και της ιστορίας των λαών όσον αφορά τα ηθικά στοιχεία που εμπεριέχουν. Ωστόσο μερικές θρησκευτικές ομάδες, όπως φονταμενταλιστές, προτεστάντες και μουσουλμάνοι λ.χ. αντιτίθενται στην εξέλιξη, πιστεύοντας ότι υποσκάπτεται η θρησκεία τους. Η εξέλιξη δεν δημιουργεί όμως πρόβλημα στην Καθολική Εκκλησία από το 1996, οπότε ο Πάπας Ιωάννης Παύλος ο Β´ είχε δηλώσει ότι υπάρχει εξέλιξη και ότι είναι συμβατή με τον καθολικισμό. Αλλά και ο Μέγας Βασίλειος αποδέχεται στην Εξαήμερο (Κεφάλαιο 2, Ομιλία 9η) ανάλογες θέσεις· όπως και ο Αγιος Αυγουστίνος ή ο Θωμάς Ακινάτης· ή ακόμη και σύγχρονοι επιστήμονες, όπως ο νομπελίστας De Duve, που υποστηρίζουν ότι η μηχανοκρατική προέλευση της ζωής δεν αποκλείει αναγκαστικά την πίστη σε έναν δημιουργό, με τα συμπεράσματα της επιστήμης να μην είναι αναγκαστικά ασύμβατα με την ύπαρξή του. Ας μην ξεχνάμε και τον Δημόκριτο που έλεγε ότι «κάθε φιλονικία είναι ανόητη».
Ζωτικοκρατία και μηχανοκρατία
Η αντιπαράθεση αυτή ανάγεται πρωτίστως στη διαμάχη μεταξύ ζωτικοκρατίας και μηχανοκρατίας. Σύμφωνα με την πρώτη, γνωστή και ως βιταλισμός, οι ζωντανοί οργανισμοί σχηματίζονται με την παρέμβαση μυστηριωδών δυνάμεων που άλλοι όπως ο Αριστοτέλης τις ονόμασαν «Εντελέχεια» (εν εαυτώ το τέλος έχειν, «τέλος» με την έννοια του σκοπού), άλλοι ζωτική δύναμη (vis vitalis) και άλλοι ψυχή. Στο πλαίσιο αυτό θεωρείται ότι τα έμβια όντα έχουν ενσωματώσει τις πιο επεξεργασμένες, τις πιο τέλειες απόρροιες μιας εξέλιξης καθολικά προσανατολισμένης που έχει καταλήξει στον άνθρωπο, με βάση μια τελολογική αρχή, ένα ευφυές σχέδιο, εκπορευόμενη από μια υπερφυσική δύναμη.
Σήμερα ο βιταλισμός δεν έχει σοβαρούς εκπροσώπους στην τάξη των βιολόγων ενώ συμβαδίζει συχνά με τον δημιουργισμό – σύμφωνα με τον οποίο ο κόσμος και ειδικότερα τα έμβια όντα δημιουργήθηκαν πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια και έκτοτε δεν άλλαξαν -, γι’ αυτό έχει αποκλεισθεί από την επιστήμη καθώς δεν ικανοποιεί τις συνθήκες της. Σύμφωνα με τη μηχανοκρατία, η ζωή θεωρείται ως ένα σύνολο περίπλοκων φυσικών και χημικών φαινομένων, όπως διατυπώθηκε αρχικά από τον Καρτέσιο. Πρόκειται δηλαδή για υλιστική ερμηνεία, με τον υλισμό να αφορά τη θεώρηση εκείνη σύμφωνα με την οποία όλα τα όντα και τα γεγονότα, ακόμη και τα πνευματικά, εξηγούνται διά της αναγωγής τους στην ύλη. Ο αναγωγισμός πάλι είναι η αντίληψη εκείνη και η προσπάθεια εξήγησης των φαινομένων διά της αναγωγής τους σε μια ουσία, θεωρία ή επιστήμη· όπως το γονίδιο στο DNA ή η γενετική στη χημεία· ο αναγωγισμός συνάδει προς την ενότητα της επιστήμης.
