Εναν καινούργιο δρόμο για τη γνωριμία μας με το Βυζάντιο ανοίγει η έκθεση «Βyzantium, 330-1453» που εγκαινιάστηκε την περασμένη Τρίτη στη Βασιλική Ακαδημία Τεχνών του Λονδίνου. Μέσα από τα περίπου 400 αντικείμενα, εκ των οποίων το 1/3 προέρχεται από την Ελλάδα, η έκθεση δείχνει ένα ασυνήθιστο Βυζάντιο, πολύ διαφορετικό από αυτό που μας έχουν δείξει οι πρόσφατες εκθέσεις του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης. Η έκθεση αποτελεί συνδιοργάνωση της Βασιλικής Ακαδημίας Τεχνών του Λονδίνου και του Μουσείου Μπενάκη και έχει χρηματοδοτηθεί από τρία ελληνικά ιδρύματα, το Ιδρυμα Κωστόπουλου, το Ιδρυμα Λεβέντη και το Ιδρυμα Νιάρχου. Οι επιστημονικοί επιμελητές, ο καθηγητής Ρόμπιν Κόρμακ και η καθηγήτρια Μαρία Βασιλάκη, αφηγήθηκαν το Βυζάντιο οδηγώντας μας από τα πρώιμα χρόνια του και τους θεμελιωτές του, τον Κωνσταντίνο και τον Ιουστινιανό, στην τέχνη του παλατιού, της εκκλησίας και της καθημερινής ζωής, κι από εκεί στη διάχυση στη Δύση, στους γειτονικούς λαούς, αλλά και στην επιβίωσή του, μέσα από τους θησαυρούς της Μονής Σινά. Τα εννέα αντικείμενα που παρουσιάζουμε εδώ, όπως μας τα έδειξε η Μαρία Βασιλάκη, τεκμηριώνουν τον πλούτο της έκθεσης και δίνουν την εικόνα ενός άλλου, μη κοινόχρηστου Βυζαντίου.
Η έκθεση «Βyzantium, 330-1453» στη Royal Αcademy of Αrts του Λονδίνου (Πικαντίλι) θα διαρκέσει ως τις 22 Μαρτίου 2009. Είναι ανοιχτή καθημερινά από τις 10 το πρωί ως τις 9 το βράδυ, και τις Παρασκευές ως τις 10 το βράδυ. Το εισιτήριο κοστίζει 12 στερλίνες.
1. Η μορφή τουΙωνά
Ενα επεισόδιο από τη βιβλική ιστορία του Ιωνά αποτυπώνεται σε αυτό το παράδοξο μαρμάρινο γλυπτό, που έχει φιλοτεχνηθεί κάπου στη Νοτιοδυτική Μικρά Ασία, στο δεύτερο μισό του 3ου αιώνα. Ανήκει στις συλλογές του Μουσείου του Κλίβελαντ. Είναι ένα από τα έργα που μας εισάγουν στην έκθεση και δείχνουν πολύ καθαρά ότι η πρώιμη χριστιανική και βυζαντινή γλυπτική- όπως και η εικονογραφία- αποτελούν άμεση συνέχεια της αρχαίας παράδοσης. Εργο της ύστερης αρχαιότητας με βιβλικό θέμα, εικονογραφεί την περίοδο μετάβασης προς ό,τι ονομάζουμε Βυζάντιο και βυζαντινή τέχνη. Σύμφωνα με τον επιμελητή της έκθεσης Ρόμπιν Κόρμακ, το έργο, που ανήκει σε ένα σύνολο 11 γλυπτών, προοριζόταν για τη διακόσμηση σπιτιού, κρήνης ή τάφου.
2. Ο μύθος του δισκοπότηρου
Από τα δημοφιλέστερα αντικείμενα της έκθεσης είναι το δισκοπότηρο της Αντιόχειας, που έχει φιλοτεχνηθεί στο πρώτο μισό του 6ου αιώνα. Συνδέεται με τον μύθο του Αγιου Δισκοπότηρου. Αλλωστε έτσι παρουσιάστηκε στην Παγκόσμια Εκθεση του Σικάγου το 1933. Το αντικείμενο είχε εκτεθεί στην πρώτη μεγάλη έκθεση για τη βυζαντινή τέχνη, που είχε γίνει στο Παρίσι το 1931. Το δισκοπότηρο ανήκε στους αρχαιοπώλες αδελφούς Κouchakji, από τους οποίους το αγόρασε το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης το 1950. Σήμερα πιστεύεται ότι το πανέμορφο αυτό αντικείμενο, που βρέθηκε στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα στη Συρία, είναι μια λάμπα.
