Ποιοι σκοτώνουν τα δελφίνια της Μεσογείου

12 ΜΑΪΟΥ 1996. Στις ακτές του Κυπαρισσιακού Κόλπου αρχίζουν να ξεβράζονται ζιφιοί (Δελφινοφάλαινες Ziphius cavirostris). Οι κάτοικοι της περιοχής παρακολουθούν τα εντυπωσιακά αυτά θαλάσσια ζώα να πεθαίνουν ανήμποροι να αντιδράσουν. Ως το μεσημέρι της επόμενης ημέρας δώδεκα ζιφιοί κείνται σε όλο το μήκος της παραλίας ενώ ένας δέκατος τρίτος ξεβράζεται στη Ζάκυνθο. Ο ένας μετά τον άλλον χάνουν τη μάχη με τον θάνατο.

5 Μαρτίου 1998. Η εγκυρότατη επιστημονική επιθεώρηση «Nature» δημοσιεύει ένα άρθρο υπογεγραμμένο από έναν έλληνα επιστήμονα, συνεργάτη του Πανεπιστημίου των Αθηνών και του Εθνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών, τον Αλέξανδρο Φραντζή. Σύμφωνα με το άρθρο, τα ζώα αποπροσανατολίστηκαν και ξεβράστηκαν στη στεριά εξαιτίας των ηχοβολιστικών συστημάτων τα οποία δοκίμαζε στην περιοχή του Κυπαρισσιακού ένα σκάφος του ΝΑΤΟ. Η είδηση κάνει, με τη βοήθεια των ειδησεογραφικών πρακτορείων, τον γύρο του κόσμου. Την ίδια στιγμή ο Χαλ Γουάιτχεντ, καναδός ωκεανολόγος διεθνούς φήμης, δηλώνει ότι η μελέτη παρέχει τα πιο πειστικά στοιχεία για την καταστροφή της θαλάσσιας ζωής από ηχοβολιστικά συστήματα τέτοιου είδους.

Οι Αμερικανοί σκοτώνουν τα δελφίνια, λοιπόν; Ναι, αλλά όχι από πρόθεση. Αυτή είναι η άποψη του κ. Φραντζή, ο οποίος μοιράζεται με τους αναγνώστες του «Βήματος» τις λεπτομέρειες της ιστορίας. Μιας ιστορίας που θα μπορούσε να ήταν αστυνομική αφού όλα άρχισαν με 13 πτώματα, χωρίς η συνέχεια να στερείται σασπένς. Ακολουθήστε μας στην ανακατασκευή των γεγονότων της τελευταίας διετίας…

Οταν οι ειδήμονες φθάνουν στον τόπο της καταστροφής, δεν απομένει παρά μόνο ένα ζώο ζωντανό. Πεθαίνει όμως και αυτό μετά από λίγο. Ανάμεσα στους παρόντες επιστήμονες βρίσκεται και ο Αλέξανδρος Φραντζής, διδάκτωρ Βιολογικής Ωκεανογραφίας, εξειδικευμένος στην κητολογία. Για τον άνθρωπο που είναι γνωστός στους κύκλους των ωκεανογράφων για τη μοναδική σχέση που ανέπτυξε με ένα δελφίνι, το θέαμα είναι απερίγραπτης θλίψης. Αλλά, όπως ανακαλύπτει αργότερα, και πολύ σπάνιο.

Μεγάλα κήτη ξεβράζονται συχνά μεμονωμένα και σπανιότερα μαζικά. Ο μαζικός εκβρασμός ζιφιών όμως είναι κάτι που δεν αναφέρεται συχνά στη βιβλιογραφία. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 35 ετών (η πρώτη αναφορά μαζικού εκβρασμού ζιφιών κατεγράφη το 1963) δεν αναφέρθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο παρά μόνο επτά περιπτώσεις που περιελάμβαναν περισσότερα από τέσσερα ζώα.