Η τελειότητα μακριά από την επιστήμη
Ο αποκλεισμός του δημιουργισμού από την επιστήμη ήταν και ο λόγος προώθησης του ευφυούς σχεδίου σαν εναλλακτικής επιστημονικής προσέγγισης για να επανεισαχθεί ο δημιουργισμός σαν επιστημονική αναζήτηση. Το ευφυές σχέδιο είναι έμπνευση ενός μαθηματικού, του Dembski (1998), σύμφωνα με τον οποίο επιχειρείται με επιστημονικοφανή επιχειρήματα να προσεγγισθούν και να εξηγηθούν διάφορα εξελικτικά προβλήματα μέσω κάποιας «καθοδήγησης», μέσω «κάτι άλλου», ενός μεταφυσικού ευφυούς σχεδίου. Σε μια τέτοια περίπτωση θα ‘πρεπε όμως ο σχεδιασμός των έμβιων όντων να ‘ναι τέλειος. Ωστόσο ο άνθρωπος μαστίζεται από πάμπολλες ατέλειες, π.χ. το σχέδιο του ματιού των σπονδυλωτών γενικότερα δεν θα το ενέκρινε κανένας μηχανικός διότι δεν είναι ευφυές, καθώς παρεμβάλλονται πολλά κυτταρικά και ιστολογικά στρώματα μεταξύ της φωτεινής πηγής και των φωτοευαίσθητων κυττάρων.
Η οποιαδήποτε παράκαμψη της εξέλιξης ή της εξελικτικής θεωρίας όπως επίσης αποκαλείται – με την έννοια θεωρία, σύμφωνα με το English Oxford Dictionary, να σημαίνει στην επιστήμη τη διατύπωση ενός γενικού νόμου, μιας αρχής, των αιτιών δηλαδή που ερμηνεύουν ένα φαινόμενο -, οδηγεί σε πολλά προβλήματα. Π.χ. αγνοώντας τις εξελικτικές διεργασίες της φύσης θέτουμε σε κίνδυνο την ίδια όπως και τον άνθρωπο. Οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί, η εξελικτική αντοχή των μικροβίων και η εξελικτική προέλευση πολλών ασθενειών – η δαρβινική δηλαδή ιατρική -, η εξελικτική κατανόηση των οικοσυστημάτων και της βιόσφαιρας γενικότερα, όλα αυτά χωρίς το φως της εξέλιξης θα τα διαχειριζόμαστε με λαθεμένο και επικίνδυνο τρόπο.
Παρ’ όλα αυτά υπάρχουν ακόμη αντιδράσεις κοινωνικής πέψης που θα μειώνονται όσο εξελίσσεται η εξελικτική θεωρία και επιβεβαιώνεται καθημερινά ως γεγονός ποικιλοτρόπως. Γι’ αυτό η εξέλιξη, παρ’ όλο που δεν αφομοιώνεται εύκολα από την επιστήμη και την κουλτούρα, έχει ήδη δημιουργήσει πολλούς διεπιστημονικούς υποκλάδους, όπως εξελικτική ψυχολογία, εξελικτική επιστημολογία κ.ά., με αποτέλεσμα να παρατηρούνται σχετικές επικαλύψεις μεταξύ της εξέλιξης και των κοινωνικοοικονομικών επιστημών ακόμη. Η άρνηση της εξέλιξης έχει περισσότερο κοινωνικοθρησκευτική βάση όπου αγνοούνται επιστημονικά επιχειρήματα και πειραματικές μαρτυρίες· είναι δηλαδή ένα κοινωνικό φαινόμενο που αντανακλά περισσότερο μια αντιδραστική και συντηρητική ιδεολογία η οποία μπορεί να απειλήσει την ποιότητα της εκπαίδευσης και της Παιδείας γενικότερα διαμορφώνοντας στρεβλά κοσμοείδωλα.
Ο κ. Σ. Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής.
