Η τέταρτη συμφωνία του Johannes Brahms υπήρξε και η τελευταία του, παρόλο που ο συνθέτης έζησε αρκετά χρόνια μετά την ολοκλήρωσή της. Ο λόγος είναι απόλυτα κατανοητός: ο τελειομανής Μπραμς είχε δημιουργήσει με την «τέταρτη» ένα αξεπέραστο στάνταρ συμφωνικής γραφής, και δεν ήταν διατεθειμένος να διακινδυνεύσει την υστεροφημία του γράφοντας ο,τιδήποτε «κατώτερό» της στη συνέχεια! Η συμφωνία τελειώνει με μια μακροσκελή πασσακάλια (passacaglia).
Με απλά λόγια, η πασσακάλια είναι μια μουσική φόρμα που χτίζεται με αδιάκοπη επανάληψη μιας μελωδίας (συνήθως σε μια χαμηλή φωνή), με τις υπόλοιπες φωνές της ορχήστρας να συνεργάζονται αρμονικά και να παρέχουν την απαραίτητη ηχητική ποικιλία ώστε το αποτέλεσμα, παρά την συνεχή θεματική ανακύκλωση, να μην είναι μονότονο.
Ο γερο-παράξενος ο Μπραμς θα έσκαζε ένα από τα διαβόητα σαρκαστικά του χαμόγελα ακούγοντας τις στερεότυπες ρητορείες των σύγχρονων ελλήνων πολιτικών εν μέσω εθνικής κρίσης! Αν ανέθεταν σ’ εκείνον να συνθέσει μια πατριωτική συμφωνία για την κρίση, σε φόρμα πασσακάλιας στο φινάλε, θα έχτιζε το τελευταίο μέρος με την εξής, μονότονα –έως βαρετά- επαναλαμβανόμενη μουσική φράση, υποστηριζόμενη αρμονικά απ’ όλες τις φωνές της ορχήστρας: «Για της πατρίδας τη σωτηρία όλοι μαζί, χωρίς κομματικές γραμμές να μας διχάζουν!» Δυστυχώς, όμως, η σύνθεση της συμφωνίας δεν ανατέθηκε στον ιδιοφυή διάδοχο του Μπετόβεν –και, άθελά του, αντίπαλο του Βάγκνερ- αλλά στο κοντόφθαλμο και ιδιοτελές εγχώριο πολιτικό σύστημα. Το οποίο εισήγαγε στα μουσικά λεξικά ένα νέο είδος «πολυθεματικής πασσακάλιας», όπου κάθε φωνή της ορχήστρας λέει το δικό της τραγούδι, παράγοντας συνθετικά ένα φάλτσο αποτέλεσμα που παραβιάζει κάθε στοιχειώδη κανόνα της αρμονίας και της αντίστιξης!
Ιδιαίτερα σημαντική συμβολή στην κακοφωνία έχουν οι φωνές του λαϊκισμού. Ξεχωρίζουν εύκολα, αφού τις χαρακτηρίζει η εξοργιστική υπεραπλούστευση των πραγμάτων, η εύκολη στόχευση στο συλλογικό θυμικό, η επιδέξια αξιοποίηση του μαζικού θυμού, και η χονδροειδής υποκατάσταση των γνήσιων πολιτικών επιχειρημάτων με φτηνή συνθηματολογία. Και το χειρότερο είναι πως, στην κακότεχνη ενορχήστρωση της συμφωνίας, οι φωνές αυτές έχουν ανατεθεί στα τρομπόνια, τις τούμπες και τα κοντραμπάσα. Τις πιο επικυρίαρχες, δηλαδή, συνιστώσες τις ορχήστρας! Και όλοι εμείς, αμήχανοι ακροατές στη συναυλία, εθισμένοι από καιρό στα φάλτσα της μουσικής, αρκούμαστε να ρίχνουμε στο τέλος της ένα φακελάκι στη σχισμή ενός κουτιού.
Στο χαρτί που περιέχει, καλούμαστε να δηλώσουμε ποια μελωδία της ορχήστρας μας φάνηκε λιγότερο κακόφωνη σ’ αυτή την τρελή, εθνικά αυτοκαταστροφική πασσακάλια, που αποτελεί τον πραγματικό εθνικό μας ύμνο εδώ και κάπου σαράντα χρόνια… Κι ο γερο-Μπραμς πάντα κρυφογελάει σαρκαστικά μες απ’ τα γένια του! Γνωρίζει καλά πως με αυτή την πασσακάλια τελειώνει η συμφωνία, και άλλη συμφωνία δεν πρόκειται να υπάρξει! Εκτός κι αν ξεσηκωθεί, τελικά, το ακροατήριο. Κι επαναστατήσει, πρώτα και κύρια ενάντια στην ίδια του τη μουσική κακογουστιά. Κι ύστερα, ενάντια στους μέτριους συνθέτες που του σερβίρουν. Κι ανακαλύψει, τέλος, νέους δημιουργούς, με αληθινό ταλέντο και άφθαρτη μουσική σκέψη…
…Όμως, κάπου εδώ μας αποχαιρετά η καλοκαιρινή νύχτα, παίρνοντας μαζί της τις ουτοπικές φαντασιώσεις κάποιων καλύτερων καιρών που ίσως έρχονται. Η ζέστη άρχισε από νωρίς… Στο φθηνό στέρεο στο σαλόνι, το CD με την «τέταρτη» έχει από ώρα σταματήσει να παίζει…
