Είναι σαν ταξίδι. Η αρχαιολογική σκαπάνη στην Αμφίπολη έκανε συνοδοιπόρους στην περιπέτειά της κατά την ανασκαφή στον τύμβο του λόφου Καστά –που συνεχίζει να προκαλεί δέος στον δρόμο για την αποκάλυψη των μυστικών του μνημείου –επιστήμονες, εδικούς και μη «αναλυτές» στην Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο. Ο δημόσιος διάλογος μέσω Διαδικτύου, έντυπου και ηλεκτρονικού Τύπου, ακόμη και στα στέκια της καθημερινότητάς μας, με καταλύτη τις τοποθετήσεις της ανασκαφικής ομάδας και των δελτίων Τύπου του υπουργείου Πολιτισμού, γοητεύει. Οχι για τις «αλήθειες» του, αλλά για το ταξίδι. Των δεδομένων, των υποθέσεων και των εκπλήξεων που ενώνουν το χθες με τις απαντοχές τού σήμερα, που τραβούν το νήμα από το παρελθόν –ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος; –και φτάνουν ως την αβεβαιότητα της ταυτότητας του νεκρού στον τάφο της Αμφίπολης.
Ομως η σκαπάνη είναι ο οδηγός. Και με όχημα τα ευρήματα ανασυντίθεται η εικόνα ενός ταφικού μνημείου, ταιριάζοντας πλέον και ψηφίδες για το παζλ της εικόνας του, μετά την ανάδειξη του βοτσαλωτού έργου με την παράσταση της αρπαγής της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα.
Πόσο ανάγλυφα, αλήθεια, με επίκεντρο το ταφικό μνημείο, η σκαπάνη φέρνει στο φως τον «δρόμο» της αμφισβήτησης ή και της ανάδειξης θεωριών, πώς οι απεικονίσεις στο ψηφιδωτό –ακόμη και το κατεστραμμένο, όχι από φυσική αιτία, τμήμα του -, οι καρυάτιδες, οι σφίγγες, οι «θάλαμοι» και η καμάρα τους απογειώνουν το φαντασιακό που ζητεί να εκπληρωθεί. Αλλά τίποτε ακόμα δεν είναι επαρκές για βεβαιότητες.
Ανοιξε έτσι η βεντάλια των αναζητήσεων για σχέσεις με τους βασιλικούς τάφους στη Βεργίνα, για την καλλιτεχνική δημιουργία της εποχής με ζωγράφους που ήρθαν από την αρχαιότητα κοντά μας σήμερα, από τον Απελλή και τον Νικόμαχο ως τον Αριστείδη, αλλά και για ψηφοθέτες της εποχής, του τέλους του 4ου π.Χ. αιώνα, που σπάνια έχει βρεθεί να υπογράφουν το όνομά τους στο έργο τους.
Ανοιχτό ακόμη και το ενδεχόμενο να υπάρχει συνέχεια καλλιτεχνικής σύνθεσης, με ένα ακόμη ψηφιδωτό ή ζωγραφική απεικόνιση, στον επόμενο θάλαμο του τάφου, που μπορεί να δίνει παραστάσεις αποτύπωσης στιγμών της ζωής του νεκρού, γυναίκας ή άνδρα. Πόσω μάλλον να υπάρχει και επιγραφή –αν και σπάνιο –με το όνομά του… Η υπομονή –χωρίς εκβίαση να συνταιριάξει, «σώνει και καλά», ο καθένας από ειδικούς και μη τη θεωρία του για την ταυτότητα του νεκρού με τα ευρήματα –δεν στερεί σε τίποτα την απόλαυση του ταξιδιού, και με υποθέσεις στις οποίες όμως να «κουμπώνουν» τα ευρήματα.
Θεατρικότητα και συμβολισμοί