Ο συγκεκριμένος όμως εκβρασμός παρουσιάζει και άλλα μη τυπικά χαρακτηριστικά. Συνήθως όταν μεγάλα ζώα ξεβράζονται μαζικά, αυτό συμβαίνει την ίδια χρονική στιγμή και στο ίδιο σημείο. Υπάρχουν διάφορες θεωρίες για την εξήγηση αυτής της συμπεριφοράς. Στην προκειμένη περίπτωση, όμως, τα ζώα ξεβράζονται σε όλο το μήκος της παραλίας και απέχουν μεταξύ τους περί τα τρία ως τέσσερα χιλιόμετρα. Η απόσταση ανάμεσα στο ζώο που εντοπίζεται στο βορειότερο άκρο της παραλίας και σε εκείνο που εντοπίζεται στο νοτιότερο ξεπερνά τα 40 χιλιόμετρα. Πρόκειται για μια τεράστια απόσταση και οι ειδικοί το σημειώνουν.

Το θλιβερό αλλά και αναγκαίο έργο της νεκροψίας των ζώων αρχίζει. Μαζί με τον Αλέξανδρο Φραντζή τα ζώα ανατέμνουν μέλη της Εταιρείας Προστασίας και Μελέτης Δελφινιών και Φαλαινών. Ούτε η εξωτερική εξέταση ούτε αυτή των σπλάγχνων των ζώων αποκαλύπτει εμφανή αίτια που να δικαιολογούν την άτυχη μοίρα τους. Αντίθετα, όλα έδειχναν ότι τα ζώα ήταν σε καλή φυσική κατάσταση λίγο πριν από το ξέβρασμά τους στις ακτές του Κυπαρισσιακού Κόλπου. Κάποια από αυτά είχαν στο στομάχι τους καλαμάρια, τροφή η οποία πέπτεται γρήγορα και η παρουσία της αποδεικνύει ότι τα ζώα ήταν σε θέση να κυνηγήσουν λίγη ώρα πριν.

* Ψάχνοντας για το απίθανο

Ολες οι πιθανές αιτίες εξετάζονται και αποκλείονται μία μία. Κανένας σεισμός δεν είχε γίνει στην περιοχή, πράγμα το οποίο, σύμφωνα με μια θεωρία, θα μπορούσε να είχε αποπροσανατολίσει τα ζώα. Καμία ίωση δεν θα μπορούσε να δικαιολογήσει τον θάνατο των ζώων αφού συνήθως σε περιπτώσεις ιώσεων τα ζώα ξεβράζονται για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και όχι όλα μαζί σε λίγες ώρες.

Ψάχνοντας και για το απίθανο, ο Αλέξανδρος Φραντζής εξετάζει τις στρατιωτικές ασκήσεις. Καμία στρατιωτική άσκηση όμως δεν είχε γίνει στην περιοχή και εξάλλου στρατιωτικές ασκήσεις συμβαίνουν συχνά και δεν παρατηρείται θάνατος ζιφιών. Και είναι πολλοί οι ζιφιοί στο Ιόνιο Πέλαγος. Τα πελαγικά αυτά ζώα αγαπούν τις απότομες πλαγιές του και τα μεγάλα βάθη του. Το βαθύτερο σημείο της Μεσογείου φθάνει τα 5.000 μέτρα και εντοπίζεται στο Ιόνιο, όπου και επιδίδονται στο κυνήγι των καλαμαριών.

Είναι γνωστό όμως ότι ο επιμένων νικά. Ο κ. Φραντζής βρίσκει μια προαναγγελία της Υδρογραφικής Υπηρεσίας για τους ναυτιλλομένους στην οποία αναφέρεται ότι από το τέλος της 11ης Μαΐου, δηλαδή από τα μεσάνυχτα της 11ης προς 12η Μαΐου, και για τέσσερις ημέρες ένα ερευνητικό σκάφος με το όνομα «Alliance» («Συμμαχία») θα έκανε δοκιμές ηχοεντοπιστικών συστημάτων. Ολόκληρος ο κόσμος των ζώων αυτών εξαρτάται από τους ήχους. Η πιθανότητα ο θάνατός τους να σχετιζόταν με το ερευνητικό αυτό σκάφος ήταν μεγάλη. Η άκρη του νήματος είχε βρεθεί.

