Ο ανένταχτος οδοιπόρος
Πώς και γιατί γίνεται κανείς μνηστήρας και στη συνέχεια εραστής της σημερινής Ελλάδας; Τις περισσότερες φορές ακολουθώντας την κλασική οδό. Παθιασμένοι λάτρες της αρχαίας Ελλάδας, αυτοί οι άνθρωποι ένιωσαν δυνατές συγκινήσεις όταν ήρθαν σε επαφή με τα μεγάλα έργα που θεμελιώνουν τη δυτική παράδοση. Περιπλανήθηκαν στα αμμουδερά ακρογιάλια του Ομήρου. Γεύτηκαν την ηδονή της κάθαρσης με τον Αισχύλο, τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη. Θα μπορούσαν, όπως και τόσοι άλλοι, να αρκεστούν σε αυτά. Αντίθετα, αυτοί θέλησαν να μάθουν ακόμη περισσότερα γι’ αυτή τη χώρα και γι’ αυτό το φως που μερικές φορές χαράζει με σκληρότητα τα περιγράμματα, αυτό το αγγελικό και μελανό φως για το οποίο μιλάει ο Γιώργος Σεφέρης.
Μερικές δεκαετίες αργότερα, βρίσκονται πάντα υπό το κράτος της ίδιας συγκίνησης, δεν έχουν εξαντλήσει τις εκπλήξεις. Στην Ελλάδα, στο εξής, δεν ξέρουν πλέον πολύ καλά πού βρίσκονται ούτε ποιοι είναι. Τους έχει σημαδέψει αμετάκλητα η ανησυχαστική ετερότητα αυτής της χώρας, η οποία, αντίθετα με αυτό που θα μπορούσε να συμπεράνει κανείς εκ πρώτης όψεως, δεν βρίσκεται μέσα στους πολυάριθμους τουριστικούς οδηγούς. Και δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, γιατί υπάρχει πολλή Ιστορία εδώ αλλά κυρίως πολλές παλιές ιστορίες. Και συνεχώς ανακαλύπτει κανείς και άλλες, και συνεχώς χάνεται μέσα σε αυτές. Αν όμως γευτεί τούτο τον καρπό, είναι πια πολύ αργά γι’ αυτόν, η γοητεία της Ελλάδας τον έχει συνεπάρει και νιώθει την ακατανίκητη επιθυμία να τις κάνει γνωστές και σε άλλους, μεταφράζοντάς τες, σχολιάζοντάς τες. Σε αυτόν τον τόπο άνθισε μια πολύ ιδιάζουσα ευρωπαϊκότητα που αντιστέκεται σε κάθε προσπάθεια απλοποιημένης ερμηνείας. Μια πληθώρα από διαφορετικές τάσεις αποτελεί τον ελληνικό ουμανισμό που παίρνει διαφορετική μορφή σε κάθε ιστορική περίοδο και δεν επιδέχεται έναν και μοναδικό διαχρονικό ορισμό.
Ο Ζακ Λακαριέρ εργάστηκε, στη διάρκεια αυτών των 50 ετών, για την υπεράσπιση και την ανάδειξη αυτού του πολυδιάστατου ουμανισμού. Και για να γιορτάσει αυτά τα 50 χρόνια αδιάκοπου και παθιασμένου έρωτα για όλα τα πρόσωπα και όλες τις εποχές της Ελλάδας, αυτός ο ανένταχτος οδοιπόρος των δρόμων του ήλιου και της σκιάς, ξαναγυρίζει αυτές τις ημέρες στην Ελλάδα, ακολουθώντας τα ίχνη από τα ίδια του τα βήματα, τα βήματα της ελληνογαλλικής φιλίας
Το γεγονός είναι σημαντικό, διότι μια τέτοια αναγνώριση συμβαίνει συνήθως είτε πολύ νωρίς είτε πολύ αργά αλλά σπάνια στο απόγειο μιας καριέρας. Σήμερα η Ελλάδα και η Γαλλία τιμούν έναν άνθρωπο που συνέβαλε σημαντικά στην καλύτερη αμοιβαία γνωριμία και κατανόηση μεταξύ των δύο χωρών.