«Εχουμε μπροστά μας ένα μνημείο ελκυστικό, χειροπιαστό. Ενα μνημείο unicum, που μας έχει όλους συνεπάρει. Εξάπτει τη φαντασία. Ομως η ανασκαφή, όσο προχωρεί, δείχνει πιο καθαρά στοιχεία» λέει στο «Βήμα» ο ομότιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πέτρος Θέμελης.
Η αρχαιολογία είναι ένα ταξίδι στον χρόνο και στον χώρο, σημειώνει. Αποτυπώνεται και στο μνημείο του λόφου Καστά που, όπως υπογραμμίζει, είναι «ένας μακεδονικός τάφος, που ξεφεύγει όμως από τη γενική εικόνα αυτού του τύπου τάφων, έχοντας μεταξύ άλλων περισσότερους θαλάμους, πέρα από τη σκάλα εισόδου, που είναι ο δρόμος προς τον τάφο».
Επικρατεί «κλιμάκωση εντυπώσεων» στη διάταξη του μνημείου, υπογραμμίζει ο αναπληρωτής καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο ΑΠΘ και ανασκαφέας της Βεργίνας Παναγιώτης Φάκλαρης, ο οποίος επιμένει στη «θεατρικότητα» της διάταξης, όπως συμβαίνει με τους συμβολισμούς του ψηφιδωτού, «για να κορυφωθεί στον επόμενο θάλαμο».
Είναι ενδιαφέρον ότι και ο κ. Θέμελης ανασυνθέτει την… πορεία του αρχιτεκτονήματος ως τον αναμενόμενο να βρεθεί νεκρικό θάλαμο, με έμφαση στην ένταση που δημιουργεί η κλιμάκωση της κατασκευής. Από ένα βοτσαλωτό, απλό μωσαϊκό δάπεδο χωρίς παραστάσεις, με τις σφίγγες στην είσοδο, με φράγμα, φτάνουμε σε μια «πύλη» ανοιχτή, επίσης με φράγμα, και με τις ανάγλυφες καρυάτιδες να δεσπόζουν. Και βλέπουμε ένα «χαλί», το δάπεδο με το βοτσαλωτό ψηφιδωτό που αναπαριστά την αρπαγή της Περσεφόνης. Πατάς το «χαλί» με τα χρώματα και τους συμβολισμούς του.
Ο κ. Φάκλαρης μας πάει λίγο μακρύτερα, θεωρώντας ότι «είναι πιθανό στον επόμενο θάλαμο να έχουμε ένα ακόμα ψηφιδωτό, αυτή τη φορά με παράσταση που να αντανακλά τη ζωή του ίδιου του νεκρού». Οπως εξηγεί, ο νεκρικός θάλαμος «παραλληλίζεται με τον «ανδρώνα», το επίσημο δωμάτιο συμποσίων όπου εν ζωή ο νεκρός καλούσε φίλους, βίωνε στιγμές όσο ζούσε». Θυμίζει ότι ψηφιδωτά δάπεδα με παραστάσεις έχουν βρεθεί σε προθαλάμους και σε ανδρώνες οικιών στην Πέλλα. Για τους Μακεδόνες, λέει, επιβράβευση του ενάρετου ήταν τα αιώνια συμπόσια των μακάρων μετά θάνατον, γι’ αυτό οι θάλαμοι των τάφων έχουν κοινά στοιχεία με τους ανδρώνες, που είναι χώροι συμποσίων –τα κυριότερα κτερίσματα στους θαλάμους των μακεδονικών τάφων είναι αγγεία συμποσίων, ενίοτε δε βρίσκονται και κλίνες συμποσίου.

«Θα περιμέναμε, λοιπόν», εξηγεί, «καθώς οι μέχρι στιγμής ερευνηθέντες χώροι του τάφου της Αμφίπολης έχουν ψηφιδωτά δάπεδα ή μαρμαροθέτημα, να υπάρχει παράσταση με ψηφιδωτό στον κυρίως θάλαμο. Ευχής έργον θα ήταν να απεικονίζεται ο νεκρός. Στα Λευκάδια, ας πούμε, υπάρχει ζωγραφική παράσταση με έφιππο εταίρο μακεδόνα που επιτίθεται σε έναν Πέρση».
Σε νεκρικό θάλαμο, παρατηρεί ο κ. Θέμελης, δεν έχουν βρεθεί παραστάσεις, παρά μόνο στην πρόσοψη. «Ποτέ ως τώρα στον κυρίως θάλαμο. Μόνο μίμηση ανωδομής ενός επίσημου δωματίου-ανδρώνα απαντάται. Μια διακόσμηση ενός είδους ορθοστάτη και πιο πάνω παραστάδες με κενά (πανό) που πλαισιώνουν χωρίς εικονογραφική παράσταση» εξηγεί ο κ. Θέμελης.