Η συνέχεια θυμίζει κινηματογραφική ταινία. Περισσότερες πληροφορίες για το σκάφος και το είδος των ερευνών του πρέπει να συγκεντρωθούν προκειμένου να εκτιμηθεί αν οι δραστηριότητές του είναι επικίνδυνες για τα ζωα. Το σκάφος ανήκει στο ΝΑΤΟ και έχει έδρα την Ιταλία. Και καθώς το ΝΑΤΟ δεν είναι ιδιαίτερα… συνεργάσιμο, ο ρόλος της Ελληνικής Υδρογραφικής Υπηρεσίας και του διευθυντή της Αλεξάνδρου Μαράτου αποδεικνύεται καθοριστικός.

Στα χέρια του Αλεξάνδρου Φραντζή φθάνουν πληροφορίες σύμφωνα με τις οποίες το «Alliance» δοκίμαζε τις μοιραίες ημέρες στο Ιόνιο ηχοβολιστικά συστήματα χαμηλών συχνοτήτων (Low Frequency Active Sonars). Τα συστήματα αυτά έχουν αποτελέσει αντικείμενο ερευνητικών προγραμμάτων του Ναυτικού των ΗΠΑ από το 1981 τα οποία είχαν παραμείνει απόρρητα ως τη στιγμή του ατυχήματος. Τρεις μήνες μετά το ατύχημα όμως το πρόγραμμα ανακοινώνεται από το αμερικανικό Ναυτικό, δεδομένου ότι η κατασκευή του ηχοβολιστικού αυτού συστήματος είχε ολοκληρωθεί, και αναμένεται η ευρεία χρήση του για τον εντοπισμό εχθρικών υποβρυχίων και τον έλεγχο της υποβρύχιας κίνησης. Χαρακτηριστικό του συστήματος αυτού είναι η παραγωγή εκκωφαντικών ήχων χαμηλών συχνοτήτων.

Η ανακοίνωση της χρήσης του συστήματος προκαλεί την αντίδραση των απανταχού ωκεανογράφων οι οποίοι φοβούνται για τις συνέπειές του πάνω στα πολλά είδη ζώων τα οποία χρησιμοποιούν τον ήχο για να επικοινωνούν και να αντιλαμβάνονται το περιβάλλον τους. Υπό την πίεσή τους, πρόσφατα το ΝΑΤΟ άρχισε μια έρευνα περιβαλλοντικών συνεπειών του συστήματος χωρίς ιδιαίτερα σαφείς όρους, από την οποία δεν έχουν δοθεί στοιχεία στη δημοσιότητα.

Πίσω στο 1996 ο κ.Φραντζής είναι πεπεισμένος ότι οι ζιφιοί ξεβράστηκαν εξαιτίας του αμερικανικού ηχοβολιστικού συστήματος. Πώς μπορεί όμως να το αποδείξει; Να επαναλάβει ένα πείραμα που θα απέβαινε μοιραίο για τη ζωή των ζιφιών; Για τίποτε στον κόσμο! Ανατρέχει στα αρχεία. Διαπιστώνει ότι από τις επτά αναφορές μαζικών ξεβρασμών ζιφιών αλλά και άλλων κητωδών που εκβράστηκαν μαζί τους, για τις τρεις, οι οποίες είχαν γίνει στα Κανάρια νησιά το 1985, το 1986 και το 1989, υπάρχουν πολλές πληροφορίες. Ανακαλύπτει ότι οι ημερομηνίες θανάτου των ζώων συμπίπτουν με τις ημερομηνίες στρατιωτικών γυμνασίων ανοιχτά των νησιών!

Και οι ενδείξεις δεν σταματούν εδώ. Αλλα δύο περιστατικά ενισχύουν τη βεβαιότητά του για τη σχέση αιτίας – αποτελέσματος ανάμεσα στα υπό δοκιμήν ηχοβολιστικά συστήματα και στον θάνατο των κητωδών. Από σύμπτωση την εποχή της αμερικανικής απόβασης στη Γρανάδα, το 1983, κάποιοι επιστήμονες οι οποίοι βρίσκονταν στην περιοχή για τη μελέτη των φυσητήρων (είδος κητωδών) συνέλαβαν με τα υδρόφωνά τους (όργανα τα οποία κατέγραφαν κάτω από το νερό τους ήχους επικοινωνίας ανάμεσα στα ζώα) σήματα χαμηλών συχνοτήτων. Ταυτόχρονα παρατήρησαν ότι οι φυσητήρες έπαψαν να συνομιλούν και διασκορπίστηκαν απομακρυνόμενοι από την πηγή εκπομπής αυτών των σημάτων. Αλλά και κάποιοι άλλοι επιστήμονες οι οποίοι παρακολουθούσαν μπελούγκες (ασπροδέλφινα), με τη βοήθεια πομπών τους οποίους είχαν εγκαταστήσει στα ζώα, παρατήρησαν ότι, όταν αυτά συνέλαβαν ήχους χαμηλών συχνοτήτων, όχι μόνο άρχισαν να φεύγουν ταχύτατα προς την αντίθετη κατεύθυνση αλλά συνέχισαν το «τρέξιμό» τους για 24 ώρες μετά το τέλος της εκπομπής των ήχων!