Το ελληνικό οδοιπορικό του Ζακ Λακαριέρ αρχίζει το 1947, όταν έρχεται να παίξει τους «Πέρσες» του Αισχύλου στην Επίδαυρο. Είναι μια πολύπλευρη πρεμιέρα: η πρώτη φορά που αυτό το αρχαίο θέατρο χρησιμοποιείται ως σκηνικός χώρος ύστερα από αιώνες σιωπής, η πρώτη φορά που παίζεται εκεί ο Αισχύλος στα γαλλικά, η πρώτη φορά που ξένοι έρχονται στην Ελλάδα μετά τον πόλεμο. Αυτό το εγχείρημα θα αποτελέσει σταθμό γιατί θα σπείρει την ιδέα ενός ετήσιου φεστιβάλ αφιερωμένου στους μεγάλους κλασικούς.
Βαθιά επηρεασμένος από αυτή την εμπειρία καθώς και από τη «φιλοξενία» που έζησε έντονα σε καθημερινή βάση, ο Ζακ Λακαριέρ, όταν επιστρέφει στη Γαλλία, βιάζεται να ξαναφύγει και έτσι το 1950 ανακαλύπτει την Κρήτη.
Πέρα όμως από την ανεκδοτολογική πλευρά της ιστορίας, το οδοιπορικό του είναι υποδειγματικό γιατί ποτέ η περιγραφή του δεν γίνεται φολκλορικά επιφανειακή. Ο Ζακ Λακαριέρ εισχωρεί βαθιά στην ελληνική πραγματικότητα της εποχής του, προσεγγίζοντας όλες τις πλευρές της είτε αυτές είναι ιστορικές είτε θρησκευτικές ή πολιτισμικές.
Ανατρέχοντας στο παρελθόν για να κατανοήσει καλύτερα το παρόν, αυτός ο ακούραστος στρατοκόπος επιδιώκει τις συναντήσεις και με αυτόν τον τρόπο άλλωστε μαθαίνει εμπειρικά τη νεοελληνική γλώσσα. Γεμάτος περιέργεια για όλα και για όλους, για τα πολλαπλά πρόσωπα μιας χώρας μοιρασμένης ανάμεσα στο καθήκον να διατηρήσει τις μνήμες του παρελθόντος και την επιθυμία να ανοιχτεί στις υποσχέσεις του μέλλοντος, τον ακολουθούμε, καθώς, με τον ίδιο πάντα ενθουσιασμό, συναντάει τους μοναχούς του Αγίου Ορους, ανακαλύπτει το έργο του Πρεβελάκη ή μεταφράζει Ηρόδοτο.
Γιατί ο Ζακ Λακαριέρ ξέρει να αξιοποιεί δεδομένα εκ πρώτης όψεως αντιφατικά, για να επιτυγχάνει μια καλύτερη κατανόηση της ελληνικής πραγματικότητας και, πρώτα από όλα, να βρίσκει τον κοινό μυστικό κώδικα όλων αυτών που οποιοσδήποτε άλλος θα θεωρούσε αντιφατικά, δηλαδή τη μυθολογία, τον παγανισμό, την Ορθοδοξία. Με λίγες απλές φράσεις γεφυρώνει μιαν απόσταση αιώνων και ξαφνικά ολόκληρη η Ελλάδα, η διαμελισμένη σε ιστορικές ή πολιτισμικές ενότητες, γίνεται κατανοητή, γίνεται μια χώρα ζωντανή, συγκινητική, με το πραγματικό της πρόσωπο, με μια λέξη, κοντινή μας, αν ξεπεράσουμε τις προκαταλήψεις.
Δεν είναι τυχαίο που ο Ζακ Λακαριέρ, γεννημένος στη Λιμόζ αλλά μεσογειακός στην καρδιά, είναι στη Γαλλία καλεσμένος σε όλες τις εκπομπές, όλα τα περιοδικά, όλα τα συμπόσια ή τα στρογγυλά τραπέζια με θέμα την Ελλάδα. Η άποψή του είναι σφαιρική, φιλική, γαλήνια, πάντα αντικειμενική παρουσιάζει στη Γαλλία μια συνολική εικόνα της Ελλάδας. Ανήκει στους διανοούμενους που συμβάλλουν στην κατανόηση του κόσμου. Ζητήστε του να μιλήσει για την Ορθοδοξία, τη μυθολογία ή την καθημερινή ζωή στη σύγχρονη Ελλάδα, και όλα γίνονται ξεκάθαρα, οι προκαταλήψεις διαλύονται (δεν ξέραμε πριν τον ακούσουμε!), η Ελλάδα γίνεται οικεία, κοντινή. Και επιπλέον, αυτή τη βαθιά κατανόηση της χώρας υπηρετεί ένα θαυμαστό αφηγηματικό ταλέντο, μια γλώσσα όλο διαύγεια, ένας αστείρευτος ενθουσιασμός. Γιατί δεν μιλάει μόνο για τη χώρα που γνωρίζει αλλά και για τη χώρα που διάλεξε, την εκλεκτή του, τη χώρα που ο ίδιος αποκαλεί «αποκάλυψη» της ζωής του. Και ολόκληρη αυτή τη ζωή, εδώ και πενήντα χρόνια, είναι αφιερωμένη στο γράψιμο, στην ανακάλυψη, που ορμάται από την Ελλάδα και περιστρέφεται πάντα γύρω από αυτήν.