Η «τρύπα» στην παράσταση
Συζητήσεις έχει προκαλέσει η φθορά στο ψηφιδωτό, σε σχήμα σχεδόν κυκλικό, διαμέτρου 80 εκατοστών. Οπως έχουν επισημάνει οι ανασκαφείς, πολλά μέρη από το φθαρμένο τμήμα έχουν βρεθεί στην αμμώδη επίχωση και τις επόμενες ημέρες θα γίνει προσπάθεια συγκόλλησης και αποκατάστασής του. Πάντως τονίστηκε στην τελευταία ενημέρωση για τις ανασκαφικές εργασίες ότι «δεν είναι φυσική φθορά».

Μια εκδοχή είναι να έπεσε από πάνω του κάτι με δύναμη. Ρωτώντας ειδικούς για την περίπτωση να υπήρχε κάτι ένθετο, π.χ. περιρραντήριο, ασπίδα ή κάτι άλλο, επισήμαναν ότι αν υπήρχε θα άφηνε ίχνη ή και γύρω-γύρω θα εντοπιζόταν ενός είδους «σοβατεπί» της τοποθέτησης.

Ο κ. Φάκλαρης θεωρεί ότι «η καταστροφή αυτή οφείλεται σε παρέμβαση τυμβωρύχων». Εχει επισημανθεί από επιστήμονες ότι η τακτική των τυμβωρύχων στην αρχαιότητα, μέσα στη φημολογία για θησαυρούς κάτω από ψηφιδωτά, ήταν να χτυπούν με ένα ραβδί το ψηφιδωτό και όπου ήταν πιο υπόκωφος ο ήχος να σκάβουν για να βρουν θησαυρό. Μάλιστα, παραπέμπουν σε μια αντίστοιχη περίπτωση στο Ηράκλειο της Κρήτης, δίπλα στο ιερό του Ασκληπιού, στην αρχαία πόλη του Λεβήνα.

Παναγιώτα Ατζακά-Ασημακοπούλου
Η τέχνη των ψηφιδωτών και η Πέλλα
Ο ψηφοθέτης που φιλοτέχνησε το ψηφιδωτό του τάφου στον λόφο Καστά της Αμφίπολης «αναμφισβήτητα ήταν ένας πολύ σημαντικός καλλιτέχνης» λέει στο «Βήμα» η Παναγιώτα Ατζακά-Ασημακοπούλου, ομότιμη καθηγήτρια στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ –Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών. Προφανώς, όπως εξηγεί, είχε ένα ζωγραφικό πρότυπο, αλλά αλλιώς αποδίδεται με τον χρωστήρα και αλλιώς με το βότσαλο. «Τη μεγάλη διαφορά μπορεί κανείς να την αντιληφθεί καθαρά αν συγκρίνει την αριστουργηματική τοιχογραφία του τάφου της Περσεφόνης στις Αιγές, στην οποία απεικονίζεται το ίδιο θέμα, με το ψηφιδωτό της Αμφίπολης. Πρόκειται προφανώς για δύο διαφορετικές τέχνες. Παρ’ όλα αυτά, είναι εμφανής (και επιτυχής) η προσπάθεια του ψηφοθέτη στον τάφο του λόφου Καστά να αποδώσει ζωγραφικό αποτέλεσμα, παρά τις δεσμεύσεις που του επιβάλλει το φυσικό σκληρό υλικό».
Τα βοτσαλωτά ψηφιδωτά του ελλαδικού χώρου (από την Ολυνθο, τη Σικυώνα, την Κόρινθο, την Ερέτρια κ.α.) διακρίνονται ήδη από τον όψιμο 5ο αι. π.Χ. και το πρώτο μισό του 4ου από τεχνική και συνθετική πληρότητα. Ομως, όπως τονίζει η κυρία Ατζακά, τα ψηφιδωτά των πλούσιων οικιών της Πέλλας είναι που σηματοδοτούν μια νέα φάση εξέλιξης: μορφές με μεγαλύτερη πλαστικότητα, φωτεινότερα χρώματα, φωτοσκιάσεις και προοπτικές αποδόσεις. «Στο ίδιο καλλιτεχνικό κλίμα δημιουργεί το έργο του και ο ψηφοθέτης της Αμφίπολης. Το καταλαβαίνει κανείς καλύτερα αν το συγκρίνει π.χ. με την παράσταση της αρπαγής της Ελένης από τον Θησέα στη λεγόμενη οικία της «Αρπαγής της Ελένης» στην Πέλλα, ένα συγγενικό δηλαδή εικονογραφικό θέμα».