Τα παραπάνω περιστατικά αναφέρονταν στη βιβλιογραφία και ο Αλέξανδρος Φραντζής τα χρησιμοποιεί στην εργασία του, την οποία υποβάλλει στην επιστημονική επιθεώρηση «Nature» για να στηρίξει την υπόθεσή του. Παρά την έλλειψη άμεσων πειραματικών αποδείξεων, η εργασία γίνεται δεκτή από αυτή την εγκυρότερη ίσως επιστημονική επιθεώρηση του κόσμου. Βλέπετε, η πιθανότητα το γεγονός της πειραματικής δοκιμής του ηχοβολιστικού συστήματος και αυτό του θανάτου των ζιφιών να συμβούν από σύμπτωση την ίδια χρονική στιγμή και στον ίδιο χώρο είναι μικρότερη από 0,07%. Με άλλα λόγια, δεν μπορεί να είναι σύμπτωση…

* Η απάντηση του ΝΑΤΟ

Τέλος καλό, όλα καλά; Σχεδόν. Αυτό το οποίο απασχολούσε τον κ. Φραντζή δεν ήταν η επιστημονική καταξίωσή του. Στόχος του ήταν και παραμένει η προστασία αυτών των ζώων. Ελπίζει λοιπόν ότι θα γίνει η εργασία του εργαλείο στα χέρια των επιστημόνων οι οποίοι συνομιλούν με το αμερικανικό Πολεμικό Ναυτικό και το ΝΑΤΟ και θα συντελέσει στην απαγόρευση της χρήσης αυτών των συστημάτων, τα οποία μπορεί σε λίγα χρόνια να αφανίσουν όσα ζώα αντιλαμβάνονται τον κόσμο τους με τη βοήθεια των ήχων.

Λέτε να πειστεί το ΝΑΤΟ; Ποιος ξέρει; Οι ενδείξεις πάντως δεν είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικές. Οταν ο επιστήμονας έγραψε στο ΝΑΤΟ ζητώντας περισσότερα στοιχεία, όχι μόνο δεν τα έλαβε αλλά και συνάδελφοί του από τις ΗΠΑ τού έστελναν μηνύματα με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ενημερώνοντάς τον για το γεγονός ότι το αμερικανικό Ναυτικό είχε ζητήσει πληροφορίες για τον ίδιο! Και όταν επιτέλους το ΝΑΤΟ απάντησε στο γράμμα του ήταν για να του ανακοινώσει ότι οι επιστήμονες του ΝΑΤΟ οι οποίοι έχουν πρόσβαση στα αρχεία δεν κρίνουν πως η αιτία εκβρασμού των ζιφίων ήταν το ηχοβολιστικό σύστημα. Τελειώνει δε το γράμμα ως εξής: «Η συνεργασία μας (του Αλεξάνδρου Φραντζή και του ΝΑΤΟ) δεν τελειώνει εδώ. Αν η χώρα σας σάς εξουσιοδοτήσει με ένα έγγραφο πρόσβασης στα αρχεία, θα μπορούσατε να τα δείτε αλλά θα χάνατε κάθε δικαίωμα δημοσίευσής τους με οποιονδήποτε τρόπο ή ανακοίνωσής τους στο πλατύ κοινό»…

Ανησύχησε καθόλου ο έλληνας επιστήμονας έχοντας εμπλακεί στα σχέδια του ΝΑΤΟ; Ναι, στο διάστημα που μεσολάβησε ως την δημοσίευση των αποτελεσμάτων. Τώρα που σύσσωμη η επιστημονική κοινότητα ­ μηνύματα φθάνουν από την Αυστραλία, τις ΗΠΑ και ασιατικές χώρες στην ηλεκτρονική διεύθυνσή του ­ έχει εκφράσει την εκτίμησή της για τη δουλειά του, δεν ανησυχεί. Ελπίζει μόνο ότι τα ζώα δεν θα κινδυνεύσουν ξανά. Οι κατάσκοποι του βυθού

ΛΟΝΔΙΝΟ, Μάρτιος.

