mpitsi@dolnet.gr
Αν οι φυσικοί αναζητούν εναγωνίως απαντήσεις για την προέλευση και το είδος των σωματιδίων υψηλών ενεργειών που φθάνουν στον πλανήτη μας από το Διάστημα, οι άνθρωποι επί της Γης αναζητούν στο σώμα τους την επίδραση της κοσμικής ακτινοβολίας από τις δόσεις φυσικής ραδιενέργειας στις οποίες εκτίθενται. Σύμφωνα με τους ειδικούς, κάθε επιπλέον δόση από το αυστηρό επιτρεπτό όριο του 1 mSv ( μιλισίβερτ) ετήσιας ολόσωμης δόσης πρέπει να αποφεύγεται και γι’ αυτό είναι ανάγκη να προστατευθούν οι… ομάδες υψηλού κινδύνου που, όπως έχουν δείξει μελέτες, κινδυνεύουν από δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία. Πιλότοι, αεροσυνοδοί, μέλη πληρώματος αεροπλάνων, κυρίως, αλλά και επιβάτες με «χρυσή κάρτα», ειδικά όσοι κάνουν συχνά υπερατλαντικά ταξίδια, επιβαρύνονται με υψηλές δόσεις φυσικής ραδιενέργειας από την κοσμική ακτινοβολία. «Ενας πιλότος με 600 ώρες πτήση υπερβαίνει δύο ως και πέντε φορές την επιτρεπόμενη δόση – κάτι που ισχύει για όλο το πλήρωμα ενώ οι πολικές πτήσεις επιβαρύνουν πλήρωμα και επιβάτες αεροπλάνων με 40% επιπλέον δόσεις. Οι συνέπειες της έκθεσης στην κοσμική ακτινοβολία είναι μακροπρόθεσμες, με αυξημένα ποσοστά κινδύνου για εκδήλωση καρκίνου» τονίζει ο αναπληρωτής καθηγητής Πυρηνικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κ. Α. Γεράνιος. Σύμφωνα με στοιχεία από το Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Ραδιενέργειας και Περιβάλλοντος που πραγματοποιήθηκε στη Ρόδο (20-24 Μαΐου 2002), οι επιβάτες των αεροσκαφών στις 15 Απριλίου 2001 βρέθηκε με υπολογισμούς ότι έχουν απορροφήσει δόση κοσμικής ακτινοβολίας κατά 50% μεγαλύτερη από αυτήν που δέχονται οι επιβάτες σε ένα υψόμετρο 10 χιλιομέτρων (μέσο ύψος υπερατλαντικών ευρωπαϊκών πτήσεων)! Οφειλόταν σε ένα μαγνητικό νέφος που προέκυψε από την έκρηξη πάνω στον Ηλιο πέρυσι, χρονιά που είχαμε το μέγιστο της ηλιακής δραστηριότητας του 11ετούς κύκλου εκρήξεων.
Πόση έκπληξη μπορεί να προκαλέσει το γεγονός ότι ταξιδεύοντας με αεροπλάνο κάποιος από το Ντάλας στο Λονδίνο επιβαρύνεται με δόση φυσικής ραδιενέργειας ίση με αυτήν που παίρνει κάποιος κοιτώντας τηλεόραση όλον τον χρόνο; Για τα πληρώματα των αεροπλάνων που ξεκοκαλίζουν μελέτες για τον κίνδυνο από την κοσμική ακτινοβολία ηχεί επιβεβαιωτικά ή σαν εκστρατεία προειδοποίησης η επισήμανση του κ. Γεράνιου ότι «η ετήσια δόση που παίρνει ένας πιλότος είναι 10 φορές μεγαλύτερη από έναν μέσο άνθρωπο ο οποίος κάνει οποιαδήποτε άλλη δουλειά. Σε ακραίες περιπτώσεις μπορεί να θεωρηθεί πυρηνικός εργάτης». Αλλωστε ο αυξημένος κίνδυνος για την υγεία – έστω με ισχυρές ενδείξεις – οδήγησε την Ευρωπαϊκή Ενωση στην έκδοση κοινοτικής οδηγίας που επιβάλλει στις εταιρείες να προμηθεύουν τα ιπτάμενα πληρώματα με δοσίμετρα για τεστ της έκθεσής τους στην κοσμική ακτινοβολία -, αν και δεν εφαρμόζεται ακόμη σε ευρεία κλίμακα λόγω οικονομικού κόστους.