Η Περσεφόνη και τα σενάρια
«Ο νεκρός είναι από τον βασιλικό κύκλο, με στενή σχέση με την Αμφίπολη»
Οι συμβολισμοί στην παράσταση του ψηφιδωτού που βρέθηκε πίσω από τις Καρυάτιδες στον δεύτερο θάλαμο του ταφικού μνημείου στην Αμφίπολη, με τον ψυχοπομπό Ερμή να οδηγεί το άρμα του Πλούτωνα που κρατά την Περσεφόνη, έδωσε αφορμή για συσχετίσεις.
Τη σκηνή της αρπαγής της Περσεφόνης τη βρίσκουμε στην τοιχογραφία του λεγόμενου «τάφου της Περσεφόνης» στο βασιλικό νεκροταφείο των Αιγών, δήλωσε η γενική γραμματέας του ΥΠΠΟΑ Λίνα Μενδώνη την περασμένη Πέμπτη. Συμπλήρωσε, μάλιστα, ότι μια δεύτερη απεικόνιση με τον Πλούτωνα και την Περσεφόνη, σε σκηνή ιερού γάμου, υπάρχει στο ερεισίνωτο (στην «πλάτη») του μαρμάρινου θρόνου στον «τάφο της Ευρυδίκης», μητέρας του Φιλίππου, στις Αιγές. Πρόκειται για ζωγραφικές παραστάσεις, ενώ στην Αμφίπολη αποδίδεται το θέμα σε ψηφιδωτό.
Η κυρία Μενδώνη, αρχαιολόγος η ίδια, σημείωσε ότι οι σκηνές αυτές συνδέονται με τις λατρείες του Κάτω Κόσμου, με την ορφική λατρεία –κάθοδος στον Αδη –καθώς και με τις διονυσιακές τελετές. «Ο εκάστοτε επικεφαλής του οίκου των Μακεδόνων ήταν ο αρχιερέας αυτών των λατρειών. Σας θυμίζω την πρόσφατη έρευνα του «Δημόκριτου» για τα κατάλοιπα της μάσκας που βρέθηκαν στα κατάλοιπα των οστών του Φιλίππου. Σύμφωνα με τους ειδικούς ήταν η μάσκα που φορούσε ο Φίλιππος στις ορφικές τελετές. Επομένως η παράσταση στην περίπτωσή μας έχει συμβολική σημασία, η οποία μπορεί να δηλώνει κάποια σχέση του «ενοίκου» του τάφου με τον μακεδονικό οίκο. Ο πολιτικός συμβολισμός είναι πολύ ισχυρός σε όλες τις εποχές» είπε.
Είναι σαφώς νεκρικός ο συμβολισμός, επισημαίνει και ο κ. Θέμελης, της καθόδου στον Αδη με θέμα την αρπαγή της θεάς της βλάστησης, πανάρχαιο «μοτίβο» που δηλώνει τον μαρασμό και την αναγέννηση της φύσης. Επίσης προσδιορίζει ότι «όλες οι αρπαγές κορών, όπως της Ελένης από τον Θησέα, που συναντάται ως θέμα σε ψηφιδωτό οικίας στην Πέλλα, έχουν στον αρχαίο κόσμο τον συμβολισμό του θανάτου και της αναγέννησης».
Τονίζει πάντως ότι όσον αφορά τη σύνδεση του ψηφιδωτού της Αμφίπολης με τους Τημενίδες και τον οίκο των Μακεδόνων, «η αρπαγή είναι ένα οικείο θέμα που μπορεί να επιλέγεται για τον θάλαμο στη Βεργίνα, όπως και στην Αμφίπολη. Συσχετισμοί, ναι, χωρίς όμως άμεση σύνδεση με τους Τημενίδες». Μάλιστα, σχετικά με το ενδεχόμενο ο νεκρός να είναι μέλος του οίκου των Μακεδόνων σημειώνει: «Δεν πιστεύω ότι είναι μέλος του βασιλικού οίκου. Πρόσωπο που έχει στενή σχέση με την Αμφίπολη, από τον βασιλικό κύκλο, θεωρώ ότι είναι. Αλλωστε οι βασιλικοί παίδες και στη συνέχεια εταίροι έγιναν στρατηγοί του Μεγάλου Αλεξάνδρου».
Προσδιορίζει χρονικά τον τάφο στο πλαίσιο του τέλους του 4ου – αρχών 3ου π.Χ., χρονολόγηση της οποίας το εύρος θα περιοριστεί αν βρεθούν αγγεία, κτερίσματα ή νόμισμα στον κυρίως θάλαμο, σημειώνει. Δεν θεωρεί ότι ήταν επισκέψιμος και το δείχνουν, κατά την άποψή του, τα φράγματα ως απαγορευτικό εισόδου. «Ο τάφος ήταν πια το «σπίτι» του νεκρού· ζούσε εκείνος εκεί, το χαιρόταν αυτός και μόνο. Οποιοι μπήκαν στον τάφο ήταν ιερόσυλοι».
Το… χαλί στο «βασίλειο»

