Στην έκθεση για το Βυζάντιο με τίτλο «Βyzantium 330 – 1453» η οποία μόλις εγκαινιάστηκε στη Βασιλική Ακαδημία Τεχνών του Λονδίνου, η Τζούντιθ Χέριν ήταν μέλος της Τιμητικής Επιτροπής και συμμετείχε σε πολλές διασκέψεις για τη διοργάνωσή της. Η διακεκριμένη βυζαντινολόγος, καθηγήτρια στο Κing΄s College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, λίγο πριν από την κυκλοφορία (στα τέλη του Νοεμβρίου) του νέου της βιβλίου Βyzantium:Τhe Surprising Life of a Μedieval Εmpire στα ελληνικά, μίλησε στο«Βήμα». Εξομολογήθηκε μάλιστα ότι λόγω της γνωριμίας της με τον Λέοντα Καραπαναγιώτη και τη σύζυγό του Ελένη «Το Βήμα» φέρει για αυτήν ιδιαίτερους συνειρμούς. « Πάντα προσπαθούσα να διαβάσω την εφημερίδα σας αλλά έβρισκα ότι το ρεπορτάζ στα ελληνικά ήταν πιο δύσκολο στην κατανόηση απ΄ ό,τι τα δικά μου βιβλία για τη βυζαντινή ιστορία ».
Πριν από χρόνια είχε «μεταφέρει» τη ζωή της στην Αθήνα για να μάθει ελληνικά στην Αθηναϊκή Λέσχη της Πανεπιστημίου και να «σπουδάσει» στη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή στην οδό Σουηδίας. Η ευγένειά της ήταν πρόδηλη σε όλες τις συνεννοήσεις μας, παρ΄ ότι το όνομα Χέριν έχει ειδικό βάρος διεθνώς στον τομέα της έρευνας της μεσαιωνικής ιστορίας. Θα επισκεφθεί ξανά την Ελλάδα στις 12 Δεκεμβρίου για την επίσημη πια παρουσίαση του βιβλίου της σε ελληνική μετάφραση με τίτλο Τι είναι το Βυζάντιο (από τις εκδόσεις Ωκεανίδα).
– Είναι ξανά της μόδας το Βυζάντιο; «Ηταν άραγε ποτέ στο παρελθόν; Νομίζω ότι αρχίζει να γίνεται της μόδας εν μέρει λόγω μιας νέας θεώρησης της μεσαιωνικής ιστορίας. Τον 21ο αιώνα έχουμε ανάγκη να αποκρυπτογραφήσουμε το Ισλάμ, το πώς οι Αραβες κατέκτησαν τόσο μεγάλες εκτάσεις τον 7ο και τον 8ο αιώνα. Εχοντας κυριεύσει τη Δαμασκό, την Ιερουσαλήμ, την Αλεξάνδρεια κτλ., οι Αραβες φιλοδοξούσαν να καταστήσουν την Κωνσταντινούπολη πρωτεύουσά τους. Αλλά τους εμπόδισαν οι Βυζαντινοί, οι οποίοι υπερασπίστηκαν σθεναρά την Κωνσταντινούπολη- “Νέα Ρώμη”. Αυτή λοιπόν η διαμάχη μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων η οποία διαιωνίστηκε ως τις Σταυροφορίες έχει πλέον στρέψει το ενδιαφέρον μας στο Βυζάντιο: ποιος ήταν ο ιστορικός του ρόλος; Από πού άντλησε τη δύναμη και την αυτοπεποίθηση που του επέτρεψαν να επιβιώσει για περισσότερα από 1.000 χρόνια; Αν αυτό σημαίνει ότι το Βυζάντιο είναι της μόδας, είμαι πολύ ευτυχής».