ΝΕΚΡΑ δελφίνια ξεβράστηκαν σε μια βραχώδη ακτή στα μεσογειακά παράλια της Γαλλίας πριν από μερικές εβδομάδες. Ενα-δύο είχαν χάσει το χρώμα τους και τα μάτια τους γυάλιζαν, ενώ 16 από τα 22 θηλαστικά έφεραν το ίδιο μυστηριώδες τραύμα: μια συμμετρική κυκλική πληγή. Παρά τις έντονες προσπάθειες των ωκεανολόγων και των εθελοντών και τις άκαρπες έρευνες της αστυνομίας, κανένας δεν κατάφερε να προσδιορίσει την αιτία θανάτου των δελφινιών στην ακτή Λανγκεντόκ-Ρουσιγιόν.

Σύμφωνα με αναλύσεις του εργαστηρίου θαλασσίων ερευνών Ifremer, ένα-δύο δελφίνια είχαν φυσικό θάνατο. Για τα υπόλοιπα κανένας δεν γνωρίζει τίποτε. «Κάτι συμβαίνει, αλλά δεν μπορούμε να πούμε τίποτε με σιγουριά» αναφέρει εκπρόσωπος του Ifremer, ενώ ο ωκεανολόγος Guy Olivier του Πανεπιστημίου του Περπινιάν λέει: «Θα προχωρήσουμε διά της εις άτοπον απαγωγής. Αυτή τη στιγμή κάθε υπόθεση είναι πιθανή».

Ορισμένες πιθανότητες έχουν ήδη αποκλεισθεί: τα δελφίνια αποκλείεται να πέθαναν από τυχαία αιχμαλωσία σε δίχτυα ψαράδων (ως παρεμπίπτον αλίευμα) γιατί δεν έφεραν ανάλογα τραύματα. Η θεωρία ότι μπορεί να είναι τα θύματα μιας ομαδικής λοξοδρόμησης επίσης απορρίφθηκε αφού η περίπτωση αυτή δεν δικαιολογεί το πώς έγιναν τα τραύματα που φέρουν τα 16 από τα 22 δελφίνια στο κάτω μέρος του λαιμού. Απίθανη φαίνεται και η περίπτωση του κυνηγιού, σύμφωνα με το Μεσογειακό Ωκεανογραφικό Κέντρο Μελετών, γιατί τότε τα τραύματα θα έπρεπε να ήταν στο επάνω μέρος του σώματος των ζώων, το οποίο αποτελεί τον πιο εύκολο στόχο για τους κυνηγούς κητωδών.

Επίσης αποκλείστηκε και η πιθανότητα τα δελφίνια να πέθαναν από κάποιον ιό, ανάλογο με εκείνον που το 1985 εξόντωσε 65 μεσογειακά δελφίνια (Moribilis disease), γιατί και πάλι δεν αιτιολογείται η πληγή κάτω από τον λαιμό. Πάντως υπάρχουν επιστήμονες οι οποίοι θεωρούν αυταπόδεικτο, χωρίς όμως να είναι απολύτως βέβαιοι, ότι η αύξηση της θερμοκρασίας της θάλασσας μπορεί να οδήγησε τα θηλαστικά κοντά στην ακτή, όπου και ξεβράστηκαν στα βράχια. Αλλοι πάλι εκφράζουν την ακραία άποψη ότι υπάρχει κάποιο άλλο ζώο (ίσως παρεκκλίνον αυτών του είδους του, μεταλλαγμένο…) που σκοτώνει τα δελφίνια! Αλλά και πάλι η θεωρία αυτή δεν εξηγεί τη συμμετρική κυκλική πληγή κάτω από τον λαιμό.