3. Το πιάτο του Δαβίδ
Οι επισκέπτες της έκθεσης έχουν την ευκαιρία να δουν συνενωμένο τον «θησαυρό της Λάμπουσας», ασημένια πιάτα που είχαν κατασκευαστεί σε εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης, το πρώτο μισό του 7ου αιώνα. Βρέθηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα στα ερείπια της βυζαντινής πόλης Λάμπουσα, που βρίσκεται κοντά στη σύγχρονη πόλη της Κυρήνειας. Ο θησαυρός αποτελείται από εννέα πιάτα, τρία από τα οποία βρίσκονται στο Μουσείο της Λευκωσίας και έξι στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Το πιάτο της φωτογραφίας εικονίζει μια σκηνή από τη ζωή του Δαβίδ. Τα πιάτα του θησαυρού δείχνουν τη συνέχεια ή την αναβίωση της κλασικής νατουραλιστικής παράδοσης, φυσικά με βιβλικό, χριστιανικό θέμα. 4. Ο ανάγλυφος αρχάγγελος
Η εικόνα του Μιχαήλ Αρχαγγέλου αποτελεί κυρίαρχο αντικείμενο της έκθεσης. Κυριαρχεί επίσης στο Λονδίνο, καθώς έχει αναπαραχθεί πάνω σε ταξί και τηλεφωνικούς θαλάμους που διαφημίζουν την έκθεση της Βασιλικής Ακαδημίας Τεχνών. Η εικόνα προέρχεται από τον Θησαυρό της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου στη Βενετία και είναι από τα πολύτιμα αντικείμενα που αφαιρέθηκαν από τους σταυροφόρους κατά τη λεηλασία της Κωνσταντινούπολης το 1204. Προέρχεται από εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης και φιλοτεχνήθηκε λίγο πριν από το 1204. Η φωτογραφία δεν μπορεί να δείξει την τεχνική που κάνει αυτό το έργο μοναδικό. Είναι η τεχνική του ανάγλυφου σμάλτου, ασυνήθιστη και παράδοξη, που ζωντανεύει το πρόσωπο του αρχάγγελου δίνοντάς του διαστάσεις και βάθος.
5. Το χτένι του αυτοκράτορα
«Χτένι», μικροτεχνία σε ελεφαντοστό, που παρουσιάζεται στην αίθουσα που είναι αφιερωμένη στην τέχνη του ιερού παλατιού. Εδώ είναι συγκεντρωμένα τα ωραιότερα ελεφαντοστά του κόσμου. Πραγματικά μια εμπειρία. Το έργο, που ανήκει στις συλλογές του Μουσείου του Βερολίνου, κατασκευάστηκε από τεχνίτη της Κωνσταντινούπολης μεταξύ του 886 και του 912. Στη μία πλευρά του αντικειμένου εικονίζεται η Παρθένος Μαρία να στρέφεται προς τον αυτοκράτορα, που ταυτίζεται με τον Λέοντα Στ Δ , και να του τοποθετεί ένα πολύτιμο κόσμημα στο στέμμα. «Ο πολύτιμος λίθος της πίστης». Το μικροαντικείμενο μπορεί να μην ήταν χτένι, αλλά μέρος ενός σκήπτρου.