– Τι ακριβώς είναι «αναπάντεχο» και «εκπληκτικό»,όπως υπονοεί ο πρωτότυπος τίτλος του νέου σας βιβλίου, σε σχέση με το Βυζάντιο;
«Είναι το ελληνικόν πυρ, ο συνδυασμός τριών διαφορετικών παραδόσεων στο εσωτερικό του, που του προσέδωσαν τη μακροχρόνια δύναμή του. Βεβαίως ήταν χριστιανικό και είχε άμεσους δεσμούς με την πρώιμη περίοδο του χριστιανισμού μέσα από τις αφηγήσεις των Ευαγγελίων σε απλά ελληνικά για να τις καταλαβαίνει ο λαός. Το χριστιανικό στοιχείο επικρατεί στην τέχνη και στην αρχιτεκτονική. Αυτή η κοινή γλωσσική βάση επέτρεψε στους κατοίκους της μεσαιωνικής αυτοκρατορίας την άμεση πρόσβαση σε όλο το εύρος της αρχαίας ελληνικής σοφίας και στην παγανιστική παράδοση. Οχι μόνο στον Ομηρο, τον Ηρόδοτο, τον Ξενοφώντα, κ.ά., αλλά και σε όλες τις τεχνικές ανακαλύψεις των αρχαίων στα μαθηματικά, την αστρονομία, την ιατρική, τη γεωγραφία, την αρχιτεκτονική. Αυτά τα κείμενα μελετήθηκαν και αντιγράφηκαν στο Βυζάντιο από λόγιους και τους μαθητές τους οι οποίοι τελικά έγιναν ειδήμονες στην αττική γλώσσα του 5ου αιώνα π.Χ. και μετουσίωσαν το στυλ και το λεξιλόγιό της στα δικά τους μεσαιωνικά γραπτά. Και επειδή το Βυζάντιο ήταν η πρωτεύουσα του ανατολικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κληρονόμησε μέρος της ρωμαϊκής νομοθεσίας, της μηχανολογίας, της δημόσιας διοίκησης και της πολεμικής δύναμης. Αυτή η συνύπαρξη τριών πηγών δύναμης, οι οποίες συνέθεσαν μια συνεπή ενότητα, είναι που μας ξαφνιάζει. Χάρη σε αυτήν μπορούσε το Βυζάντιο να επανιδρύεται ύστερα από πολλές “πτώσεις” και η Κωνσταντινούπολη να αντιστέκεται σε σφοδρές επιθέσεις ως το 1453. Η μακροβιότητα από μόνη της δεν μας εντυπωσιάζει. Ελάχιστοι, ωστόσο, μεσαιωνικοί πολιτισμοί αξιώθηκαν μια αδιάκοπη ζωή για περισσότερο από 1.000 χρόνια». – Ορισμένοι ιστορικοί θεωρούν ότι οι οικονομικοί χειρισμοί στη δημόσια διοίκηση καθόριζαν εν πολλοίς και την πολιτική του Βυζαντίου.Μήπως αυτή είναι μια παράμετρος που κάνει το Βυζάντιο να μοιάζει πολύ στη σημερινή εποχή;
«Δεν είμαι σίγουρη ότι υπάρχουν παραλληλισμοί ανάμεσα στην οικονομική δύναμη του Βυζαντίου και στον σύγχρονο κόσμο. Οι μεσαιωνικές αυτοκρατορίες λειτουργούσαν με εντελώς διαφορετικό τρόπο, επιβάλλοντας φόρους στους γαιοκτήμονες για να χρηματοδοτήσουν τον στρατό και την αυλή. Η δύναμη του Βυζαντίου ήταν ο χρυσός κανόνας τον οποίον επέβαλε ο Κωνσταντίνος Α΄ και διατηρήθηκε ως τον 11ο αιώνα. Το χρυσό νόμισμα προτιμούσαν οι έμποροι όταν οι περισσότερες δυτικές χώρες έκοβαν ασημένια. Το χρυσό νόμισμα χρησιμοποιούσαν και στις συναλλαγές άλλων μακρινών κοινωνιών- στη Ρωσία, στη Σκανδιναβία, στην Αγγλοσαξονική Αγγλία. Αρα ως τον 11ο αιώνα η βυζαντινή οικονομία στηριζόταν σε αυτό το νόμισμα και πολλοί ιστορικοί ορίζουν την αρχή της πτώσης της αυτοκρατορίας τη στιγμή που οι αυτοκράτορες άρχισαν να υποτιμούν το νόμισμα».