Μόνο ένας άνδρας κατάφερε να δώσει, μέχρι στιγμής, μια θεωρία η οποία, όσο απίθανη κι αν ακούγεται, είναι η μοναδική που μπορεί να εξηγήσει το συγκεκριμένο περιστατικό. Σε ένα μικρό χωριό της Νότιας Γαλλίας ο 65χρονος Leo Sheridan, εμπειρογνώμονας που στο παρελθόν εργάστηκε για κυβερνήσεις και βιομηχανίες ανά τον κόσμο, συνέλεξε έγγραφα και στοιχεία τα οποία, όπως ισχυρίζεται, μπορούν να διαλευκάνουν την υπόθεση. «Είμαι σίγουρος ότι πρόκειται για δελφίνια τα οποία εκπαίδευσε το αμερικανικό Ναυτικό, αλλά φαίνεται ότι κάτι πήγε στραβά» λέει. Σύμφωνα με τον ίδιο, τα δελφίνια θανατώθηκαν για να μη γίνει γνωστό το αμερικανικό στρατιωτικό πρόγραμμα δελφινιών. Αν πιστέψουμε τα λεγόμενά του, το αμερικανικό Ναυτικό πραγματοποίησε το 1989 στο Σαν Ντιέγκο το άκρως απόρρητο πρόγραμμα Cetacean Intelligence Mission με την έγκριση του προέδρου Τζορτζ Μπους. Τα δελφίνια εξοπλίζονται με ιμάντες γύρω από τον λαιμό τους, ενώ μικρά ηλεκτρόδια τοποθετούνται κάτω από το δέρμα τους. Ετσι διδάσκονται να περιπολούν και να προστατεύουν τα υποβρύχια Trident στα λιμάνια, αλλά και τα πολεμικά πλοία στην ανοιχτή θάλασσα.

Ανάλογο πρόγραμμα είχε και το ρωσικό Ναυτικό. Τα «ρωσικά» δελφίνια μαθαίνουν να αναγνωρίζουν τους δύτες-εχθρούς. Μόλις τους αντιληφθούν, τα επίπεδα στρες αυξάνονται και μέσω των ηλεκτροδίων τους μεταφέρουν την πληροφορία στο κέντρο ελέγχου το οποίο βρίσκεται επάνω στο πλοίο. Ενα πιο πολύπλοκο πρόγραμμα επιτρέπει στο κέντρο ελέγχου να δίνει εντολή στα δελφίνια ­ τα οποία εργάζονται σε ομάδες των τεσσάρων ­ να επιτεθούν στον εισβολέα-δύτη παρασύροντάς τον προς τα κάτω, σε μια επικίνδυνη κατάδυση.

Κατά τον κ. Sheridan, στην περίπτωση των δελφινιών που ξεβράστηκαν στις μεσογειακές ακτές της Γαλλίας μάλλον κάτι πήγε στραβά στη συμπεριφορά τους, το στρες μπορεί να ξεπέρασε τα προβλεπόμενα επίπεδα και να μην ανταποκρίνονταν στις εντολές. Ετσι, για να αποφύγει το αμερικανικό Ναυτικό τις αποκαλύψεις, ένα μικρό εκρηκτικό φορτίο στον ιμάντα στο κάτω μέρος του λαιμού των έξυπνων θηλαστικών ενεργοποιήθηκε με τηλεχειριστήριο. «Μπορεί να ακούγεται απίστευτο, αλλά πρόκειται για ένα πρόγραμμα αρκετά δημοφιλές στους στρατιωτικούς κύκλους. Δεν είναι τυχαίο ότι τα πτώματα των δελφινιών άρχισαν να ξεβράζονται εν τω μέσω μιας στρατιωτικής κρίσης, όταν τα αμερικανικά πολεμικά πλοία και τα υποβρύχια κατευθύνονταν προς τον Περσικό Κόλπο. Δεκαέξι δελφίνια (που σημαίνει τέσσερις ομάδες εκπαιδευμένων δελφινιών) βρέθηκαν με τρύπα κάτω από τον λαιμό» λέει ο ίδιος. Ορισμένοι γάλλοι επιστήμονες μιλούν για γελοιότητες. Αλλοι πάλι δεν είναι διόλου σίγουροι.