Τα σενάρια για τον παραγγελιοδόχο ή και τον νεκρό που κρύβει ο τάφος έχουν φουντώσει, ιδιαίτερα με αναφορές στην Ολυμπιάδα, μητέρα του Αλεξάνδρου, την οποία συνδέουν με το ψηφιδωτό ως πρωθιέρεια στα Καβείρια μυστήρια… Πάντως, σύμφωνα με τα ως τώρα στοιχεία, η ανασκαφική ομάδα με επικεφαλής την Κατερίνα Περιστέρη διατυπώνει μόνο ότι είναι εξαιρετικά σημαντικός ο νεκρός αλλά ακόμη δεν μπορούμε να πούμε τίποτε για το φύλο του.
Η μοναδικότητα του δαπέδου της Αμφίπολης έγκειται στο ότι το θέμα της αρπαγής της Περσεφόνης απεικονίζεται σε ψηφιδωτό, εξηγεί ο κ. Φάκλαρης, μια και έχει ξαναβρεθεί αλλά σε ζωγραφική παράσταση-τοιχογραφία στον συλημένο τάφο της μεγάλης Τούμπας της Βεργίνας. Οπως εξηγεί, και ο καλλιτέχνης στον τάφο της Βεργίνας και ο ψηφοθέτης στην Αμφίπολη αντλούν το θέμα της αρπαγής προφανώς από έναν πίνακα του ζωγράφου Νικόμαχου, ο οποίος «εργάστηκε στη Μακεδονία το δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. Το 319 έκανε το πορτρέτο του Αντίπατρου, στρατηγού του Αλεξάνδρου. Αναφέρεται από τον Πλίνιο ότι ο πίνακας μεταφέρθηκε στη Ρώμη, ενώ το 64 μ.Χ. θεωρείται ότι καταστράφηκε στη μεγάλη πυρκαγιά της πόλης».
Εξηγεί ότι ο ψηφοθέτης στην Αμφίπολη σε σχέση με την τοιχογραφία της Βεργίνας αφαιρεί στοιχεία, καθώς αντί για τέσσερα άλογα έβαλε δύο, ενώ δεν έχει «τη φίλη της Περσεφόνης, την Ωκεανίδα». Και οι δύο περιπτώσεις μάς παραπέμπουν σε πίνακα της Μεγάλης Ζωγραφικής της εποχής και «αυτό είναι το σπουδαίο, γιατί μας φέρνει κοντά σε πίνακες μεγάλων ζωγράφων που έχουν χαθεί και πολλοί καταστράφηκαν από τους Ρωμαίους».
Η άποψη του κ. Φάκλαρη είναι ότι δεν έχει σχέση με τους βασιλικούς τάφους, αλλά είναι ένας συμβολισμός που δείχνει ότι ο νεκρός οδηγείται από τον Επάνω Κόσμο στον Αδη. «Εχει εσχατολογικό νόημα –ο θεός Πλούτωνας και η Περσεφόνη είναι συναρπαστικό θέμα για τους αρχαίους, μυθολογικό θέμα, που συναντάται και σε αγγεία». Και συμπληρώνει: «Θα μπορούσε να έχει βρεθεί οπουδήποτε. Πού ξέρουμε σε πόσους άλλους, που δεν έχουν ανασκαφεί, είναι; Ηταν μοναδική η παράσταση όταν τη βρήκε ο Ανδρόνικος στη Βεργίνα. Τώρα βρέθηκε δεύτερη στην Αμφίπολη…».

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