6. Το θυμιατό του ναού
Μοναδικό αντικείμενο από ασήμι και χρυσό που αποδίδει σε μικρογραφία μια βυζαντινή εκκλησία και ανήκει στον Θησαυρό της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου. Είχε μάλλον δύο χρήσεις, θυμιατήρι και αρωματοδοχείο, και έχει κατασκευαστεί στο τέλος του 12ου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη ή στην Ιταλία. Στην έκθεση εκτίθεται στην ίδια βιτρίνα μ΄ ένα χειρόγραφο (από την Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού) με ομιλίες του Ιακώβου, μοναχού στη μονή Κοκκινοβάφου, όπου αναπαρίσταται το εξωτερικό μιας βυζαντινής εκκλησίας, ίδια περίπου με το μοντέλο του θυμιατηρίου. Θεωρείται ότι είναι ο Ναός των Αγίων Αποστόλων της Κωνσταντινούπολης. Στην ίδια βιτρίνα υπάρχει επίσης ένα χειρόγραφο που δείχνει το εσωτερικό της Μονής των Οδηγών, με την εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας. Τα τρία αυτά αντικείμενα δίνουν στον επισκέπτη μια εποπτική εικόνα ενός βυζαντινού ναού.
7. Η περιπέτεια των εικόνων
Κυριολεκτικά μοναδικό αντικείμενο, που ταυτόχρονα εικονογραφεί ό,τι ονομάζουμε ταξίδι και περιπέτεια των εικόνων. Από τη μία όψη του έργου (αυτή που βλέπουμε στη φωτογραφία) παρουσιάζεται η εικόνα της Ακρας Ταπείνωσης, ένα θέμα που αναπτύχθηκε στο Βυζάντιο κατά τον 12ο αιώνα και χαρακτήριζε το τελετουργικό της Μεγάλης Παρασκευής. Η εικόνα, με τη μοναδική τεχνική του μικροψηφιδωτού (ψηφίδες απειροελάχιστης διάστασης), φιλοτεχνήθηκε στην Κωνσταντινούπολη γύρω στο 1300. Η εικόνα αυτή περιβάλλεται από ένα αναγεννησιακό πλαίσιο του ύστερου 14ου αιώνα που περιλαμβάνει λείψανα δεκάδων αγίων. Στο πίσω μέρος της εικόνας της Ακρας Ταπείνωσης υπάρχει η εικόνα της Αγίας Αικατερίνης. Το στοιχείο αυτό μπορεί να δείχνει ότι η εικόνα μεταφέρθηκε από την Κωνσταντινούπολη στη Μονή Σινά και από εκεί στην Ιταλία. Σήμερα βρίσκεται στη Βασιλική του Τιμίου Σταυρού της Ιερουσαλήμ, στη Ρώμη.
8. Η θύρα στο Ατράνι
Ορειχάλκινη θύρα, μεγάλων διαστάσεων (3,3×1,8 μ.), που κατασκευάστηκε σε εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης στις αρχές του 11ου αιώνα. Από τα μοναδικά αντικείμενα της έκθεσης, που έφθασε στο Λονδίνο χάρη σε μια συγκυρία. Η θύρα είναι εν χρήσει στον Ναό του Σωτήρος στο Ατράνι της Ιταλίας, μια μικρή πόλη κοντά στο Αμάλφι. Οι Ιταλοί την είχαν όμως κατεβάσει για να τη συντηρήσουν κι έτσι έγινε δυνατή η μεταφορά της στη Βασιλική Ακαδημία Τεχνών. Η θύρα διακοσμείται με τέσσερις εικόνες, του Χριστού, της Παναγίας, του Αγίου Πανταλέοντος και του Αγίου Σεβαστιανού, καθώς και από φυλλοειδείς σταυρούς.
9. Η ζωντανή παράδοση
Αυτή η εγκαυστική εικόνα προέρχεται από τη Μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά. Απεικονίζει τους αγίους Σέργιο και Βάκχο, μαζί με τον Χριστό, και φιλοτεχνήθηκε τον 6ο ή τον 7ο αιώνα στην Κωνσταντινούπολη. Σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο του Κιέβου. Η εικόνα μεταφέρθηκε από το Σινά στο Κίεβο στα μέσα του 19ου αιώνα από τον αρχιμανδρίτη Πορφύριο Ουσπένσκι, υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες. Αποτελεί ένα από τα αριστουργήματα του τελευταίου μέρους της έκθεσης «Βyzantium», που επιγράφεται «Σινά» και αναφέρεται στο ζωντανό Βυζάντιο. Η Μονή Σινά ζει διαρκώς από τον 6ο αιώνα και σήμερα είναι έναςαπό τους ελάχιστους θυλάκους της βυζαντινής παράδοσης.