Συγκλονιστικά ήταν τα αποτελέσματα έρευνας που πραγματοποίησαν από το 1977 ως το 1992 ερευνητές επιστημονικών ινστιτούτων στη Φινλανδία και δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό «BMJ» (9/95). Εξέτασαν 1.600 γυναίκες και 200 άνδρες και διαπιστώθηκε ότι σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό της Φινλανδίας στις γυναίκες αεροσυνοδούς ύστερα από μια 15ετία πτήσεων ήταν αυξημένες οι περιπτώσεις καρκίνου του μαστού κατά οκτώ φορές, του καρκίνου των οστών κατά 15 φορές και της λευχαιμίας κατά τρεις φορές. Στους άνδρες η αντίστοιχη αύξηση σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό ήταν μικρή (1,6%).
Επίσης, τον Δεκέμβριο του 1999 στο επιστημονικό περιοδικό «Lancet» παρουσιάστηκε δεκαπενταετής έρευνα με δείγμα 4.300 άτομα από πληρώματα επιβατικών αεροσκαφών εκ των οποίων ήταν 3.700 άνδρες και 600 γυναίκες. «Διαπιστώθηκε ότι ο συνολικός αριθμός περιπτώσεων καρκίνων ήταν 170, ενώ ο αναμενόμενος αριθμός περιπτώσεων βάσει του γενικού πληθυσμού είναι 150. Και άλλη μελέτη στην οποία δείγμα ήταν πληρώματα με 5.000 ώρες πτήσης έδειξε 20 παραπάνω καρκίνους στους 100 του γενικού πληθυσμού» τονίζει ο καθηγητής. Οι έρευνες αυτές βέβαια έχουν πρόσθετη δυσκολία: δεν είναι εύκολο να βρεις αντίστοιχο με πιλότους πληθυσμό (που να ζει και να διατρέφεται ανάλογα χωρίς να έχει πετάξει), αλλά «όταν τα αποτελέσματα για τις γυναίκες αεροσυνοδούς καταδεικνύουν τόσο εμφανείς σχέσεις με ανάπτυξη ορισμένων καρκίνων, διαπιστώνεται ότι υπάρχει πρόβλημα» εξηγεί ο κ. Γεράνιος.
Δεν είναι άνευ σημασίας το ότι κατασκευαστές αεροπλάνων και εταιρείες έχουν αρχίσει να μελετούν τρόπους θωράκισης του αεροσκάφους από την κοσμική ακτινοβολία, αφού σύμφωνα με μετρήσεις ένας απλός άνθρωπος λαμβάνει από φυσική ραδιενέργεια 1 μιλισίβερτ ενώ οι πιλότοι 10 μιλισίβερτ και με 4% αυξημένο κίνδυνο επιπτώσεων στην υγεία τους. Μάλιστα, όπως επισημαίνει ο κ. Γεράνιος, «υπάρχει αμερικανική αεροπορική εταιρεία που σημειώνει ότι το προσωπικό της συγκαταλέγεται στο 5% των Αμερικανών που υφίστανται τη ραδιενεργό δόση είτε από ανθρωπογενείς είτε από φυσικές πηγές».
Τα σωματίδια σχετικά μικρών ενεργειών προέρχονται από εκρήξεις υπερκαινοφανών αστέρων (Supernova) του γαλαξία μας και από την ηλιακή δραστηριότητα. Μάλιστα, όπως επιβεβαιώθηκε από ανακοινώσεις στο πρόσφατο Συνέδριο Φυσικής Ραδιενέργειας και Περιβάλλοντος, από τα σωμάτια που παράγονται από την κοσμική ακτινοβολία τα νετρόνια έχουν δεκαπλάσια επικινδυνότητα σε σχέση με άλλες ακτινοβολίες στο ύψος των 10 χλμ. (υπερατλαντικές πτήσεις) όπου έχουμε το μισό της κοσμικής ακτινοβολίας. Πάντως, πολύ πιο μεγάλη επιβάρυνση από την κοσμική ακτινοβολία έχει αυτός που ταξιδεύει με αεροπλάνο σε πολικές πτήσεις, καθώς το μαγνητικό πεδίο της γης οδηγεί τα σωματίδια προς τους Πόλους.