Ο ποιητής του «Ηνίοχου», του «Lapidaire», ο συγγραφέας του «Ελληνικού καλοκαιριού», των «Ενθεων» και μυθιστορημάτων όπως η «Μαρία η Αιγυπτία» και «La Poussiere du monde» απευθύνει ερωτήματα στους ανθρώπους, τις δοξασίες, την πίστη τους, ακούγοντας, ταξιδεύοντας, γράφοντας και μεταφράζοντας. Ολες αυτές οι δραστηριότητες είναι άλλωστε γι’ αυτόν οι πολλαπλές όψεις της ίδιας διηνεκούς πολυπραγμοσύνης. Αυτός ο ακούραστος εργάτης των γραμμάτων που γνωρίζει πώς να υπηρετεί τους άλλους, μεταφράζοντας δηλαδή «ερμηνεύοντας», με τη μουσική έννοια του όρου έχει ήδη προσφέρει, και εξακολουθεί να προσφέρει, στους γάλλους αναγνώστες έργα μεγάλων ελλήνων δημιουργών, όπως ο Σεφέρης, ο Ταχτσής ή ο Πρεβελάκης. Τη μεταφραστική του ιδιότητα συμπληρώνει το ταλέντο του ως σχολιαστή και δημοσιογράφου που δεν διστάζει να γράφει επανειλημμένα, να παρουσιάζει τα κείμενα των άλλων, να βοηθά στην κατανόησή τους.
Ο πολυτάλαντος αυτός ελληνιστής, που δεν επιδέχεται κατατάξεις και ετικέτες, με τα προσωπικά του κείμενα και τις μεταφράσεις του προβάλλει συνεχώς την Ελλάδα, τροφοδοτώντας έτσι καθημερινά τον ζωντανό διάλογό του με αυτή τη χώρα. Αυτός ο πάντα σε εγρήγορση ελληνιστής, ξεχωριστή παρουσία που επιβάλλεται στον ελληνικό χώρο, θα έρθει στην Αθήνα για να γιορτάσει πενήντα χρόνια δημιουργικού πάθους. Λίγοι άντρες και λίγες γυναίκες μπορούν να επιδείξουν τέτοια σταθερότητα μέσα στον χρόνο και το έργο τους (πάνω από 50 βιβλία), λίγοι δημιουργοί μπορούν στο απόγειο της καριέρας τους να είναι περήφανοι για μια τόσο πλούσια διαδρομή. Στις 30 Σεπτεμβρίου το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών θα του αποδώσει φόρο τιμής κατά τη διάρκεια μιας μοναδικής βραδιάς για την οποία ο ηθοποιός Αλέν Μαρνιά έχει ετοιμάσει ένα θέαμα εμπνευσμένο από το σύνολο του έργου του Ζακ Λακαριέρ. Στις 3 Οκτωβρίου η Στοά του Βιβλίου θα γιορτάσει με τη σειρά της με ομιλίες, τραγούδια και χορούς έναν Γάλλο που η ζωή, το βλέμμα και η καρδιά του είναι ελληνικά όπως το καλοκαίρι. Εναν άντρα που η αναζήτηση του απόλυτου και η πνευματική του περιπέτεια, έχοντας ωε επίκεντρο τον ελλαδικό χώρο, αγκαλιάζουν ολόκληρη τη Μεσόγειο.
* Τα βιβλία του Ζακ Λακαριέρ στα ελληνικά (όλα από τις εκδόσεις Χατζηνικολή) είναι: Γνωστικοί, 1976, Ενθεοι, 1977, Το ελληνικό καλοκαίρι, 1980, Μαρία η Αιγυπτία, 1985, Αυτό το ωραίο σήμερα, 1991, Συγγραφική πορεία, 1994, Τα φτερά του Ικαρου, 1995. Από τις εκδόσεις Ικαρος κυκλοφορεί Ο Ηνίοχος, 1982.
Η κυρία Κατρίν Βελισσάρη είναι διευθύντρια του Κέντρου Λογοτεχνικής Μετάφρασης (CTL) του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών.