– Υποστηρίζετε ότι η Αυτοκρατορία κατάφερε να κρατήσει τους μουσουλμάνους έξω από την Ευρώπη, άρα ότι έσωσε τη Δύση από την ισλαμική κατοχή.Συνάδελφοί σας έχουν προσπαθήσει να υπονομεύσουν αυτό το επιχείρημα,υποστηρίζοντας, για παράδειγμα,ότι οι Αραβες έτσι κι αλλιώς ήταν απασχολημένοι με τις εκστρατείες τους στην Ισπανία και στην Κεντρική Ασία (G.W . Βowersock).Τι τους απαντάτε;
«Η υπόθεσή μου στηρίζεται στη δηλωμένη επιθυμία των μουσουλμάνων να κάνουν την Κωνσταντινούπολη πρωτεύουσα της μεσογειακής τους αυτοκρατορίας. Ηθελαν την Κωνσταντινούπολη επειδή ήταν σταυροδρόμι Ασίας και Ευρώπης. Στην περίπτωση που τα κατάφερναν, αμφιβάλω αν κάτι θα σταματούσε την έφοδό τους προς τα Βαλκάνια, την Κεντρική Ευρώπη, την Ιταλία. Οι νίκες τους κατά των χαλιφών Ουμαγιάντ ήταν εντυπωσιακές αλλά δεν είχαν επιβάλει μουσουλμανικό έλεγχο στις νικημένες περιοχές. Για παράδειγμα, Ελληνες και Ρωμαίοι εξακολουθούσαν να ελέγχουν τους φόρους και στη Δαμασκό οι χριστιανοί και οι μουσουλμάνοι εξασκούσαν τη λατρεία τους στην ίδια εκκλησία, του Αγίου Ιωάννη, σε άλλες ώρες. Αλλά οι Αραβες δεν κατάφεραν να περάσουν την οροσειρά του Ταύρου στη Μικρά Ασία και διάφορες επιθέσεις τους στην Κωνσταντινούπολη είχαν αποκρουστεί. Η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης το 717-718 απέτυχε. Και το 740 οι χερσαίες δυνάμεις τους υπέστησαν μεγάλη ήττα από τους Βυζαντινούς. Αυτό προκάλεσε εμφύλιο πόλεμο, την άνοδο των Αββασιδών, τη στροφή προς τη Βαγδάτη. Με λίγα λόγια, οι Βυζαντινοί έπαιξαν κρίσιμο ρόλο επειδή εξαιτίας τους οι μουσουλμάνοι έστρεψαν την προσοχή τους αλλού: στην Κεντρική Ασία και στην Απω Ανατολή».
– Ποια ήταν η εντύπωσή σας για τους σύγχρονους Ελληνες; Αληθεύει ότι γνωρίζουμε το Βυζάντιο μόνο ως μετερίζι της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας;
«Μου δημιουργήθηκε η εντύπωση ότι γνώριζαν μόνο την ορθόδοξη διάστασή του και ότι αγνοούσαν μεγάλο μέρος του ηγεμονικού του χαρακτήρα, των κοσμικών και πνευματικών επιτευγμάτων του. Η μοναστική παράδοση του Αγίου Ορους είναι φυσικά η συνέχεια του Βυζαντίου στη σύγχρονη ζωή της Ελλάδας, όπως και οι ορθόδοξες λειτουργίες, που εγκολπώνονται τα 2.000 χρόνια χριστιανικής πρακτικής. Αλλά όλα τα πρόσωπα του Βυζαντίου δεν μπορούν να εξομοιωθούν με τη θρησκευτικότητά του».
– Γιατί,όμως,έχει επικρατήσει αυτή η απόλυτα αρνητική εικόνα για τους Βυζαντινούς; Ο Εντουαρντ Γκίμπον λέει ότι παρουσιάζουν «μια νεκρή ενότητα αμαρτημάτων».
«Η αρνητική αντίληψη διαδόθηκε από τους διανοούμενους του Διαφωτισμού. Πριν από τον 18ο αιώνα πολλές όψεις της Αυτοκρατορίας έχαιραν μεγάλης εκτιμήσεως.