«Οσον αφορά την επιβάρυνση ατόμων στην επιφάνεια της γης, οι κάτοικοι σε ορεινά χωριά ή όσοι συχνά βρίσκονται σε ψηλά βουνά λαμβάνουν περισσότερες δόσεις από άλλους, αν και η σύνδεση με νοσήματα ή η… γερή κράση υγείας στις περιπτώσεις αυτές σχετίζεται προφανώς και με άλλους παράγοντες που επιδρούν» σημειώνει ο κ. Γεράνιος.
Πάντως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυξάνονται με υψηλό ρυθμό χρόνο με τον χρόνο οι επιβάτες που χρησιμοποιούν αεροπλάνο για τα ταξίδια τους. «Οι επιβάτες με χρυσή κάρτα που κάνουν συχνά ταξίδια και πολλά δρομολόγια με το αεροπλάνο έχουν εισπράξει μεγάλες δόσεις φυσικής ραδιενέργειας χωρίς να το ξέρουν» προσθέτει. Καμία επιπλέον δόση φυσικής ραδιενέργειας δεν είναι ακίνδυνη, επιμένει ο καθηγητής δίνοντας ένα ακόμη στοιχείο: κάποιος εν πτήσει επί τέσσερις ώρες σε ύψος 10 χιλιομέτρων επιβαρύνεται με δόση ισοδύναμη μιας ακτινογραφίας θώρακα, ενώ αντίστοιχα σε 200 ώρες πτήση ήδη αυτός έχει πάρει όλη την ετήσια δόση φυσικής ραδιενέργειας που επιτρέπεται.
ΜΕΤΡΑ Να θωρακιστούν τα επιβατικά αεροσκάφη
Ο κ. Γεράνιος θεωρεί ότι είναι επιτακτική η ανάγκη να θωρακιστούν τα επιβατικά αεροπλάνα από την κοσμική ακτινοβολία – με μια ειδική θωράκιση για τα νετρόνια σε όλα τα αεροσκάφη μπορεί να μειωθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό η δόση από την κοσμική ακτινοβολία. Βεβαίως, σύμφωνα με τον καθηγητή, επιβάλλεται να τεθεί ως στόχος με συνεχείς μετρήσεις να είναι κάτω από το επιτρεπόμενο όριο δόσης η ετήσια επιβάρυνση των πληρωμάτων αεροσκαφών που πετούν πολλές ώρες.
Επί τη ευκαιρία αξίζει να σημειώσουμε ότι τα σωμάτια σχετικά μικρών ενεργειών δεν πρέπει να συγχέονται με εκείνα των υψηλών ενεργειών που φθάνουν στη γη πολύ σπάνια, δηλαδή ένα σε κάθε τετραγωνικό χιλιόμετρο ανά αιώνα! Το ερώτημα από πού έρχεται η κοσμική ακτινοβολία όταν έχει μεγάλες ενέργειες ζητεί απαντήσεις από τους επιστήμονες. Σήμερα στην Αργεντινή (Πιερ Ορτέ) κατασκευάζεται το μεγαλύτερο παρατηρητήριο κοσμικής ακτινοβολίας σε έκταση 3.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων με δύο ανιχνευτές συστημάτων που θα μπορούν να καταμετρήσουν 500 σωματίδια κοσμικής ακτινοβολίας πολύ μεγάλων ενεργειών (το κάθε σωματίδιο από αυτά φθάνει σαν ένα μπαλάκι τένις που το έχεις χτυπήσει και έχει εκσφενδονιστεί με 250 χιλιόμετρα την ώρα). Στο πρόγραμμα αυτό συμμετέχουν 19 κράτη, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα με συντονιστές το Μετσόβιο Πολυτεχνείο και το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Στόχος είναι να βρεθεί η πηγή τέτοιων σωματιδίων, το είδος των σωματιδίων και ο μηχανισμός που τα κάνει να αποκτούν τόσο μεγάλες ενέργειες. Το σύστημα ανιχνευτών θα λειτουργήσει το 2004.