Οι ουμανιστές του 16ου αιώνα, για παράδειγμα, οι οποίοι δημιούργησαν και εδραίωσαν τον όρο “Βυζάντιο” για τον εν λόγω πολιτισμό, υπολόγιζαν ιδιαιτέρως τις ελληνικές μεσαιωνικές αναλύσεις για τον Ομηρο, τις αναλύσεις γύρω από την ελληνική επιστήμη, τα μαθηματικά, την ιστορία, την ιατρική κ.ο.κ. Ο Βολταίρος και ο Γκίμπον αδιαφορούσαν για αυτή την πλευρά και επικέντρωναν την περιφρόνησή τους στους μοναχούς του Βυζαντίου, τους θεολόγους και τους συγγραφείς οι οποίοι περιέγραφαν τις πνευματικές πρακτικές και την αφοσίωσή τους στις εικόνες. Είχαν υιοθετήσει επίσης μια μονομερή αντίληψη για το παρελθόν και ήθελαν να βεβαιωθούν ότι η Ευρώπη θα υιοθετούσε ως θεμελιώδεις αξίες της εκείνες που σχηματίστηκαν στην Αρχαία Ελλάδα και στη Ρώμη. Θεωρούσαν ότι ο Χριστιανισμός ήταν απλώς η θρησκευτική αντίδραση στον κοσμικό, διερευνητικό κόσμο. Οτι αυτή κυριάρχησε στον “σκοτεινό” Μεσαίωνα και έπρεπε να απαλειφθεί από τον “φωτεινό” 18ο αιώνα έτσι ώστε να αναπτυχθεί μια μοντέρνα αίσθηση της Ιστορίας. Αν δούμε το πόσο αυτοί οι στοχαστές ήταν προσδιορισμένοι από την ιστορική συνθήκη, το πλαίσιο και τους περιορισμούς της δικής τους εποχής, θα καταλάβουμε γιατί καταδίκαζαν το Βυζάντιο».
– Ποιο σημερινό γεγονός θα παραλληλίζατε με τις περιβόητες βυζαντινές μηχανορραφίες;
«Οταν μιλάμε για τις “περιβόητες βυζαντινές μηχανορραφίες” ας ξεκαθαρίσουμε σε τι ακριβώς αναφερόμαστε: στη σεξουαλική ιστορία της Θεοδώρας, την οποία κατέγραψε ο ιστορικός Προκόπιος με πρόδηλη προκατάληψη, και στην περιγραφή του Ψελλού για τον Κωνσταντίνο Θ Δ , ο οποίος είχε σκανδαλίσει βάζοντας την ερωμένη του στο παλάτι δίπλα στη σύζυγό του. Τέτοιου είδους ραδιουργίες είναι κοινές σε όλες τις ιστορικές στιγμές, στη ζωή του Κλίντον και του Μιτεράν. Στο Βυζάντιο οι αυτοκράτορες μπορούσαν βεβαίως να κάνουν ό,τι ήθελαν στη σεξουαλική τους ζωή, παρ΄ ότι ο Κωνσταντίνος Στ΄ είχε δυσκολευτεί να χωρίσει τη γυναίκα του και ο Λέων Στ΄ εμποδίστηκε για πολύ καιρό να παντρευτεί για τέταρτη φορά. Δεν νομίζω ότι μπορούμε να βρούμε στο Βυζάντιο σκάνδαλο ανάλογο με το σημερινό του Βατοπαιδίου στην Ελλάδα. Εξυπακούεται ότι πολλοί επίσημοι της Αυτοκρατορίας αποπειράθηκαν να κάνουν περιουσίες εκμεταλλευόμενοι την κυβερνητική μηχανή, να εξασφαλίσουν καλές θέσεις και οικονομικά οφέλη για τις οικογένειές τους. Τέτοιου είδους ίντριγκες είναι ενδημικές στην ανθρώπινη ιστορία και η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ίσως είχε αρκετές. Πιο εντυπωσιακή είναι η ικανότητα των Βυζαντινών να αποκαθιστούν τη λαμπρότητα της Αυτοκρατορίας ύστερα από καταστροφές όπως η επιδρομή των Σταυροφόρων στην Κωνσταντινούπολη το 1204. Σε τέτοιες περιπτώσεις αντλούσαν δύναμη από την εσωτερική τους φλόγα, μια σιγουριά στη θεόσταλτη φύση της Αυτοκρατορίας τους. Αυτές οι αρχές σχετικά με τη θέση του Βυζαντίου στον κόσμο είναι πολύ πιο σημαντικές από τις διάφορες περιστασιακές δολοπλοκίες.
* Το βιβλίο «Τι είναι το Βυζάντιο» της Τζούντιθ Χέριν θα κυκλοφορήσει στο τέλος Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Ωκεανίδα.
